اروپا
لغت‌نامه دهخدا
اروپا. [ اُ ] (اِخ ) اروبی . (حدود العالم ). اوربی . (التفهیم ). اَوَرفی . اروفا. (دمشقی ). یکی از پنج قاره ٔ عالم و نزدقدما یکی از سه قسم آبادانی شمال . (حدود العالم ).
مساحت سطح آن : پس از استرالیا اروپا کوچکترین برّهای عالم است . مساحت سطح آن 10/0/0922 هزارگز مربع میباشد و بهمین مناسبت اغلب علمای جغرافیا آنرا شبه جزیره ای از آسیا محسوب میدارند ولی چون از هر حیث از آسیا متمایز است بهتر این است که قطعه ٔ علیحده محسوب شود.
حدود آن : اروپا از سه طرف محدود بدریا و از یک طرف محدود به برّ بزرگ آسیاست .حدّ شمالی آن اقیانوس منجمد شمالی و حدّ غربی آن اقیانوس اطلس و دریاهای متعلقه ٔ به آن و حد جنوبی دریای مدیترانه (بحرالروم ) و بحر مرمره و بحر اسود و دریای آزو است و از طرف مشرق محدود به آسیا است و کوه اورال آنرا از آسیا جدا میکند و حدّ جنوب شرقی آن دریای خزر و کوه قفقاز است .
وضع جغرافیائی و ابعاد آن : اروپا بین هفتادویک درجه و یازده دقیقه و سی وپنج ثانیه ٔ عرض شمالی ودوازده درجه و چهل دقیقه ٔ طول غربی و شصت درجه طول شرقیست (نسبت بخط نصف النهار پاریس ) منتهی عرض آن از دماغه ٔ شمال تا جزیره ٔ کاندی در اقریطش (کرِت ) 4000 هزارگز و منتهی طول آن از دماغه ٔ رُکا در پرتقال تا دریای کارا در شمال شرقی اروپا 5650 هزارگز است .
احوال معرفةالارضی اروپا: اروپادر هر یک از ادوار معرفةالارضی تغییرات فاحشی یافته تا بوضع کنونی درآمده است . در عهد اول خشکی پهناوری در تمام شمال و مرکز اروپا و قسمت شمالی اقیانوس اطلس کشیده شده از مشرق و جنوب بدو دریای باریک محدود میگشت . این دو دریا در جنوب غربی اروپا بیکدیگر رسیده اقیانوس منجمد شمالی و اقیانوس کبیر را بیکدیگر راه میدادند. در این عهد سلسله کوهی بنام رشته ٔ کالدونی در شمال اروپا پیدا شد ورشته ٔ دیگری بنام هرسی نین در مرکز این قطعه سر از خاک بدر کرد. کوههای کنونی انگلیس و اسکاندیناو از سلسله ٔ اول و جبال وژ در فرانسه و هارز و جنگل سیاه و سایر کوههای مرکزی فرانسه و آلمان از رشته ٔ دوم باقیمانده اند. در عهد دوم مرکز اروپا در آب فرورفته وجزایر چندی سر از آب بیرون آورد. در عهد سوم کوههای پیرنه و آلپ و کارپات و قفقاز تشکیل شد و اراضی شمال اقیانوس اطلس را آب فراگرفت ولی بحر مدیترانه از مشرق مسدود گردید. در عهد چهارم دریای مدیترانه ببحر اسود راه یافت و بحر آدریاتیک و اژه در بحرالروم پیدا شده این دریا بشکل کنونی درآمد. هم در این عهد تغییرات بزرگ سبب تغییر آب و هوای اروپا گشته سرمای شدید موجب باریدن برفهای عظیم و ایجاد یخچالهای وسیع شدو قسمت بسیار از زمینهای اروپا در زیر یخچالها (توچال ) پوشیده گشت . این یخچالها تغییراتی در زمینهای اروپا داده و از خود آثاری بجا گذاشته اند که هنوز دیده میشود.
