اراده
لغت‌نامه دهخدا
اراده . [ اِ دَ ] (ع مص ، اِمص ) اِرادة. اِرادت . خواستن . (تاج المصادر بیهقی ). خواست . خواسته . خواهش . میل . قصد. آهنگ . کام . دَهر. (منتهی الارب ) : و واقف گردان او را بدرستی اختیار کردنت در آنچه جسته ای آنرا و صواب بودن بآنچه اراده کرده ای . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 314).
نه بی ارادت او بر زمین ببارد ابر
نه بی مشیت او بر هوا بجنبد باد.
ای داور زَمانه ، ملوک زمانه را
جز بر ارادت تو مسیر و مدار نیست .
ارادت من متضمن این رأی نیست . (کلیله و دمنه ). زاهدی مهمان پادشاهی بود چون بخوان بنشستند کمتر از آن خورد که ارادت او بود و چون بنماز برخاستند بیش از آن کرد که عادت او. (گلستان ).
گردن او عاشق ارادت دست است
پهلوی او فتنه ٔ ارادت ران است .
(ظاهراًدر صفت اسب ).
- اراده کردن ؛ قصد کردن . آهنگ کردن . مقصود داشتن .
|| خواست خدا. مشیت . قضا. قدر. تقدیر. قال الرضا (ع مص ): الابداع والارادة والمشیة اسماء ثلثة و معناها واحد: یقدر الاشیاء بحکمته و یدبر اختلافها بارادته . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 299). صفتی که حالت مخصوص را در آدمی ایجاد میکند که از او فعل مخصوصی صادر میشود و در حقیقت اراده تعلق میگیرد بچیز معدوم که آنرا بوجود و حصول بیاورد چنانکه در آیه ٔ شریفه : انما امره اذا اراد شیئاً ان یقول له کن فیکون (قرآن 82/36). میلی است که از پس اعتقاد بر سود و نفع پیدا میشود. و اراده عبارت از مطالبه ٔ قلب است غذای روح را از طیب نفس . اراده قانع کردن نفس است از مرادات خود و رو نمودن است براوامر خدا و راضی شدن بر آن و گفته اند: اراده اخگری است از آتش دوستی در قلب که اقتضا میکند اجابت کردن دواعی نفس را. (تعریفات جرجانی ).
هی فی اللغة نزوع النفس و میلهاالی الفعل بحیث یحملها علیه . و النزوع الاشتیاق . والمیل المحبة والقصد. فعطف المیل علی النزوع للتفسیر. قیل و فائدته الاشارة الی انها میل غیراختیاری . و لایشترط فی المیل ان یکون عقیب اعتقاد النفع کما ذهب الیه المعتزله . بل مجرّد ان یکون حاملا علی الفعل بحیث یستلزمه لانه محضض للوقوع فی وقت و لایحتاج الی محضض آخر.و قوله بحیث متعلق بالمیل و معنی حمل المیل للنفس علی الفعل جعلها متوجهةً لایقاعه . و تقال ایضا للقوة التی هی مبداءالنزوع و هی الصفة القائمة بالحیوان التی هی مبداءالمیل الی احد طرفی المقدور. والارادة بالمعنی الاوّل ای بمعنی المیل الحامل علی ایقاع الفعل و ایجاده تکون معالفعل و تجامعه و ان تقدم علیه بالذّات . و بالمعنی الثانی ای بمعنی القوة تکون قبل الفعل . کلا المعنیین لایتصور فی ارادته تعالی . و قد یراد بالارادةمجرّدالقصد عرفاً. و من هذاالقبیل ارادةالمعنی من اللفظ. و قال الامام لاحاجة الی تعریف الارادة لانها ضروریة. فان الانسان یدرک بالبداهة التفرقة بین ارادته و علمه و قدرته و المه و لذته . و قال المتکلمون انها صفةتقتضی رجحان احد طرفی الجائز علی الاَّخر لا فی الوقوع بل فی الایقاع و احترزوا بالقید الاخیر عن القدرة. کذا ذکرالخفاجی فی حاشیةالبیضاوی فی تفسیر قوله تعالی : «ماذا اراد اﷲ بهذا مثلاً »، فی اوائل سورةالبقرة. و قال فی شرح المواقف : الارادة من الکیفیات النفسانیة فعند کثیر من المعتزلة هی اعتقاد النفع او ظنه . قالوا ان ّ نسبةالقدرة الی طرفی الفعل علی السویة فاذا حصل اعتقاد النفع او ظنه فی احد طرفیه ترجح علی الاَّخر عندالقادر و اثرت فیه قدرته . و عند بعضهم الاعتقاد او الظن هو المسمی بالداعیة. و اما الارادة فهی میل یتبع ذلک الاعتقاد او الظن . کما ان ّ الکراهة نفرة تتبع اعتقاد الضرر او ظنه . فانا نجد من انفسنا بعد اعتقاد