احمد
لغتنامه دهخدا
احمد. [ اَ م َ ] (اِخ ) ابن مصطفی طاش کبری زاده ، مکنی به ابوالخیر و ملقب به عصام الدین . مولد به سال 901 هَ .ق . بشهر بروسه و وفات در سنه ٔ 968 ومدفن او بجوار تربت سید ولایت در محله ٔ عاشق پاشاست .او یکی از علمای آسیةالصغری و صاحب اخلاق حمیده و متواضع و از دعوی و مکابره مجتنب بود. پدر وی مصطفی مدرس بود و اصل این خاندان از مهاجرین یمن باشند. و چندی نیز تولیت قضاء حلب میکرد. مصطفی ، فرزند خویش احمد را در خردی با عائله ٔ خود بانگوریه (آنکارا) برد وپس از مدتی به بروسه بازگشتند و سپس باسلامبول رفته اقامت گزیدند، و در آنجا احمد از پدر خویش و از سیدی محمد قوچو و میرم چلبی و شیخ محمد تونسی به کسب علوم ادبیه و ریاضیه و هیئات و علوم شرعیه و تفسیر و حدیث پرداخت و سپس بدو اجازه ٔ تدریس دادند. در اول در دیمتوکه در اوروج پاشا سپس در اسلامبول در مولانا محیی الدین ابن حاجی حسین و در اسکوب بمدرسه ٔ اسحاقیه و باز در اسلامبول بمدرسه ٔ قلندریه و مدرسه ٔ مصطفی پاشا و در ادرنه در یکی از دو مدرسه ٔ متجاور و باز در اسلامبول در یکی از مدارس ثمان تدریس میکرد و در آخر به ادرنه مدرسی مدرسه ٔ سلطان بایزید مستقلاً بدو محول شد. و در 952 مولویت بروسه و بعد از آن منصب قضاء اسلامبول بدو دادند و آنگاه که وی از دو چشم نابینا شد ازمنصب خود استعفا جست و بقیه ٔ عمر را به تبییض مسودات تألیف پیش و تألیف چند کتاب دیگر پرداخت . مشهورترین مصنفات وی الشقائق النعمانیة فی علماء دولة العثمانیة است و آن کتاب شامل تراجم احوال پانصد و بیست تن علماء مشایخ عثمانی از ابتدا تا زمان سلطان سلیمان خان قانونی یعنی زمان خود مؤلف است . کتاب دیگر او مفتاح السعادة و مصباح السیادة یا موضوعات العلوم است وآن کتاب حاوی تعریفات کافه ٔ علوم و فنون و اسامی کتب و ترجمه ٔ احوال مختصر مؤلفین میباشد. و این دو کتاب را بعربی نوشته است . و کتاب موضوعات العلوم را پسراو کمال الدین محمد بترکی ترجمه کرده است ، و بکتاب شقایق النعمانیه ذیل های بسیار نوشته اند و مشهورترین آنها، ذیل عشاقی و ذیل شیخی و ذیل نوعی زاده است ، و ذیل نوعی زاده کاملترین کتابی است در تراجم علما و مشایخ میان سال 965 که طاشکپری زاده کتاب خود را بدان سال ختم کرده و سال 1042 که انتهای ذیل نوعی زاده میباشد.و نیز او را تألیف دیگری است تاریخ کبیر، و آن کتاب وفیات ابن خلکان است بعلاوه ٔ تراجم بسیاری از صحابه و حکما و دیگر مشاهیر و آن را زمانی که در اسکوب مدرسی داشت نوشته و در 938 بپایان رسانیده است و سپس آن را خلاصه کرده و تاریخ انبیاء را بر آن افزوده است . و احمد را برعده ٔ کثیری از کتب تدریس زمان شروح و حواشی است ، ازجمله : شرح عوامل المائه ٔ شیخ عبدالقادر جرجانی . شرح دیباچه ٔ هدایة. شرح دیباچه ٔ طوالع. حاشیه ٔکشاف . حاشیه ٔ تجرید شریف . شرح فوائدالغیاثیة قاضی عضدالدین ایجی . شرح قسم ثالث مفتاح . حاشیه بر شرح مفتاح سید شریف . شرح جزرین در علم قراآت . معلام در علم کلام . الجامع در منطق . متن و شرح در فرائض . مختصر در علم نحو. اللواءالمرفوع فی حل مباحث الموضوع . رسالة الشهودالعینی فی تحقیق مباحث الوجود الذهنی . رسالةالاستیفاء لمباحث الاستثناء. مسالک الخلاص فی مهالک الخواص .رسالةالانصاف فی مشاجرة الاسلاف . المحاکمات بین المولی لطفی و المولی عذاری فی ایراد السبعالشداد. رسالةالعنایة فی تحقیق الاستعارة بالکنایة. رسالة فی صناعات الخمس . رساله ٔ قضا و قدر. رساله ٔ طاعون . الرسالةالجامعة فی وصف العلوم النافعة. اجل المواهب فی معرفة وجودالواجب . نزهةالألحاظ فی عدم وضع الالفاظ. رسالة التعریف والأعلام فی حل مشکلات الحدّ التام . القواعدالجلیات فی تحقیق مباحث الکلیات . فتح الأمر المغلق فی مسئلة المجهول المطلق . رسالة فی تفسیر آیةالوضوء. رسالة فی قوله تعالی ، هوالذی خلق لکم ما فی الأرض جمیعاً. واز کتب او که بطبع رسیده است : شقایق النعمانیه و ترجمه ٔ موضوعات العلو. او را یک دختر و پنج پسر آمده است و کمال الدین محمدبن احمد سمت قاضی عسکری داشت و چهار تن دیگر منصب قضا داشته اند و آنگاه که مبتلا بعمی شد ابیات ذیل را بتحسر محرومیّت از بصر سروده است :
حرمت من الأحباب لذة نظرة
فواحسرتا ان لم افق قبل موتتی
و لاتجزعی یا نفس من نازل جری
بتقدیر خلاق ال̍ه البریّة
فان الرضا والصبر فی کل محنة
من اخلاق اصحاب النفوس الرضیة.
حرمت من الأحباب لذة نظرة
فواحسرتا ان لم افق قبل موتتی
و لاتجزعی یا نفس من نازل جری
بتقدیر خلاق ال̍ه البریّة
فان الرضا والصبر فی کل محنة
من اخلاق اصحاب النفوس الرضیة.