پستی و بلندی : زمینهای اروپا را نسبت بسایر قطعات ارتفاع بسیار نیست . ارتفاع متوسط آن از 330 متر نمیگذرد در صورتی که ارتفاع متوسط تمام خشکی های کره ٔ زمین نزدیک به 700 گز و ارتفاع متوسط آسیا از هزارگز متجاوز است . مرتفعات اروپا تقریباً ثلث زمینهای این قطعه میباشد. سلسله کوههای مهم آن در مرکز و جنوب واقع شده و جلگه هایش غالباً بسواحل دریا متوجه میشوند. برجستگی های اروپا، قسمتی از عهد اول و قسمتی از عهد سوم معرفةالارضی میباشد. کوههای قدیمی بواسطه ٔ تأثیرات خارجی کوتاه و کم ارتفاع شده اند قللشان مسطح و گنبدمانند گشته بریدگیهای خود را از دست داده اند. از کوههای عهد اول جبال انگلیس و اسکاتلند و اسکاندیناو بقایای سلسله ٔ کالدونی هستند که دریاهای کم عمقی مانند ایرلند و بحر شمال آنها را از یکدیگر جداساخته است و کوههای مرکزی آلمان و جنگل سیاه و کوههای وژ و ماسیف سانترال (کوههای مرکزی فرانسه ) و مرتفعات جنوبی ایرلند از رشته ٔ قدیمی هرسی نین باقیمانده اند. جبال جدیده هنوز خطالرأس های مضرس و قلل ناهموار دارند و از حیث ارتفاع معتبرترین کوههای اروپا بشمار میروند. مهمترین آنها بترتیب از ساحل اقیانوس اطلس عبارتند از سیرامورنا در اسپانیا، رشته ٔ پیرنه (جبل البرانس ) بین فرانسه واسپانی که قله ٔ معروفش نتو 3404 گز ارتفاع دارد، سلسله ٔ آلپ که از خلیج ژن در فرانسه تا ساحل آدریاتیک کشیده شده و بسه قسمت غربی و شرقی و مرکزی تقسیم میشود. آلپهای غربی بین فرانسه و ایتالیا و آلپهای مرکزی در سوئیس و آلپهای شرقی در اطریش است . سلسله ٔ آلپ مرتفعترین جبال اروپا و رئوس آن از برف و یخ پوشیده شده ارفع قلل آن من بلان (سفید کوه ) 4800 گز بلندی دارد. با این حال این سلسله را معابری است که به آسانی از آنها عبور میکنند. معروفترین این معابر من سنی در فرانسه ، سمپلون و سن گتار و سن برنارد مابین سوئیس و ایتالیا میباشد. دیگر سلسله ٔ آپنن در ایتالیا و آلپهای دیناریک در ساحل شرقی دریای آدریاتیک ، رشته ٔ کارپات در شمال مجارستان و کوههای بالکان و کریمه و جبال قفقاز و اورال که سرحد آسیا و اروپا میباشند. اروپا را فلوات وسیع نیست ولی برعکس جلگه های آن بسیار است بطوری که دو ثلث این قطعه از همین زمینهای پست تشکیل میشود. معروفترین فلاتهای اروپا فلات بوهم و فلات ترانسیلوانی و فلات ایبری و مهمترین جلگه های آن جلگه ٔ پو در ایتالیا و جلگه ٔ مجارستان و رومانی و جلگه ٔ اروپای مرکزی است . جلگه ٔ اخیر از ساحل اقیانوس اطلس آغاز شده ، جنوب انگلیس و سوئد و شمال فرانسه و آلمان و تمام هلند و قسمتی از بلژیک را طی کرده به لهستان میرسد و در اینجا جلگه ٔ لهستان و پس از آن جلگه ٔ وسیع روسیه را بخود ضمیمه کرده بدشت پهناور سیبری می پیوندد. حدّ جلگه ٔ اروپای مرکزی و دشت سیبری سلسله جبال اورال میباشد که مرتفعترین قلل آن از 1600 گز بلندتر نیست . در تمام این جلگه مرتفعاتی جز فلات والدائی در روسیه دیده نمیشود. جلگه ٔ اروپای مرکزی در پاره ای قسمتها از دشتهای رسوبی و قعر دریای قدیمی تشکیل یافته ولی قسمت بیشترآن در زیر یخچالهای عهد چهارم بوده که اکنون اثر رسوبات آنها باقی است .
آتش فشانها: قلل آتش فشان اروپا عبارتند از هکلا در جزیره ٔ ایسلند، اتنا در جزیره ٔ سیسیل (صقلیه )، وزوو درایتالیا نزدیک شهر ناپل و استرمبلی که در جزایر لیپاری واقع است . آتشفشان وزوو دو شهر ایتالیا پمپئی و هرکولانم را در سنه ٔ 79 م . ویران ساخت و مردم آنجا را هلاک کرد.