ان ّالفعل الفلانی فیه جلب نفع او دفع ضرر میلا الیه مترتباً علی ذلک الاعتقاد. و هذاالمیل مغایر للعلم بالنفع او دفعالضرر ضرورة و ایضا فان القادر کثیراً ما یعتقد النفع فی فعل او یظنه و مع ذلک لایریده ما لم یحصل له هذاالمیل و اجیب علی ذلک بانا لاندعی ان الارادة اعتقادالنفع او ظنه مطلقاً بل هی اعتقاد نفع له او لغیره ممن یؤثر خیره بحیث یمکن وصوله الی احدهما بلاممانعة مانع من تعب او معارضة. والمیل المذکور انما یحصل لمن لایقدر علی الفعل قدرة تامة بخلاف القادر التام القدرة. اذ یکفیه العلم والاعتقاد علی قیاس الشوق الی المحبوب . فانه حاصل لمن لیس واصلا الیه دون الواصل اذ لا شوق له و عندالاشاعرة هی صفة محضضة لاَحد طرفی المقدور بالوقوع فی وقت معین . والمیل المذکور لیس ارادة. فان ّالارادة بالاتفاق صفة محضضة لاحدالمقدورین بالوقوع . و لیست الارادة مشروطة باعتقادالنفع اوبمیل یتبعه فان ّ الهارب من السبع اذا ظهر له طریقان متساویان فی الافضاء الی النجاة فانه یختار احدهما بارادته و لایتوقف فی ذلک الاختیار علی ترجیح احدهما لنفع یعتقده فیه . و لا علی میل یتبعه - انتهی . و فی البیضاوی الحق ان ّالارادة ترجیح احد مقدوریه علی الاَّخر و تخصیصه بوجه دون وجه . او معنی یوجب هذاالترجیح . و هی اعم ّ من الاختیار. فانه میل مع تفضیل - انتهی ؛ ای تفضیل احدالطرفین علی الاَّخر. کأن ّالمختار ینظر الی الطرفین . والمرید ینظر الی الطرف الّذی یریده . کذا فی شرح المقاصد. والمقصود من المیل مجردالترجیح لامقابل النفرة. و قال الخفاجی فی حاشیته ما حاصله ان ّ هذا مذهب اهل السنة فهی صفة ذاتیة قدیمة وجودیة زائدة علی العلم و مغایرة له و للقدرة. و قوله بوجه الخ ، احتراز عن القدرة فانها لاتخصص الفعل ببعض الوجوه . بل هی موجدة للفعل مطلقاً. و لیس هذا معنی الاختیار کما توهم بل الاختیارالمیل الی الترجیح معالتفضیل . و هو ای التفضیل کونه افضل عنده مما یقابله . لان الاختیار اصل وضعه افتعال من الخیر. و لذا قیل الاختیار فی اللغة ترجیح الشی ٔ و تخصیصه و تقدیمه علی غیره و هو اخص من الارادة والمشیة. نعم قدیستعمل المتکلمون الاختیار بمعنی الارادة ایضاً حیث یقولون انه فاعل بالاختیار و فاعل مختار. و لذا قیل لم یرد الاختیار بمعنی الارادة فی اللغة بل هو معنی حادث . و یقابله الایجاب عندهم . و هذا اما تفسیر لارادةاﷲ تعالی او لمطلق الارادة الشاملة لارادةاﷲ تعالی و علی هذا لایرد علیه اختیار احدالطرفین المستویین و احدالرغیفین (؟) المتساویین للمضطر. لانا لانسلم ثمة انه اختیار علی هذا و لاحاجة الی ان یقال انه خارج عن اصله لقطع النظر عنه و قد اورد علی المصنف ان الارادة عند الاشاعرة الصفة المخصّصة لاحد طرفی المقدور و کونها نفس الترجیح لم یذهب الیه احد. و اجیب بانه تعریف لها باعتبارالتعلق . و لذا قیل انها علی الاول معالفعل و علی الثانی قبله . او انه تعریف لارادةالعبد - انتهی . ثم اعلم انه قال الشیخ الاشعری و کثیر من اصحابه : ارادة الشیی ٔ کراهة ضده بعینه . و الحق ان الارادة والکراهة متغایرتان و حینئذ اختلفوا. فقال القاضی ابوبکر و الغزالی ان ارادةالشی ٔ معالشعور بضده یستلزم کون الضد مکروها عند ذلک المرید. فالارادة معالشعور بالضد مستلزمة لکراهةالضد. و قیل لاتستلزمها. کذا فی شرح المواقف . و عندالسالکین هی استدامةالکد و ترک الراحة. کما فی مجمع السلوک . قال الجنید الارادة ان یعتقد الانسان الشی ٔ ثم یعزم علیه ثم یریده . والارادة بعد صدق النیة. قال علیه الصلوة والسلام : لکل امری ٔ ما نوی . کذا فی خلاصةالسلوک . و قیل الارادة الاقبال بالکلیة علی الحق و الاعراض من الخلق . و هی ابتداءالمحبة. کذا فی بعض حواشی البیضاوی .
