بیختن
لغت‌نامه دهخدا
بیختن . [ ت َ ] (مص ) مصدر دوم غیرمستعمل آن بیزیدن . بیخ . بیز. بیزیدن است . (از یادداشت بخط مؤلف ). غربال کردن و پرویزن کردن . (آنندراج ). غربله .نخل . تنخل . انتخال . (منتهی الارب ). غربال کردن . سرندکردن . الک کردن . چیزی خشک و خرد را از الک و غربال و مانند آنها بیرون کردن تا نخاله از نرمه جدا شود. (یادداشت بخط مؤلف ). در پهلوی «وختن » از ریشه ٔ اوستایی «وئج » (تاب دادن . جنباندن ). (از حاشیه ٔ برهان قاطع چ معین ). پهلوی «ویختن » ، بیزیدن . چیزی را از غربال گذراندن :
پرکنده چنگ و چنگل ریخته
خاک گشته باد خاکش بیخته .
حربگاهش چو زنگیانی زشت
که ببیزند خرده ٔ انگشت .
در دهن لاله باد ریخته و بیخته
بیخته مشک سیاه ریخته دُرّ ثمن .
جهان گشت پر ابر الماس ریز
شد از خاک و خون باد شنگرف بیز.
از پی این عبیر می بیزند
وزپی آن حنوط میسایند.
تا چه پرویزن است او که مدام
بر جهان آتش بلا بیزد.
خاک راهت دیده با مژگان حسرت بیخته
تا نباشد پای آزرده خیال نازکت .
همه را بکوبند و ببیزند. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ).
جان شد اینجا چه خاک بیزد تن
که دکاندار از دکان برخاست .
بر سر بازار دهر خاک چه بیزی
حاصل از این خاک جز غبار چه خیزد.
بدین قاروره تا کی آبریزی
بدین غربال تا کی خاک بیزی .
به پرویزن معرفت بیخته
به شهد عبادت برآمیخته .
سیم دل مسکینم برخاک درت گم شد
خاک سر هر کویی بی فایده می بیزم .
- امثال :
ما آرد خودرا بیختیم آردبیز را آویختیم ؛ دیگر هوی و هوس نمانده است . (امثال و حکم دهخدا).
|| افشاندن . ریختن :
بسی مشک و دینار بربیختند
بسی زعفران و درم ریختند.
بر این مرز باارز آتش بریخت
همه خاک غم بر دلیران ببیخت .
بر آن چتر دیبا درم ریختند
ز بر مشک سارا همی بیختند.
ایوان سلاطین را بسوزد و گرد یتیمی بر فرق فرزندان بیزد. (قصص الانبیاء ص 243).
سحاب گویی یاقوت ریخت بر مینا
نسیم گویی شنگرف بیخت بر زنگار.
خاکی که نصیب آمد از دور فلک ما را
آن خاک به چنگ آرید بر فرق فلک بیزید.
|| پیچ و تاب دادن . (یادداشت بخط مرحوم دهخدا): حصین بن قیس گفت با عبداﷲ عباس بودم در راه حج چون فرود آمدیم او بیامد و تعهد شتری میکرد. در میانه دنبال شتر را بدست گرفت و می بیخت چنانکه عادت رجال باشد و میگفت . (تفسیر ابوالفتوح یادداشت بخط مؤلف ).
- بربیختن لب ؛ کج کردن آن و پیچاندن آن : و راعنا لیاً بألسنتهم . (قرآن 46/4). اصل لَی ّ بربیختن باشد. (تفسیر ابوالفتوح از یادداشت بخط مؤلف ). رسول برای پسر عمه اش حکم کرد و لب بربیخت بطریق استهزاء. (تفسیر ابوالفتوح رازی از یادداشت بخط مؤلف ). || برده نمودن و تابع کردن . || ذلیل کردن و ناتوان کردن . || از حرکت بازداشتن . || ضعیف شدن . (ناظم الاطباء) (اشتینگاس ).
پرکنده چنگ و چنگل ریخته
خاک گشته باد خاکش بیخته .
رودکی .
حربگاهش چو زنگیانی زشت
که ببیزند خرده ٔ انگشت .
عنصری .
در دهن لاله باد ریخته و بیخته
بیخته مشک سیاه ریخته دُرّ ثمن .
منوچهری .
جهان گشت پر ابر الماس ریز
شد از خاک و خون باد شنگرف بیز.
اسدی .
از پی این عبیر می بیزند
وزپی آن حنوط میسایند.
مسعودسعد.
تا چه پرویزن است او که مدام
بر جهان آتش بلا بیزد.
انوری .
خاک راهت دیده با مژگان حسرت بیخته
تا نباشد پای آزرده خیال نازکت .
ابوالمعالی .
همه را بکوبند و ببیزند. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ).
جان شد اینجا چه خاک بیزد تن
که دکاندار از دکان برخاست .
خاقانی (دیوان چ سجادی ص 61).
بر سر بازار دهر خاک چه بیزی
حاصل از این خاک جز غبار چه خیزد.
خاقانی .
بدین قاروره تا کی آبریزی
بدین غربال تا کی خاک بیزی .
نظامی .
به پرویزن معرفت بیخته
به شهد عبادت برآمیخته .
سعدی .
سیم دل مسکینم برخاک درت گم شد
خاک سر هر کویی بی فایده می بیزم .
سعدی .
- امثال :
ما آرد خودرا بیختیم آردبیز را آویختیم ؛ دیگر هوی و هوس نمانده است . (امثال و حکم دهخدا).
|| افشاندن . ریختن :
بسی مشک و دینار بربیختند
بسی زعفران و درم ریختند.
فردوسی .
بر این مرز باارز آتش بریخت
همه خاک غم بر دلیران ببیخت .
فردوسی .
بر آن چتر دیبا درم ریختند
ز بر مشک سارا همی بیختند.
فردوسی .
ایوان سلاطین را بسوزد و گرد یتیمی بر فرق فرزندان بیزد. (قصص الانبیاء ص 243).
سحاب گویی یاقوت ریخت بر مینا
نسیم گویی شنگرف بیخت بر زنگار.
(از کلیله و دمنه ).
خاکی که نصیب آمد از دور فلک ما را
آن خاک به چنگ آرید بر فرق فلک بیزید.
عطار.
|| پیچ و تاب دادن . (یادداشت بخط مرحوم دهخدا): حصین بن قیس گفت با عبداﷲ عباس بودم در راه حج چون فرود آمدیم او بیامد و تعهد شتری میکرد. در میانه دنبال شتر را بدست گرفت و می بیخت چنانکه عادت رجال باشد و میگفت . (تفسیر ابوالفتوح یادداشت بخط مؤلف ).
- بربیختن لب ؛ کج کردن آن و پیچاندن آن : و راعنا لیاً بألسنتهم . (قرآن 46/4). اصل لَی ّ بربیختن باشد. (تفسیر ابوالفتوح از یادداشت بخط مؤلف ). رسول برای پسر عمه اش حکم کرد و لب بربیخت بطریق استهزاء. (تفسیر ابوالفتوح رازی از یادداشت بخط مؤلف ). || برده نمودن و تابع کردن . || ذلیل کردن و ناتوان کردن . || از حرکت بازداشتن . || ضعیف شدن . (ناظم الاطباء) (اشتینگاس ).
