لسان
لغت‌نامه دهخدا
لسان . [ ل ِ ] (ع اِ) زبان . زفان . مفصل . مِذرَب . (منتهی الارب ). گوشت پاره ٔ متحرکی که درون دهان واقع است :
به لسانش نگر که چون بلسان
روغن دیریاب میچکدش .
من قلب و لسانم به هواداری و صحبت
اینها همه قلبند که پیش تو لسانند.
لسان ، زبان حیوانات است سریع الانحدار و مرطب بدن و با ادویه ٔ حارّه مولد منی و سریع الاستحالة بخلط متعفن و مصلحش سرکه و گشنیز و زیره است . (تحفه ٔ حکیم مؤمن ). در ذیل تذکره ٔ ضریرانطاکی آمده است : المراد به هنا العضوالمعروف من الانسان والقول فی امراضه من ورم و ثقل وغیرهما. اما ثقله ان کان جبلیا فلاعلاج له اوطارئاً و اسبابه انحلال البلغم فی اعصابه واحد الاخلاط اللزجة و قدیکون لطول مرض منهک وتنازل الحوامض فی الکلیة علی الخوی فیضعف العصب و علامته تلونه بلون الخلط و تقدم السبب (العلاج ) ان کان عن البلغم فالاکثار من الایارج او عن السوداء فمن مطبوخ الافتیمون باللازورد و قد یفصد ماتحته من العروق لتحلل ماجمد ثم یدلک بالمحللات ثم العسل ثم الفستق خصوصاًقشره الاعلی والفلفل والخردل خصوصاً دهنه والقسط و الشلبیثا ترکیب مجرب فی امراض اللسان کلها و کذا تریاق الذهب و اما اورامه فسببها اندفاع احدالاخلاطو علاماتها معلومة و ربما انفتح اللسان بفرط الرطوبةو یسمی الدلع (العلاج ) یفصد فی الحار و یکثر من امساک ماء الخس و عنب الثعلب و لبن النساء و ماء الکزبرةو ینقی البارد بالقوقیا و الایارج و یمسک ماء الحلبةوالعسل و یدلک بالزنجار و البورق و البصل و حماض الاترج و فی الکرنب خواص عجیبة مطلقا و القلاع بثور فی الفم و اللسان سببها مادة اکالة و رطوبة بورقیة و فساد ای خلط کان تنشر کالساعیة و اسلمها الابیض و الاحمر و اردأها الازرق والاخضر و لاسلامة معهما قطعا و اما الاسود فمع التلهب والحرقة قتال و یکثر القلاع فی الاطفال لفرط الرطوبة و علاماته علامة الاخلاط. (العلاج ) اخراج الدم فیه ولو بالتشریط ان تعذر الفصد و التنقیة ثم الوضعیات و اجودها للحار عصارة حی العالم والکزبرة و ماء الحصرم بالعسل والطین الارمنی او المختوم والکثیرا بماء الورد و فی البارد بالاصفر و العاقر قرحا و الزنجار والخردل والعفص بطبیخ الخل و من المجرب ورق الزیتون مضغاً و رماد الرازیانج و اصل الکبر کبوساولنا طباشیر طین ارمنی هندی کافور (؟) یسحق و یذر فی البارد و یعجن ببیاض البیض فی الحار و ایضاً طبیخ الخل بالشبت والعذبة فی الابیض . (ذیل تذکره ٔ انطاکی ص 15 و 14). || زبان . زفان . لغت . کلمه . ج ، السن و السنة و لسن . (منتهی الارب ).قال اﷲ تعالی «الا بلسان قومه » (قرآن 4/14) :
هیچ شبان بی عصا و کاسه نباشد
کاسه ٔ من دفتر و عصاست لسانم .
این منم یارب که در بزم چنین اسکندری
چشمه ٔ حیوانم از لطف لسان افشانده اند.
امام و سرور هر دو جهان که مفتی عقل
ز لوح محفوظ املاکند لسانش را.
