ابوسهل

ابوسهل .[ اَ س َ ] (اِخ ) ویجن بن رستم کوهی طبری . ابن ندیم گوید کوهی منسوب بکوه ، جبال طبرستان است و ابن قفطی در شرح حال او آورده است : ابوسهل کوهی منجم ، فاضلی کامل و عالم به علم هیئت و صنعت آلات ارصاد بود و اشتهار او به روزگار دولت بویهیان و ایام امارت عضدالدوله و بعد از آن است و آنگاه که شرف الدوله به بغداد شد و برادرزاده ٔ خویش صمصام الدولةبن عضدالدوله را از بغداد براند و بر وی مستولی گشت در سال 378 هَ . ق . امر داد تا کواکب سبعه را در مسیر و تنقل و بروج آنان بدان مثال که به روزگار مأمون منجمین وقت کرده بودند رصد کنند و این کار بر عهده ٔ ویجن بن رستم کوهی گذاشت و این مرد به هندسه و هیئت معرفتی تمام داشت و درهر دو صناعت بمرتبه ٔ قصوی و ذروه ٔ علیا رسیده بود وابوسهل در دارالمملکه بآخر بستان از آنروی باب الخطّابین مکانی اختیار کرد و خانه ای در آنجا پی افکند و برای اینکه اضطرابی در بنیان آن راه نیابد و نشست نکند اساس و قواعد آن خانه سخت محکم کرد و آلات رصدیه را که خود مخترع آن بود در آن خانه بر پا داشت و قطب الدین بن عزالدین لاری در کتاب حل و عقد نجوم بسیاری از کلیات نجوم را از ابوسهل نقل کرده و در دیگر کتب صناعت نیز نام وی بجلالت و عظمت برده شده است و باز، ابن قفطی گوید: بر صحت استخراجات او عدول از علمای ذیفن مکرر دعوت شده و محاضری ممضی و مسجل کرده اند و صورت دو محضر را ابن قفطی آورده است ، یکی در 28 صفر 378 مطابق انیران روز خردادماه 357 یزدگردی ، راجع برصد شمس و تحویل آن به سرطان و محضر دیگر در سه شنبه ٔ جمادی الآخر 378 مطابق شهریور روز مهرماه 357 یزدگردی برای تحویل بمیزان . این است ترجمه ٔ شهادت نامه ٔ نخست :بسم اﷲ الرحمن الرحیم . اجتماع کردند جماعتی که خطوط و شهادت آنان در پایان این محضر ثبت است از قضاة و وجوه اهل علم و کتّاب و منجمین و مهندسین در جایگاه فرخنده ٔ رصد شرقی عظم اﷲ برکته و سعادته در بستان خانه ٔ مولای ما الملک السید الاجل المنصور ولی النعم شاهنشاه شرف الدوله و زین الملّة اطال اﷲ بقاه و ادام عزه وتأییده و سلطانه و تمکینه در جانب شرقی مدینةالسلام بروز شنبه دو شب از صفر 378 مانده و آنروز شانزدهم حزیران است از سال 1299 اسکندری و انیران روز است ازخردادماه سال 357 یزدگردی و از مشاهدات ایشان به وسیله ٔ آلت مخترعه ٔ ابوسهل به ثبوت پیوست که آلت مزبوره دلالت کرد بر صحت دخول شمس به رأس السرطان بعد از گذشتن یکساعت معتدله ٔ مستویه از شب مذکور، یعنی شبی که صبح آن انیران روز مذکور فوق است و جملگی متفق گشتند بر تیقن باین امر و وثوق بدان و قاطبه ٔ حضار از منجم و مهندس و کسانی که تعلق بصناعت و خبرت بدان داشتند تسلیم شدند تسلیمی که خلاف در میان آنان نبود، باینکه این آلت جلیلةالخطر بدیعةالمعنی محکمةالصنعة واضحةالدلالة بر جمیع آلات رصدی که تا امروز معروف و معهود بوده در تدقیق فزونی دارد و باز متفق شدند بر اینکه ابوسهل بوسیله ٔ این آلت به ابعد غایات در امر مرصود و غرض مقصود نائل آمده است . و نتیجه ٔ رصد این شد که بعد سمت الرأس از مداررأس السرطان 7 درجه و 50 دقیقه است و میل اعظم که غایت بعد منطقه ٔ فلک البروج از دائره ٔ معدل النهار است 23 درجه و 51 دقیقه و 1 ثانیه است و اینکه عرض آن موضعی که سابقاً گفتیم (آخر بستان دارالمملکه ) و رصد در آن واقع شده فلان و فلان است و آن مساوی ارتفاع قطب معدل النهار است از افق موضع مزبور. و نسخه ٔ شهادت نامه ٔ دوم این است : بسم اﷲ الرحمن الرحیم و باز به روز سه شنبه سه شب از جمادی الآخر سال 378 گذشته مطابق شهریور روز مهرماه سال 357 یزدگردی و هیجدهمین روز ایلول سال 1299 اسکندری اجتماع کردند جماعتی که خطوط آنان در صدر این شهادتنامه هست از قضاة و شهود و منجمین و مهندسین و دانایان به هندسه و هیئت بدانجا که آلت سابق الذکر نصب بود برای رصد کردن دخول شمس به رأس المیزان بوسیله ٔ آلت مزبوره و این امر واقع شد در چهارساعت از روز مزبور گذشته و این روز سه شنبه است و از حضار تمنا میشود که هریک با خط خویش بدرستی آنچه را دیده اند و در آن حضور یافته اند در تاریخ مزبور بنویسند و حسبنا اﷲ و نعم الوکیل . و اسامی شهود حاضر در این مجلس که خطوط آنها در آخر هردو محضر مزبور هست ذیلاً ثبت میشود: القاضی ابوبکربن صبر، القاضی ابوالحسن الخوزی ، ابواسحاق ابراهیم بن هلال ، ابوسعد الفضل بن بولس النصرانی الشیرازی ، ابوسهل ویجن بن رستم صاحب رصد، ابوالوفا محمدبن محمد حاسب ، ابوحامد احمدبن محمد الصغانی صاحب اسطرلاب ، ابوالحسن محمدبن محمد السامری ، ابوالحسن المغربی . و از تصانیف ابی سهل ویجن بن رستم که در تمادی اعصار در بلاد و امصار متداول و سایر است کتب ذیل است : کتاب مراکز الاُکَر و این کتاب ناتمام مانده است . کتاب الاصول علی نحو کتاب اقلیدس و آن نیزناقص است . کتاب البرکار التام در دو مقاله . کتاب صنعةالاسطرلاب بالبراهین در دو مقاله . کتاب احداث النقط علی الخطوط. کتاب علی المنطقتین فی توالی الحرکتین انتصاراً لثابت بن قرة. کتاب مراکزالدوائر علی الخطوط من طریق التحلیل دون الترکیب . کتاب الزیادات علی ارشمیدس فی المقالة الثانیة. رسالة فی استخراج الضلع المسبعفی الدائرة. کتاب اخراج الخطین علی نسبة. کتاب الدوائرالمتماسة من طریق التحلیل . و رجوع به ص 75 س 13 تاریخ الحکماء قفطی چ لیپزیک و ص 79 س 8 همان کتاب شود.