فائدة - الارادة مغایرة للشهوة فان الانسان قد یرید شرب دواء کریه فیشربه و لایشتهیه بل یتنفر عنه . و قد تجتمعان فی شی ٔ واحد فبینهما عموم من وجه . و کذا الحال بین الکراهةو النفرة اذ فی الدواء المذکور وجدت النفرة دون الکراهة المقابلة للارادة. و فی اللذیذ الحرام یوجد الکراهة من الزهاد دون النفرة الطبعیة. و قد تجتمعان ایضاً فی حرام منفور عنه .
فائدة - الارادة غیرالتمنی . فانها لاتتعلق الا بمقدور مقارن لها عند اهل التحقیق . والتمنی قدیتعلق بالمحال الذاتی و بالماضی . و قد توهم جماعة ان التمنی نوع من الارادة. حتی عرفوه بانه ارادة ما علم انه لایقع او شک فی وقوعه . و اتفق المحققون من الاشاعرة والمعتزلة علی انهما متغایران .
فائدة - الارادة القدیمة توجب المقصود؛ ای اذا تعلقت ارادةاﷲ تعالی بفعل من افعال نفسه لزم وجود ذلک الفعل و امتنع تخلفه عن ارادته اتفاقاً من الحکماء و اهل الملة و اما اذا تعلقت بفعل غیر، ففیه خلاف المعتزلة القائلین بان معنی الامر هو الارادة. فان الامر لایوجب وجودالمأمور به کما فی العصاة. و اما الارادة الحادثة فلاتوجبه اتفاقاً. یعنی ان ارادة احدنااذا تعلقت بفعل من افعاله فانها لاتوجب ذلک المقصود عندالاشاعرة و ان کانت مقارنة له عندهم . و وافقهم فی ذلک الجبّائی و ابنه و جماعة من المتأخرین من المعتزلة و جوز النظام و العلاف و جعفربن حرب و طایفة من قدماء معتزلةالبصرة ایجابها للمقصود اذا کانت قصداً الی الفعل . و هو ای القصد ما نجده من انفسنا حال الایجاد لاعزماً علیه لیقدم العزم علی الفعل فلایتصور ایجابه ایاه . فهؤلاء اثبتوا ارادة متقدمة علی الفعل بازمنة هی العزم و لم یجوزوا کونها موجبة و ارادة مقارنة له هی القصد و جوزوا ایجابها ایاه . و اما الاشاعرة فلم یجعلوا العزم من قبیل الارادة، بل امراً مغایراً لها. اعلم ان العلماء اختلفوا فی ارادته تعالی . فقال الحکماء ارادته تعالی هی علمه بجمیعالموجودات من الازل الی الابد. و بانه کیف ینبغی ان یکون نظام الوجود حتی یکون علی الوجه الاکمل و بکیفیة صدوره عنه تعالی حتی یکون الموجود علی وفق المعلوم علی احسن نظام من غیر قصد و شوق و یسمون هذاالعلم عنایة. قال ابن سینا العنایة هی احاطة علم الاول تعالی بالکل و بما یجب ان یکون علیه الکل حتی یکون علی احسن النظام فعلم الاول بکیفیةالصواب فی ترتیب وجودالکل منبع لفیضان الخیر و الجود فی الکل من غیر انبعاث قصد و طلب من الاول الحق . و قال ابوالحسین و جماعة من رؤساءالمعتزلة کالنظام و الجاحظ و العلاف و ابی القاسم البلخی و محمود الخوارزمی : ارادته تعالی علمه بنفع فی الفعل . و ذلک کما یجده کل عاقل من نفسه ان ظنه او اعتقاده لنفع فی الفعل یوجب الفعل و یسمیه ابوالحسین بالداعیة. و لما استحال الظن والاعتقادفی حقه تعالی انحصرت داعیته فی العلم بالنفع. و نقل عن ابی الحسین وحده انه قال الارادة فی الشاهد زائدة علی الداعی و هو المیل التابع للاعتقاد او الظن . و قال الحسین النجار: کونه تعالی مریداً امر عدمی . و هو عدم کونه مکرهاً و مغلوبا و یقرب منه ما قیل هی کون القادر غیرمکره ولا ساه . و قال الکعبی هی فی فعله العلم بما فیه من المصلحة و فی فعل غیره الامر به . و قال اصحابنا الاشاعرة و وافقهم جمهور معتزلة البصرة انها صفةمغایرة للعلم والقدرة توجب تخصیص احدالمقدورین بالوقوع باحدالاوقات . کذا فی شرح المواقف . و یقرب منه ما قال الصوفیة علی ماوقع فی الانسان الکامل من ان ّ الارادةصفة تجلی علم الحق علی حسب