ابوالطیب
لغت‌نامه دهخدا
ابوالطیب .[ اَ بُطْ طَی ْ ی ِ ] (اِخ ) مصعبی . محمدبن حاتم از وزراء و شعرای سامانیان و صاحب دیوان رسالت و ممدوح رودکی است . ثعالبی گوید: کان فی جمیع ادوات المعاشرة و المنادمة و آلات الریاسة و الوزارة علی ما هو معروف مشهور و کانت یده فی الکتابة ضرةالبرق و قلمه فلکی الجری و خطه حدیقةالحدق و بلاغته مستملاة من عطارد و شعره باللسانین نتایج الفضل و ثمارالعقل و لما غلب علی الامیر السعید نصربن احمد بکثرة محاسنه و وفور مناقبه و وزر له مع اختصاصه بمنادمته لم تطل به الایام حتی اصابته عین الکمال و ادرکته آفةالوزارة فسقی الارض من دمه . و صاحب معجم البلدان در شرح شهر بست در ترجمه ٔ ابوحاتم محمدبن حیان بن معد بستی معروف به ابی حاتم سجستانی متوفی 354 هَ . ق . گوید: وی کتابی در امر قرمطیان کرد ابوطیب مصعبی را و بوطیب در صلت قضاء سمرقند وبقولی عمل سیستان بوی داد و از اشعار فارسی اوست :
جهانا همانا فسوسی و بازی
که بر کس نپائی و با کس نسازی
چو ماه از نمودن ، چو هور از شنودن (کذا)
بگاه ربودن چو شاهین و بازی
چو زهر از چشیدن ، چو چنگ از شنیدن (؟)
چو باد از وزیدن ، چو الماس گازی
چو عود قماری و چون مشک تبت
چو عنبر سرشته یمان و حجازی
بظاهر یکی بیت پرنقش آزر
بباطن چو خوک پلید وگرازی
یکی را نعیمی یکی را جحیمی
یکی را نشیبی یکی را فرازی
یکی بوستانی براکنده نعمت
بر این سخت بسته بر آن نیک بازی
همه آزمایش همه پر نمایش
همه پر درآیش چو گرگ طرازی (؟)
هم از تست شهمات شطرنج بازان
تو را مهره زاده بشطرنج بازی (؟)
چرا زیرکانند بس تنگ روزی
چرا ابلهان راست بس بی نیازی
چرا عمر طاوس و دراج کوته
چرا مار و کرکس زید در درازی
صدواندساله یکی مرد غرچه
چرا شصت وسه زیست آن مرد تازی
اگر نه همه کار تو باژگونه
چرا آنکه ناکستر او را نوازی
جهانا همانا از این بی نیازی
گنهکار مائیم و تو جای آزی (؟).
و از اشعار عربی اوست :
اختلس حظک فی دنیا ک من ایدی الدهور
واغتنم یوما ترجیه بلهو و سرور
واصنعالعرف الی کل کفور و شکور
لک َ ما تَصْنعُو الکفران ُ یُزرْی بالکفور.
و در مذمت شباب گوید:
لم اقل للشباب فی کنف -
اﷲ و فی ستره ، غداة استقلا
زائر زارنا مقیم الی ان
سودالصحف بالذنوب و ولّی .
و در وصف غلامی تاتار الکن گوید:
بابی من لسانه اعجمی
و اری حسنه فصیح الکلام .
و در عتاب دوستی که نامه دیر فرستاده گوید:
غبت فلم یأتنی رسول
و لم تقل عَلّه علیل
هیهات لو کنت لی خلیلا
فعلت ما یفعل الخلیل .
و نیز گوید:
الیوم یوم بکور
و یوم عزف قیان
و لاتکاد جیاد تروی بغیر صفیر.
و صاحب لباب الالباب (چ برون ج 2 ص 7) گوید: رودکی در مدح وزیر ابوالطیب الطاهر المصعبی گفته است :
مرا جود او تازه دارد همی
مگر جودش ابر است و من کشت زار
مگر یکسو افکن ، که خود همچنین
بیندیش و دیده و خرد برگمار.
و ظاهراً صاحب لباب در نام ابوطیب اشتباه کرده چه نام مصعبی محمّدبن حاتم است نه طاهر و مصعبی دیگر معاصر رودکی در کتب دست رس نیافتیم .واﷲ اعلم . و رجوع به ص 101 و 102 تاریخ بیهقی چ ادیب شود.
جهانا همانا فسوسی و بازی
که بر کس نپائی و با کس نسازی
چو ماه از نمودن ، چو هور از شنودن (کذا)
بگاه ربودن چو شاهین و بازی
چو زهر از چشیدن ، چو چنگ از شنیدن (؟)
چو باد از وزیدن ، چو الماس گازی
چو عود قماری و چون مشک تبت
چو عنبر سرشته یمان و حجازی
بظاهر یکی بیت پرنقش آزر
بباطن چو خوک پلید وگرازی
یکی را نعیمی یکی را جحیمی
یکی را نشیبی یکی را فرازی
یکی بوستانی براکنده نعمت
بر این سخت بسته بر آن نیک بازی
همه آزمایش همه پر نمایش
همه پر درآیش چو گرگ طرازی (؟)
هم از تست شهمات شطرنج بازان
تو را مهره زاده بشطرنج بازی (؟)
چرا زیرکانند بس تنگ روزی
چرا ابلهان راست بس بی نیازی
چرا عمر طاوس و دراج کوته
چرا مار و کرکس زید در درازی
صدواندساله یکی مرد غرچه
چرا شصت وسه زیست آن مرد تازی
اگر نه همه کار تو باژگونه
چرا آنکه ناکستر او را نوازی
جهانا همانا از این بی نیازی
گنهکار مائیم و تو جای آزی (؟).
و از اشعار عربی اوست :
اختلس حظک فی دنیا ک من ایدی الدهور
واغتنم یوما ترجیه بلهو و سرور
واصنعالعرف الی کل کفور و شکور
لک َ ما تَصْنعُو الکفران ُ یُزرْی بالکفور.
و در مذمت شباب گوید:
لم اقل للشباب فی کنف -
اﷲ و فی ستره ، غداة استقلا
زائر زارنا مقیم الی ان
سودالصحف بالذنوب و ولّی .
و در وصف غلامی تاتار الکن گوید:
بابی من لسانه اعجمی
و اری حسنه فصیح الکلام .
و در عتاب دوستی که نامه دیر فرستاده گوید:
غبت فلم یأتنی رسول
و لم تقل عَلّه علیل
هیهات لو کنت لی خلیلا
فعلت ما یفعل الخلیل .
و نیز گوید:
الیوم یوم بکور
علی نظام سرور
و یوم عزف قیان
مثل التماثیل حور
و لاتکاد جیاد تروی بغیر صفیر.
و صاحب لباب الالباب (چ برون ج 2 ص 7) گوید: رودکی در مدح وزیر ابوالطیب الطاهر المصعبی گفته است :
مرا جود او تازه دارد همی
مگر جودش ابر است و من کشت زار
مگر یکسو افکن ، که خود همچنین
بیندیش و دیده و خرد برگمار.
رودکی .
و ظاهراً صاحب لباب در نام ابوطیب اشتباه کرده چه نام مصعبی محمّدبن حاتم است نه طاهر و مصعبی دیگر معاصر رودکی در کتب دست رس نیافتیم .واﷲ اعلم . و رجوع به ص 101 و 102 تاریخ بیهقی چ ادیب شود.