علل ترقی اروپا:سبب ترقی و پیشرفت اروپا حسن موقع آن است زیرا که این قطعه در نیمکره ٔ شمالی و در بهترین مناطق کره ٔ ارض (منطقه ٔ معتدله ) میان سه قطعه ٔ آسیا و افریقا و امریکا واقع است . دریاهای بزرگ وسیله ٔ ارتباط آن را باقطعات دیگر بسهولت فراهم کرده و دریاهای فرعی از همه طرف در خاکها پیش رفته بدین وسیله نقاط داخلی را بهم مربوط کرده اند بطوری که جز سه کشور سوئیس و اطریش و مجارستان تمام ممالک اروپا دست بدریا دارند. وجوداین دریاها و عدم کوهها و فلوات مرتفع یا صحراهای سخت اروپا را دارای آب و هوای بحری و بارانهای مفید کرده و موانع ارتباط مردم و نشر تمدن و مشکلهای دیگر را از میان برداشته است .
شبه جزیره ها و جزایر: عمده مزیّت اروپا نسبت بسایر قطعات عالم وضع بریدگی زیاد سواحل آن است که تمام نقاط آنرا بدریا نزدیک کرده و از فوائد آن اراضی اطراف بهره مند میشوند و در سواحل دریا تشکیل شبه جزیره ها از قبیل شبه جزیره ٔ کانن و کلا و اسکاندیناوی در شمال و شبه جزیره ٔ ژوتلند و برتانی و ایبری در مغرب و شبه جزیره های ایتالی و بالکان و کریمه در جنوب داده است . بعلاوه جزایر بسیار از قبیل جزایر نروژ و دانمارک و جزایر فروئه گنگبار برتانی کبیر و جزایر آنگلونرماند در اقیانوس اطلس و جزایر بالئار و کُرس و ساردنی و سیسیل (صقلیة) و گنگبار یونان و جزیره ٔ کرت (اقریطش ) در جنوب از هر طرف آنرا احاطه کرده اند و کلیةً در هر 290 هزارگز مربع یک هزارگز آن سواحل دریاست و این وضع طبیعی و بریدگی سواحل علاوه بر اینکه در تسهیل روابط حمل ونقل کمک میکند به ترقیات اوضاع طبیعی و تمدن ساکنین آن نیز مساعدت تامه کرده و بهمین واسطه است که اروپائیان با سرعت بسیار ترقی کرده اند.
دریاهای عمده ٔ اروپا: اروپا از سه طرف محدود بدریاست . نامهای دریاها و متفرعات آنها از اینقرار است : 1 - اقیانوس منجمد شمال که دریای کارا و بحر ابیض از متفرعات آن است (سواحل دریا در این نقاط پست و باتلاقی است ). 2- اقیانوس اطلس که متفرعات آن دریای بالتیک (خلیج بتنی و فنلاند و ریگا از متفرعات دریای بالتیک است و تنگه های اسکاژراک و کاتگا و سوند و بلت کبری و بلت صغری آنرا به اقیانوس اطلس متصل میکند). دیگر از متفرعات اقیانوس اطلس دریای شمال است که تخته سنگهای تحت البحری در آن بسیار است متفرعات آن پادکاله (مابین انگلیس و فرانسه ) و دریای مانش و دریای ایرلند و خلیج گاسکنی است . شوری آب اقیانوس اطلس از سه الی چهار درجه است . 3 - دریای مدیترانه که از تنگه ٔ جبل الطارق شروع میشود خلیج های لیون و ژن دریای تیرنی و دریای ایونی و دریای آدریاتیک و دریای مجمعالجزایر یا بحر اژه و دریای مرمره که بواسطه ٔ تنگه های داردانل و بسفر به بحر اسود وصل میشود و دریای سیاه که آزو از متفرعات آن است .
دریای خزر که در جنوب شرقی اروپا واقع شده حدود جنوبی آن متعلق به ایران میباشد و شوری آب آن 4 درجه است .