المقتضی الذاتی و ذلک المقتضی هو الارادة. و هی تخصیص الحق تعالی لمعلوماته بالوجود علی حسب ما اقتضاه العلم . فهذا الوصف فیه یسمی ارادة. والارادة المخلوقة فینا هی عین ارادته تعالی . لکن بما نسبت الینا کان الحدوث اللازم لنا لازماً لوصفنا فقلنا بان ّ ارادتنا مخلوقة. و الاّ فهی بنسبتها الی اﷲ تعالی عین ارادته تعالی و ما منعها من ابراز الاشیاء علی حسب مطلوباتها الا نسبتها الینا. و هذه النسبةهی المخلوقیة فاذا ارتفعت النسبة التی لها الینا و نسبت الی الحق علی ما هی علیه ، انفعلت بها الاشیاء. فافهم . کما ان ّ وجودنا بنسبته الینا مخلوق و بنسبته الیه تعالی قدیم . و هذه النسبة هی الضروریة التی یعطیهاالکشف و الذوق . اذ العلم قائم مقام العین . فما ثم الاهذا. فافهم . و اعلم ان ّ الارادة الالهیة المخصصة للمخلوقات علی کل حال و هیئة، صادرة عن غیرعلة و لاسبب بل بمحض اختیار الهی لان ّالارادة حکم من احکام العظمة و وصف من اوصاف الالوهیة فألوهیته و عظمته لنفسه لالعلة وهذا بخلاف رأی الامام محیی الدین فی الفتوحات . فانه قال : لایجوز ان یسمی اﷲ تعالی مختاراً، فانه لایفعل شیئاًبالاختیار بل یفعله علی حسب ما یقتضیه العالم من نفسه و ما اقتضاه العالم من نفسه الا هذاالوجه الذی هو علیه فلایکون مختاراً - انتهی . و اعلم ایضاً ان الارادةای الارادة الحادثة لها تسعة مظاهر فی المخلوقات : المظهر الاول هو المیل و هو انجذاب القلب الی مطلوبه فاذا قوی و دام سمی ولعاً و هو المظهر الثانی . ثم اذا اشتد و زاد سمی صبابة. و هو اذا اخذ القلب فی الاسترسال فیمن یحب ّ، فکانه انصب ّ الماء اذا افرغ لایجدُ بدّاًمن الانصباب . و هذا مظهر ثالث . ثم اذا تفرغ له بالکلیة و تمکن ذلک منه سمی شغفاً. و هو المظهر الرابع. ثم اذا استحکم فی الفؤاد و اخذه من الاشیاء سمی هوی . و هو المظهر الخامس . ثم اذا استولی حکمه علی الجسد سمی غراماً. و هو المظهر السادس . ثم اذا نمی و زالت العلل الموجبة للمیل سمی حُبا. و هو المظهر السابع. ثم اذا هاج حتی یفنی المحب عن نفسه سمی وُدّا و هو المظهر الثامن . ثم اذا طفح حتی افنی المحب و المحبوب سمی عشقاً. و هو المظهر التاسع - انتهی . کلام الانسان الکامل . (کشاف اصطلاحات الفنون ). || توجه خاص مرید بمرشد و سالک به پیر و امثال آن : فرمانبری من [ مسعود ] این تبعیت را که جا کرده در درون من و این ارادتی که لازم شده در گردن من ... (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 316). درزی ... بوجه ارادت بنزدیک او [ زاهد ] رفت . (کلیله و دمنه ). یکی از علماء خورنده بسیار داشت و کفاف اندک با یکی از بزرگان ... بگفت .... شنیدم که اندکی در وظیفه اش افزون کرد و بسیاری از ارادت کم . (گلستان ). که یار موافق بود و ارادت صادق مینمود. (گلستان ). ملک بخندید و ندیمان را گفت چندانکه مرا در حق خداپرستان ارادت است و اقرار، مر این شوخ دیده را عداوت است و انکار. (گلستان ). همچنین مجلس وعظ چو کلبه ٔ بزّاز است تا آنجا نقدی ندهی بضاعتی نستانی و اینجا تا ارادتی نیاری سعادتی نبری . (گلستان ).یکی از جمله ٔ صالحان بخواب دید پادشاهی را در بهشت و پارسائی در دوزخ ... ندا آمد که این پادشه به ارادات درویشان در بهشت است و این پارسا بتقرب پادشاهان در دوزخ . (گلستان ). بامدادان دستاری ... و دیناری پیش مغنی بنهادم و در کنارش گرفتم ... یاران ارادت من در حق او خلاف عادت دیدند. (گلستان ). تلمیذ بی ارادت عاشق بی زر است . (گلستان ).
