ابوحیان

ابوحیان . [ اَ ح َی ْ یا ] (اِخ ) اثیرالدین محمدبن یوسف بن علی غرناطی اندلسی جیانی . یکی از ائمه ٔ لغت عرب . اصلاً بربری است . مولد او در غرناطه به سال 654 هَ . ق . بوده است . مقدمات علوم را در همان شهر بیاموخت و سپس به شهرهای بلش و مالقه و مریه شد و در بلاد مزبوره به تحصیل علوم پرداخت و از آنجا به شمال افریقیه و مصر سفر کرد و نزد ابن نحاس تا سال 698 به تحصیل نحو پرداخت و پس از وی در تدریس نحو جانشین معلم خویش گشت . او در اول پیرو مذهب ظاهریه بود و ابن حجر که شرح حال او را نوشته گوید ابوحیان حتی در نحو هم ظاهری است چه او سعی داشت از آراء ائمه ٔ نحو و بالخاصه سیبویه تخلف نشود و پس از آن مذهب شافعی گرفت و تألیفات وی تنها در علم نحو نیست بلکه او را در علوم قرآن و حدیث نیز مؤلفاتی است و کتابی نیز در شصت مجلد در تاریخ اندلس داشته است که در دست نیست و از کلیه ٔ تألیفات او که بالغ بر 65 کتاب است جز ده کتاب ظاهراً باقی نمانده است . ابوحیان قریحه ٔشعر نیز داشت و قطعاتی از وی نقل شده است و او علاوه بر زبان عرب ، فارسی و ترکی و حبشی نیز میدانسته است چنانکه منطق الخرس فی لسان الفرس و کتاب الافعال فی لسان الترک و کتاب زهو الملک فی نحو الترک و رجز نورالغبش فی لسان الحبش از اوست ، و این کتاب اخیر ناتمام مانده است . و از مؤلفات دیگر اوست : کتاب التذییل والتکمیل فی شرح التسهیل . التنحیل الملخص من شرح التسهیل . الشذرة الذهبیة فی علوم العربیة. کتاب نحات اندلس . کتاب شذا فی مسئلة (کذا). کتاب المبدع فی التصریف . کتاب الملخص عن شرح سیبویه للصفار. کتاب المبین فی تاریخ الاندلس در 60 مجلد. کتاب الارتضاء فی الضاد و الظاء. کتاب ارتشاف الضرب فی لسان العرب . کتاب البحر المحیط فی التفسیر و مختصر آن موسوم به النهر الماد من البحر. کتاب الحلل الحالیة فی اسانید القرائة العالیة. تذکرة فی العربیة. کتاب خلاصة التبیان فی المعانی و البیان . کتاب البر الجلی و النظر الخفی . کتاب تحفة الاریب فیما فی القرآن من الغریب . کتاب شرح الالفیة موسوم به منهج السالک . کتاب التجرید لاحکام سیبویه . التذکرة. الموفور. التقریب مختصر المقرب . التدریب . غایةالاحسان . النکت الحسان . کتاب الفضل فی احکام الفصل . اللمحة. عقداللئالی . نکت الامالی . النافع فی قرائة نافع. الاثیر فی قرائةبن کثیر. المورد الغمر فی قرائة ابی عمرو. الروض الباسم فی قرائة عاصم . المزن الهامر فی قرائةبن عامر. الرمزة فی قرائة حمزة. تقریب النائی فی قرائة الکسائی . غایةالمطلوب فی قرائة یعقوب . قصیدة النیر الجلی فی قرائة زیدبن علی . الوهاج فی اختصار المنهاج . الانورالاجلی فی اختصار المحلی . الاعلام بارکان الاسلام . نثر الزهر و نظم الزهر. نظر الحسبی فی جواب اسئلة الذهبی . فهرست مسموعاتی . نوافث السحر فی دمائث الشعر. تحفةالندس فی نحاة اندلس . الابیات الوافیة فی علم القافیة. جزء فی الحدیث . مشیخةبن ابی منصور. کتاب الادراک للسان الاتراک . نفحةالمسک فی سیرة الترک . و کتبی که ناقص و ناتمام از وی مانده است : مسلک الرشد فی تجرید مسائل نهایة [ شاید: تهافت ؟ ] ابن رشد. منهج یا تهیج السالک فی الکلام علی الفیة ابن مالک و شاید این کتاب همان منهج السالک سابق الذکر است . نهایةالاغراب فی علم التصریف والاعراب . رجز مجانی العصر فی آداب وتواریخ اهل العصر . المخبور فی لسان الیحمور. و قطعه ٔ ذیل از اشعار او است :
عدای لهم فضل علی و منة
فلااذهب اﷲ عنی الاعادیا (؟)
هُم ُ بحثوا عن زلتی فاجتنبتها
و هم نافثونی فاکتسبت المعالیا.
و حاجی خلیفه دو کتاب ذیل را نیز به ابوحیان نسبت کند: کتاب نضار. کتاب المفردات . وفات او به سال 745بوده است . و رجوع به محمدبن یوسف غرناطی و نامه ٔ دانشوران ج 1 ص 127 شود.