دهان زهدم ارچه خشک خانیست
لسان رطبم آب زندگانیست .
- ذولسانین ؛ دو زبان :
ای بمانند قلم تو ذولسانین جهان
چون قلم گوهرنگاری چون قلم دین گستری .
رجوع به ذواللسانین و لسانین شود.
- رطب اللسان ؛ تر زبان .
- لسان الطیور ؛ زبان مرغان :
لسان الطیور از دمش یابی ار چه
جهان را سلیمان لوائی نیابی .
لسان الطیورش فرو بست ازیرا
چهان را سلیمان جنابی نبیند.
- لسان العرب ؛ لغتهم و کلامهم . (اقرب الموارد).
صاحب کشاف اصطلاحات الفنون آرذ: به کسر لام . در لغت زبان را گونید. و لسان الامر در اصطلاح اهل رمل نتیجه را گویند. چنانکه بیان آن در جای خود بیاید انشأاﷲ تعالی . و شکل شانزدهم را نیز لسان الامر گویند. و لسان الحق در اصطلاح صوفیه انسان کامل است که متحقق بود به مظهر اسم متکلم . شعر :
هر که باشد لسان حق جانا
بکلام خدا بود گویا.
کذا فی کشف اللغات - انتهی .|| سخن . منه قوله تعالی و جعلنا لهم لسان صدق علیاً (قرآن 50/19). واجعل لی لسان صدق (قرآن 84/26). ای ثناء حسناً (یذکر و یؤنث ). (منتهی الارب ).لسان صدق ؛ ثناء باقی ثنای نیکو و راست . (منتخب اللغات ). ثناء نیکو. ج ، السن ، ُلسن ، السنة. || نامه . || تیلماجی . سخن گزار. مترجم . گزارنده . متکلم . گوینده : لسان قوم ؛ متکلم آنان . || زبانه ٔ ترازو. رجوع به لسان المیزان شود. || زبانه ٔ آتش . (منتهی الارب ). رجوع به لسان النارشود. || بیشوک نعلین . (مهذب الاسماء).
به لسانش نگر که چون بلسان
روغن دیریاب میچکدش .
خاقانی .
من قلب و لسانم به هواداری و صحبت
اینها همه قلبند که پیش تو لسانند.
سعدی .
لسان ، زبان حیوانات است سریع الانحدار و مرطب بدن و با ادویه ٔ حارّه مولد منی و سریع الاستحالة بخلط متعفن و مصلحش سرکه و گشنیز و زیره است . (تحفه ٔ حکیم مؤمن ). در ذیل تذکره ٔ ضریرانطاکی آمده است : المراد به هنا العضوالمعروف من الانسان والقول فی امراضه من ورم و ثقل وغیرهما. اما ثقله ان کان جبلیا فلاعلاج له اوطارئاً و اسبابه انحلال البلغم فی اعصابه واحد الاخلاط اللزجة و قدیکون لطول مرض منهک وتنازل الحوامض فی الکلیة علی الخوی فیضعف العصب و علامته تلونه بلون الخلط و تقدم السبب (العلاج ) ان کان عن البلغم فالاکثار من الایارج او عن السوداء فمن مطبوخ الافتیمون باللازورد و قد یفصد ماتحته من العروق لتحلل ماجمد ثم یدلک بالمحللات ثم العسل ثم الفستق خصوصاًقشره الاعلی والفلفل والخردل خصوصاً دهنه والقسط و الشلبیثا ترکیب مجرب فی امراض اللسان کلها و کذا تریاق الذهب و اما اورامه فسببها اندفاع احدالاخلاطو علاماتها معلومة و ربما انفتح اللسان بفرط الرطوبةو یسمی الدلع (العلاج ) یفصد فی الحار و یکثر من امساک ماء الخس و عنب الثعلب و لبن النساء و ماء الکزبرةو ینقی البارد بالقوقیا و الایارج و یمسک ماء الحلبةوالعسل و یدلک بالزنجار و البورق و البصل