وگر بچشم ارادت نگه کنی در دیو
فرشته ایت نماید بچشم کرّوبی .
فسحت میدان ارادت بیار
تا بزند مرد سخن گوی گوی .
نه بی ارادت او بر زمین ببارد ابر
نه بی مشیت او بر هوا بجنبد باد.
مسعودسعد.
ای داور زَمانه ، ملوک زمانه را
جز بر ارادت تو مسیر و مدار نیست .
مسعودسعد.
ارادت من متضمن این رأی نیست . (کلیله و دمنه ). زاهدی مهمان پادشاهی بود چون بخوان بنشستند کمتر از آن خورد که ارادت او بود و چون بنماز برخاستند بیش از آن کرد که عادت او. (گلستان ).
گردن او عاشق ارادت دست است
پهلوی او فتنه ٔ ارادت ران است .
(ظاهراًدر صفت اسب ).
- اراده کردن ؛ قصد کردن . آهنگ کردن . مقصود داشتن .
|| خواست خدا. مشیت . قضا. قدر. تقدیر. قال الرضا (ع مص ): الابداع والارادة والمشیة اسماء ثلثة و معناها واحد: یقدر الاشیاء بحکمته و یدبر اختلافها بارادته . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 299). صفتی که حالت مخصوص را در آدمی ایجاد میکند که از او فعل مخصوصی صادر میشود و در حقیقت اراده تعلق میگیرد بچیز معدوم که آنرا بوجود و حصول بیاورد چنانکه در آیه ٔ شریفه : انما امره اذا اراد شیئاً ان یقول له کن فیکون (قرآن 82/36). میلی است که از پس اعتقاد بر سود و نفع پیدا میشود. و اراده عبارت از مطالبه ٔ قلب است غذای روح را از طیب نفس . اراده قانع کردن نفس است از مرادات خود و رو نمودن است براوامر خدا و راضی شدن بر آن و گفته اند: اراده اخگری است از آتش دوستی در قلب که اقتضا میکند اجابت کردن دواعی نفس را. (تعریفات جرجانی ).
هی فی اللغة نزوع النفس و میلهاالی الفعل بحیث یحملها علیه . و النزوع الاشتیاق . والمیل المحبة والقصد. فعطف المیل علی النزوع للتفسیر. قیل و فائدته الاشارة الی انها میل غیراختیاری . و لایشترط فی المیل ان یکون عقیب اعتقاد النفع کما ذهب الیه المعتزله . بل مجرّد ان یکون حاملا علی الفعل بحیث یستلزمه لانه محضض للوقوع فی وقت و لایحتاج الی محضض آخر.و قوله بحیث متعلق بالمیل و معنی حمل المیل للنفس علی الفعل جعلها متوجهةً لایقاعه . و تقال ایضا للقوة التی هی مبداءالنزوع و هی الصفة القائمة بالحیوان التی هی مبداءالمیل الی احد طرفی المقدور. والارادة بالمعنی الاوّل ای بمعنی المیل الحامل علی ایقاع الفعل و ایجاده تکون معالفعل و تجامعه و ان تقدم علیه بالذّات . و بالمعنی الثانی ای بمعنی القوة تکون قبل الفعل . کلا المعنیین لایتصور فی ارادته تعالی . و قد یراد بالارادةمجرّدالقصد عرفاً. و من هذاالقبیل ارادةالمعنی من اللفظ. و قال الامام لاحاجة الی تعریف الارادة لانها ضروریة. فان الانسان یدرک بالبداهة التفرقة بین ارادته و علمه و قدرته و المه و لذته . و قال المتکلمون انها صفةتقتضی رجحان احد طرفی الجائز علی الاَّخر لا فی الوقوع بل فی الایقاع و احترزوا بالقید الاخیر عن القدرة. کذا ذکرالخفاجی فی حاشیةالبیضاوی فی تفسیر قوله تعالی : «ماذا اراد اﷲ بهذا مثلاً »، فی اوائل سورةالبقرة. و قال فی شرح المواقف : الارادة من الکیفیات النفسانیة فعند کثیر من المعتزلة هی اعتقاد النفع او ظنه . قالوا ان ّ نسبةالقدرة الی طرفی الفعل علی السویة فاذا حصل اعتقاد النفع او ظنه فی احد طرفیه ترجح علی الاَّخر عندالقادر و اثرت فیه قدرته . و عند بعضهم الاعتقاد او الظن هو المسمی بالداعیة. و اما الارادة فهی میل یتبع ذلک الاعتقاد او الظن . کما ان ّ الکراهة نفرة تتبع اعتقاد الضرر او ظنه . فانا نجد من انفسنا بعد اعتقاد ان ّالفعل الفلانی فیه جلب نفع او دفع ضرر میلا الیه مترتباً علی ذلک الاعتقاد. و هذاالمیل مغایر للعلم