دیوچه
لغتنامه دهخدا
دیوچه . [ وْ چ َ / چ ِ ] (اِ مصغر) (از: دیو + چه ، پسوند تصغیر) مصغر دیو. دیوک . دیو خرد. دیو کوچک . || کرمکی باشد که اندر پشم افتد. (صحاح الفرس ). و آن در ابتدا تخمی است که شب پره ٔ خردی ریزد بر روی جامه ٔ پشمین و آن تخم کرمی پرزدار است و خرد و گرد است و سپس پر برآرد و بپرد. (یادداشت مؤلف ). کرم گونه ای بود که در پشمینه ها افتد و بزیان برد. (لغت فرس اسدی ). دیوک . بید. پت . (از برهان ). کرمی است که از زمین برآید و هرچه بر زمین افتد بخورد و ضایع سازد و بیشتر چیزهای پشمینه را تباه نماید و آن را دیوک نیز گویند و بتازی ارضة خوانند. (از جهانگیری ). خوره . فرهنگهایی چون جهانگیری و برهان و غیاث اللغات به این کلمه معنی کرمی که از زمین نمناک برآید داده اند که جامه ٔ پشمینه و مویینه و هرچه بر زمین افتد و اکثر چوب و دیگر اشیاء را بخورد و تباه سازد اما در حقیقت میان بید یا پت که حیوانی خورنده و تباه کننده ٔ پشمینه ها و موریانه با چوبخوار یا اورنگ که کرمی تباه کننده ٔ کاغذ و چوب و غیره است خلط کرده اند و توان گفت که دیوچه لغتی است برای هر دو معنی . رجوع به غیاث و برهان و جهانگیری شود. (یادداشت لغتنامه ) :
دل بپرداز زمانی و منه پشت بدو
که پدیدار شدت دیوچه اندر نمدا.
و دیوچه را که جامه ٔ مویی را تباه کند بگیرند و نوشادر و سنب خر سوخته هر سه به سرکه بسایند وطلی کنند. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ).
گر فرشته است چو پروانه به آتش یازد
هرکه امروز نه چون دیوچه در مویش جاست .
من ز شوقش در تموزم ، لاجرم چون دیوچه
می فتد در پوستینم زین سپس بدگوی من .
ملک و دین را سری که بی خرد است
راست چون حال دیوچه و نمد است .
|| زلو و آن کرمی باشد سیاهرنگ چون بر اعضا بچسبانند خون فاسدرا بمکد. (برهان ) (ناظم الاطباء). کرمی است سیاه رنگ دراز که استخوان ندارد چون بر عضوی چسبانند خون فاسد را بمکد و آن را شلوک و زلو نیز خوانند. (جهانگیری ). زلو باشد. (لغت فرس اسدی ) (اوبهی ). جلو. زالو. زلوک . علق . مکل . (یادداشت مؤلف ). کرمی است آبی دراز وسیاه که بهندی آن را جونگ گویند. (غیاث ). شلک . شلکا. زرو : اندر دیوچه که بحلق آویزد آن را بتازی العلق گویند. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). علاج ... نخست استفراغ باید کردن بحب قوقایا و ایارج فیقرا پس رگ گوشه چشم زدن و دیوچه بر صدغ افکندن . (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). علاج (بادشنام ) نخست رگ باید زد و حجامت کردن ودیوچه برافکندن . (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ).
تا دیوچه افکند هوا بر زنخ سیب
مهتاب بگلگونه بیالودش رخسار.
همه چون دیوباد خاک انداز
بلکه چون دیوچه سیاه و دراز.
تا شود ایمن ز دزد و از شپش
دیو را با دیوچه زوتر بکش .
سگ نه ای بر استخوان چون عاشقی
دیوچه وار از چه برخون عاشقی .
در دیودلان توان نباشد
در دیوچه استخوان نباشد.
|| شپشه که در گندم افتد. (یادداشت دهخدا). کرمکی بود که در غله افتد سیاه و غله را تباه کند سرش پرموی . (نسخه ٔ فرهنگ اسدی ). || گیاهی است که آن را زردک خوانند. (برهان ) (ناظم الاطباء) (از صیدنه ٔ ابوریحان بیرونی ). || چوبی که بدان اندام خارند. (برهان ). چوب اندام خارک هندیش چوگر. (شرفنامه ٔ منیری ).
دل بپرداز زمانی و منه پشت بدو
که پدیدار شدت دیوچه اندر نمدا.
منجیک .
و دیوچه را که جامه ٔ مویی را تباه کند بگیرند و نوشادر و سنب خر سوخته هر سه به سرکه بسایند وطلی کنند. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ).
گر فرشته است چو پروانه به آتش یازد
هرکه امروز نه چون دیوچه در مویش جاست .
کمال اسماعیل .
من ز شوقش در تموزم ، لاجرم چون دیوچه
می فتد در پوستینم زین سپس بدگوی من .
شرف شفروه .
ملک و دین را سری که بی خرد است
راست چون حال دیوچه و نمد است .
سنایی .
|| زلو و آن کرمی باشد سیاهرنگ چون بر اعضا بچسبانند خون فاسدرا بمکد. (برهان ) (ناظم الاطباء). کرمی است سیاه رنگ دراز که استخوان ندارد چون بر عضوی چسبانند خون فاسد را بمکد و آن را شلوک و زلو نیز خوانند. (جهانگیری ). زلو باشد. (لغت فرس اسدی ) (اوبهی ). جلو. زالو. زلوک . علق . مکل . (یادداشت مؤلف ). کرمی است آبی دراز وسیاه که بهندی آن را جونگ گویند. (غیاث ). شلک . شلکا. زرو : اندر دیوچه که بحلق آویزد آن را بتازی العلق گویند. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). علاج ... نخست استفراغ باید کردن بحب قوقایا و ایارج فیقرا پس رگ گوشه چشم زدن و دیوچه بر صدغ افکندن . (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). علاج (بادشنام ) نخست رگ باید زد و حجامت کردن ودیوچه برافکندن . (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ).
تا دیوچه افکند هوا بر زنخ سیب
مهتاب بگلگونه بیالودش رخسار.
مجلدی .
همه چون دیوباد خاک انداز
بلکه چون دیوچه سیاه و دراز.
نظامی .
تا شود ایمن ز دزد و از شپش
دیو را با دیوچه زوتر بکش .
مولوی .
سگ نه ای بر استخوان چون عاشقی
دیوچه وار از چه برخون عاشقی .
مولوی .
در دیودلان توان نباشد
در دیوچه استخوان نباشد.
امیرخسرو.
|| شپشه که در گندم افتد. (یادداشت دهخدا). کرمکی بود که در غله افتد سیاه و غله را تباه کند سرش پرموی . (نسخه ٔ فرهنگ اسدی ). || گیاهی است که آن را زردک خوانند. (برهان ) (ناظم الاطباء) (از صیدنه ٔ ابوریحان بیرونی ). || چوبی که بدان اندام خارند. (برهان ). چوب اندام خارک هندیش چوگر. (شرفنامه ٔ منیری ).