و حماض الاترج و فی الکرنب خواص عجیبة مطلقا و القلاع بثور فی الفم و اللسان سببها مادة اکالة و رطوبة بورقیة و فساد ای خلط کان تنشر کالساعیة و اسلمها الابیض و الاحمر و اردأها الازرق والاخضر و لاسلامة معهما قطعا و اما الاسود فمع التلهب والحرقة قتال و یکثر القلاع فی الاطفال لفرط الرطوبة و علاماته علامة الاخلاط. (العلاج ) اخراج الدم فیه ولو بالتشریط ان تعذر الفصد و التنقیة ثم الوضعیات و اجودها للحار عصارة حی العالم والکزبرة و ماء الحصرم بالعسل والطین الارمنی او المختوم والکثیرا بماء الورد و فی البارد بالاصفر و العاقر قرحا و الزنجار والخردل والعفص بطبیخ الخل و من المجرب ورق الزیتون مضغاً و رماد الرازیانج و اصل الکبر کبوساولنا طباشیر طین ارمنی هندی کافور (؟) یسحق و یذر فی البارد و یعجن ببیاض البیض فی الحار و ایضاً طبیخ الخل بالشبت والعذبة فی الابیض . (ذیل تذکره ٔ انطاکی ص 15 و 14). || زبان . زفان . لغت . کلمه . ج ، السن و السنة و لسن . (منتهی الارب ).قال اﷲ تعالی «الا بلسان قومه » (قرآن 4/14) :
هیچ شبان بی عصا و کاسه نباشد
کاسه ٔ من دفتر و عصاست لسانم .
ناصرخسرو.
این منم یارب که در بزم چنین اسکندری
چشمه ٔ حیوانم از لطف لسان افشانده اند.
خاقانی .
امام و سرور هر دو جهان که مفتی عقل
ز لوح محفوظ املاکند لسانش را.
خاقانی .
دهان زهدم ارچه خشک خانیست
لسان رطبم آب زندگانیست .
خاقانی .
- ذولسانین ؛ دو زبان :
ای بمانند قلم تو ذولسانین جهان
چون قلم گوهرنگاری چون قلم دین گستری .
سنائی .
رجوع به ذواللسانین و لسانین شود.
- رطب اللسان ؛ تر زبان .
- لسان الطیور ؛ زبان مرغان :
لسان الطیور از دمش یابی ار چه
جهان را سلیمان لوائی نیابی .
خاقانی .
لسان الطیورش فرو بست ازیرا
چهان را سلیمان جنابی نبیند.
خاقانی .
- لسان العرب ؛ لغتهم و کلامهم . (اقرب الموارد).
صاحب کشاف اصطلاحات الفنون آرذ: به کسر لام . در لغت زبان را گونید. و لسان الامر در اصطلاح اهل رمل نتیجه را گویند. چنانکه بیان آن در جای خود بیاید انشأاﷲ تعالی . و شکل شانزدهم را نیز لسان الامر گویند. و لسان الحق در اصطلاح صوفیه انسان کامل است که متحقق بود به مظهر اسم متکلم . شعر :
هر که باشد لسان حق جانا
بکلام خدا بود گویا.
کذا فی کشف اللغات - انتهی .|| سخن . منه قوله تعالی و جعلنا لهم لسان صدق علیاً (قرآن 50/19). واجعل لی لسان صدق (قرآن 84/26). ای ثناء حسناً (یذکر و یؤنث ). (منتهی الارب ).لسان صدق ؛ ثناء باقی ثنای نیکو و راست . (منتخب اللغات ). ثناء نیکو. ج ، السن ، ُلسن ، السنة. || نامه . || تیلماجی . سخن گزار. مترجم . گزارنده . متکلم . گوینده : لسان قوم ؛ متکلم آنان . || زبانه ٔ ترازو. رجوع به لسان المیزان شود. || زبانه ٔ آتش . (منتهی الارب ). رجوع به لسان النارشود. || بیشوک نعلین . (مهذب الاسماء).