بالنفع او دفعالضرر ضرورة و ایضا فان القادر کثیراً ما یعتقد النفع فی فعل او یظنه و مع ذلک لایریده ما لم یحصل له هذاالمیل و اجیب علی ذلک بانا لاندعی ان الارادة اعتقادالنفع او ظنه مطلقاً بل هی اعتقاد نفع له او لغیره ممن یؤثر خیره بحیث یمکن وصوله الی احدهما بلاممانعة مانع من تعب او معارضة. والمیل المذکور انما یحصل لمن لایقدر علی الفعل قدرة تامة بخلاف القادر التام القدرة. اذ یکفیه العلم والاعتقاد علی قیاس الشوق الی المحبوب . فانه حاصل لمن لیس واصلا الیه دون الواصل اذ لا شوق له و عندالاشاعرة هی صفة محضضة لاَحد طرفی المقدور بالوقوع فی وقت معین . والمیل المذکور لیس ارادة. فان ّالارادة بالاتفاق صفة محضضة لاحدالمقدورین بالوقوع . و لیست الارادة مشروطة باعتقادالنفع اوبمیل یتبعه فان ّ الهارب من السبع اذا ظهر له طریقان متساویان فی الافضاء الی النجاة فانه یختار احدهما بارادته و لایتوقف فی ذلک الاختیار علی ترجیح احدهما لنفع یعتقده فیه . و لا علی میل یتبعه - انتهی . و فی البیضاوی الحق ان ّالارادة ترجیح احد مقدوریه علی الاَّخر و تخصیصه بوجه دون وجه . او معنی یوجب هذاالترجیح . و هی اعم ّ من الاختیار. فانه میل مع تفضیل - انتهی ؛ ای تفضیل احدالطرفین علی الاَّخر. کأن ّالمختار ینظر الی الطرفین . والمرید ینظر الی الطرف الّذی یریده . کذا فی شرح المقاصد. والمقصود من المیل مجردالترجیح لامقابل النفرة. و قال الخفاجی فی حاشیته ما حاصله ان ّ هذا مذهب اهل السنة فهی صفة ذاتیة قدیمة وجودیة زائدة علی العلم و مغایرة له و للقدرة. و قوله بوجه الخ ، احتراز عن القدرة فانها لاتخصص الفعل ببعض الوجوه . بل هی موجدة للفعل مطلقاً. و لیس هذا معنی الاختیار کما توهم بل الاختیارالمیل الی الترجیح معالتفضیل . و هو ای التفضیل کونه افضل عنده مما یقابله . لان الاختیار اصل وضعه افتعال من الخیر. و لذا قیل الاختیار فی اللغة ترجیح الشی ٔ و تخصیصه و تقدیمه علی غیره و هو اخص من الارادة والمشیة. نعم قدیستعمل المتکلمون الاختیار بمعنی الارادة ایضاً حیث یقولون انه فاعل بالاختیار و فاعل مختار. و لذا قیل لم یرد الاختیار بمعنی الارادة فی اللغة بل هو معنی حادث . و یقابله الایجاب عندهم . و هذا اما تفسیر لارادةاﷲ تعالی او لمطلق الارادة الشاملة لارادةاﷲ تعالی و علی هذا لایرد علیه اختیار احدالطرفین المستویین و احدالرغیفین (؟) المتساویین للمضطر. لانا لانسلم ثمة انه اختیار علی هذا و لاحاجة الی ان یقال انه خارج عن اصله لقطع النظر عنه و قد اورد علی المصنف ان الارادة عند الاشاعرة الصفة المخصّصة لاحد طرفی المقدور و کونها نفس الترجیح لم یذهب الیه احد. و اجیب بانه تعریف لها باعتبارالتعلق . و لذا قیل انها علی الاول معالفعل و علی الثانی قبله . او انه تعریف لارادةالعبد - انتهی . ثم اعلم انه قال الشیخ الاشعری و کثیر من اصحابه : ارادة الشیی ٔ کراهة ضده بعینه . و الحق ان الارادة والکراهة متغایرتان و حینئذ اختلفوا. فقال القاضی ابوبکر و الغزالی ان ارادةالشی ٔ معالشعور بضده یستلزم کون الضد مکروها عند ذلک المرید. فالارادة معالشعور بالضد مستلزمة لکراهةالضد. و قیل لاتستلزمها. کذا فی شرح المواقف . و عندالسالکین هی استدامةالکد و ترک الراحة. کما فی مجمع السلوک . قال الجنید الارادة ان یعتقد الانسان الشی ٔ ثم یعزم علیه ثم یریده . والارادة بعد صدق النیة. قال علیه الصلوة والسلام : لکل امری ٔ ما نوی . کذا فی خلاصةالسلوک . و قیل الارادة الاقبال بالکلیة علی الحق و الاعراض من الخلق . و هی ابتداءالمحبة. کذا فی بعض حواشی البیضاوی .
فائدة - الارادة مغایرة للشهوة فان الانسان قد یرید شرب دواء کریه فیشربه و لایشتهیه بل یتنفر عنه . و قد تجتمعان فی شی ٔ واحد فبینهما عموم من وجه . و کذا الحال بین الکراهةو النفرة اذ فی الدواء المذکور وجدت النفرة دون الکراهة المقابلة للارادة. و فی اللذیذ الحرام یوجد الکراهة من الزهاد دون النفرة الطبعیة. و قد تجتمعان ایضاً فی حرام منفور عنه .
فائدة - الارادة غیرالتمنی . فانها لاتتعلق الا بمقدور مقارن لها عند اهل التحقیق . والتمنی قدیتعلق بالمحال الذاتی و بالماضی . و قد توهم جماعة ان التمنی نوع من الارادة. حتی عرفوه بانه ارادة ما علم انه لایقع او شک فی وقوعه . و اتفق المحققون من الاشاعرة والمعتزلة علی انهما متغایران .
فائدة - الارادة القدیمة توجب المقصود؛ ای اذا تعلقت ارادةاﷲ تعالی بفعل من افعال نفسه لزم وجود ذلک الفعل و امتنع تخلفه عن ارادته اتفاقاً من الحکماء و اهل الملة و اما اذا تعلقت بفعل غیر، ففیه خلاف المعتزلة القائلین بان معنی الامر هو الارادة. فان الامر لایوجب وجودالمأمور به کما فی العصاة. و اما الارادة الحادثة فلاتوجبه اتفاقاً. یعنی ان ارادة احدنااذا تعلقت بفعل من افعاله فانها لاتوجب ذلک المقصود عندالاشاعرة و ان کانت مقارنة له عندهم . و وافقهم فی ذلک الجبّائی و ابنه و جماعة من المتأخرین من المعتزلة و جوز النظام و العلاف و جعفربن حرب و طایفة من قدماء معتزلةالبصرة ایجابها للمقصود اذا کانت قصداً الی الفعل . و هو ای القصد ما نجده من انفسنا حال الایجاد لاعزماً علیه لیقدم العزم علی الفعل فلایتصور ایجابه ایاه . فهؤلاء اثبتوا ارادة متقدمة علی الفعل بازمنة هی العزم و لم یجوزوا کونها موجبة و ارادة مقارنة له هی القصد و جوزوا ایجابها ایاه . و اما الاشاعرة فلم یجعلوا العزم من قبیل الارادة، بل امراً مغایراً لها. اعلم ان العلماء اختلفوا فی ارادته تعالی . فقال الحکماء ارادته تعالی هی علمه بجمیعالموجودات من الازل الی الابد. و بانه کیف ینبغی ان یکون نظام الوجود حتی یکون علی الوجه الاکمل و بکیفیة صدوره عنه تعالی حتی یکون الموجود علی وفق المعلوم علی احسن نظام من غیر قصد و شوق و یسمون هذاالعلم عنایة. قال ابن سینا العنایة هی احاطة علم الاول تعالی بالکل و بما یجب ان یکون علیه الکل حتی یکون علی احسن النظام فعلم الاول بکیفیةالصواب فی ترتیب وجودالکل منبع لفیضان الخیر و الجود فی الکل من غیر انبعاث قصد و طلب من الاول الحق . و قال ابوالحسین و جماعة من رؤساءالمعتزلة کالنظام و الجاحظ و العلاف و ابی القاسم البلخی و محمود الخوارزمی : ارادته تعالی علمه بنفع فی الفعل . و ذلک کما یجده کل عاقل من نفسه ان ظنه او اعتقاده لنفع فی الفعل یوجب الفعل و یسمیه ابوالحسین بالداعیة. و لما استحال الظن والاعتقادفی حقه تعالی انحصرت داعیته فی العلم بالنفع. و نقل عن ابی الحسین وحده انه قال الارادة فی الشاهد زائدة علی الداعی و هو المیل التابع للاعتقاد او الظن . و قال الحسین النجار: کونه تعالی مریداً امر عدمی . و هو عدم کونه مکرهاً و مغلوبا و یقرب منه ما قیل هی کون القادر غیرمکره ولا ساه . و قال الکعبی هی فی فعله العلم بما فیه من المصلحة و فی فعل غیره الامر به . و قال اصحابنا الاشاعرة و وافقهم جمهور معتزلة البصرة انها صفةمغایرة للعلم والقدرة توجب تخصیص احدالمقدورین بالوقوع باحدالاوقات . کذا فی شرح المواقف . و یقرب منه ما قال الصوفیة علی ماوقع فی الانسان الکامل من ان ّ الارادةصفة تجلی علم الحق علی حسب المقتضی الذاتی و ذلک المقتضی هو الارادة. و هی تخصیص الحق تعالی لمعلوماته بالوجود علی حسب ما اقتضاه العلم . فهذا الوصف فیه یسمی ارادة. والارادة المخلوقة فینا هی عین ارادته تعالی . لکن بما نسبت الینا کان الحدوث اللازم لنا لازماً لوصفنا فقلنا بان ّ ارادتنا مخلوقة. و الاّ فهی بنسبتها الی اﷲ تعالی عین ارادته تعالی و ما منعها من ابراز الاشیاء علی حسب مطلوباتها الا نسبتها الینا. و هذه النسبةهی المخلوقیة فاذا ارتفعت النسبة التی لها الینا و نسبت الی الحق علی ما هی علیه ، انفعلت بها الاشیاء. فافهم . کما ان ّ وجودنا بنسبته الینا مخلوق و بنسبته الیه تعالی قدیم . و هذه النسبة هی الضروریة التی یعطیهاالکشف و الذوق . اذ العلم قائم مقام العین . فما ثم الاهذا. فافهم . و اعلم ان ّ الارادة الالهیة المخصصة للمخلوقات علی کل حال و هیئة، صادرة عن غیرعلة و لاسبب بل بمحض اختیار الهی لان ّالارادة حکم من احکام العظمة و وصف من اوصاف الالوهیة فألوهیته و عظمته لنفسه لالعلة وهذا بخلاف رأی الامام محیی الدین فی الفتوحات . فانه قال : لایجوز ان یسمی اﷲ تعالی مختاراً، فانه لایفعل شیئاًبالاختیار بل یفعله علی حسب ما یقتضیه العالم من نفسه و ما اقتضاه العالم من نفسه الا هذاالوجه الذی هو علیه فلایکون مختاراً - انتهی . و اعلم ایضاً ان الارادةای الارادة الحادثة لها تسعة مظاهر فی المخلوقات : المظهر الاول هو المیل و هو انجذاب القلب الی مطلوبه فاذا قوی و دام سمی ولعاً و هو المظهر الثانی . ثم اذا اشتد و زاد سمی صبابة. و هو اذا اخذ القلب فی الاسترسال فیمن یحب ّ، فکانه انصب ّ الماء اذا افرغ لایجدُ بدّاًمن الانصباب . و هذا مظهر ثالث . ثم اذا تفرغ له بالکلیة و تمکن ذلک منه سمی شغفاً. و هو المظهر الرابع. ثم اذا استحکم فی الفؤاد و اخذه من الاشیاء سمی هوی . و هو المظهر الخامس . ثم اذا استولی حکمه علی الجسد سمی غراماً. و هو المظهر السادس . ثم اذا نمی و زالت العلل الموجبة للمیل سمی حُبا. و هو المظهر السابع. ثم اذا هاج حتی یفنی المحب عن نفسه سمی وُدّا و هو المظهر الثامن . ثم اذا طفح حتی افنی المحب و المحبوب سمی عشقاً. و هو المظهر التاسع - انتهی . کلام الانسان الکامل . (کشاف اصطلاحات الفنون ). || توجه خاص مرید بمرشد و سالک به پیر و امثال آن : فرمانبری من [ مسعود ] این تبعیت را که جا کرده در درون من و این ارادتی که لازم شده در گردن من ... (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 316). درزی ... بوجه ارادت بنزدیک او [ زاهد ] رفت . (کلیله و دمنه ). یکی از علماء خورنده بسیار داشت و کفاف اندک با یکی از بزرگان ... بگفت .... شنیدم که اندکی در وظیفه اش افزون کرد و بسیاری از ارادت کم . (گلستان ). که یار موافق بود و ارادت صادق مینمود. (گلستان ). ملک بخندید و ندیمان را گفت چندانکه مرا در حق خداپرستان ارادت است و اقرار، مر این شوخ دیده را عداوت است و انکار. (گلستان ). همچنین مجلس وعظ چو کلبه ٔ بزّاز است تا آنجا نقدی ندهی بضاعتی نستانی و اینجا تا ارادتی نیاری سعادتی نبری . (گلستان ).یکی از جمله ٔ صالحان بخواب دید پادشاهی را در بهشت و پارسائی در دوزخ ... ندا آمد که این پادشه به ارادات درویشان در بهشت است و این پارسا بتقرب پادشاهان در دوزخ . (گلستان ). بامدادان دستاری ... و دیناری پیش مغنی بنهادم و در کنارش گرفتم ... یاران ارادت من در حق او خلاف عادت دیدند. (گلستان ). تلمیذ بی ارادت عاشق بی زر است . (گلستان ).
وگر بچشم ارادت نگه کنی در دیو
فرشته ایت نماید بچشم کرّوبی .
سعدی (گلستان ).
فسحت میدان ارادت بیار
تا بزند مرد سخن گوی گوی .
سعدی .