آب و هوا: کلیةً آب و هوای اروپا ملایم و معتدل است و باختلاف مجاورت با دریا و نزدیکی با بادهای غربی و عرض جغرافیائی و شکل کوهها تغییرمی یابد و حوالی دریا آب و هوای بحری دارد ولی آب و هوای نواحی شرقی کلیةً خشک و از ملایمت هوا بتدریج ازمغرب بمشرق کاسته میشود. آب و هوای سواحل اقیانوس اطلس منظم و مرطوب و ملایم است ، در تابستان خنک و در زمستان معتدل میباشد، باران هم در تمام فصول در آنجا میبارد و در فصل زمستان بیشتر است . باد غربی هم پیوسته در سواحل مزبور میوزد و هوای آنجا را ملایم می کند.درجه ٔ حرارت مابین 31 درجه و 30/5 درجه است و تمام اراضی روسیه دویست روز از سال منجمد و یخ سطح آن را پوشانده است . اثر باد غربی هم در حدود غربی احساس میشود و در حدود مرکزی در تابستان بادهای شمالی و در زمستان بادهای شرقی از آسیا میوزد. آب و هوای حدود جنوبی از اروپا یا آب و هوای سواحل مدیترانه نیز بحری و کلیةً گرمست و اغلب در مدت تابستان خشک و سوزان میشود و در زمستان ملایم است و درجه ٔ حرارت متوسط آن شانزده درجه است و در مدت زمستان بعلاوه بادهای موسمی مختلف از حدود سواحل بسمت دریا میوزد و در هر جا اسم مخصوصی دارد (در سواحل دریای آدریاتیک موسوم به برا و در سواحل خلیج لیون فرانسه معروف به میسترال و در حدود افریقا موسوم به سیرُکو است ) و در تابستان همه ٔ بادهای دریائی بسمت سواحل میوزد، در این حال در حدود صحرای افریقا بسیار وسخت است . هوای سواحل مدیترانه بواسطه ٔ خشکی آن روشن نیز هست و در نقاط بعیده اشیاء مختلفه بخوبی مشاهده میشود و نور آفتاب روشنائی مخصوص دارد ولی با وجود این باران در سواحل مزبور بسیار است ولی مدت آن کم وسیلابی است و در زمستان هم اغلب میبارد.
رودهای اروپا:
رودهای اروپا تماماً دارای مجرائی منظم و سیری ملایم میباشند و از هر حیث برای کشتی رانی قابل هستند و عموماً رودهای مزبور چندان بسیار و بزرگ نیستند و نمیتوان آنها را با نیل و آمازن برابر دانست . بزرگترین رودهای اروپا در حدود شرقی در جلگه ٔ روسیه جاری است و اول آن وُلگا است که 3395 هزارگز طول دارد و شعب اُکا و کاما در آن داخل می شوند هر یک به مراتب از رودهای غربی اروپا بزرگتر می باشند. دوم رود اروپا در طول ، رود دانوب است ، پس از آن رودهای دنیپر و دُن و پچرا و دنیستر و رَن و اِلب و ویستول و دُار و تاژ و رُن و سن و پو و تیبر و تایمز اند. مرکز یا بعبارة اُخری منشاء عمده ای که رودهای اروپا را موجد است فلات والدائی روسیه و کوه آلپ میباشد. از فلات والدائی رودهای ولگا و دونا و دنیپر و از آلپ ، رَن و رُن و پو و شعبه ٔ مهم دانوب ((این )) تولید میشود. تمام رودهای اروپا بچهار مصب عمده تقسیم میشود: مصب اقیانوس منجمد شمالی ، مصب اقیانوس اطلس ، مصب مدیترانه و بحر اسود و متفرعات آن ، مصب بحر خزر. این تقسیم جنس رودهای اروپا را درست معین نمیکند و وضع طبیعی آنها را ظاهر نمیسازد و بنابراین بهتر آن است که رودهای اروپا را بدسته های معین تقسیم کرده و از وضع اراضی و مجاری هر یک سخن رانیم . از حیث وضع طبیعی نیز رودهای اروپا بچهار دسته تقسیم میشود: رودهای اقیانوس اطلس ، رودهای شرقی ، رودهای آلپی ، رودهای مدیترانه .
1 - رودهای اقیانوس اطلس : رودهای مزبور چون از بارانهای منظمی که در تمام فصول می بارد تولید می شود دارای سیری ملایم است و عموماً در جلگه های سراشیب وسیعی جاری می باشد و مجاری آنها هم پستی و بلندی بسیار که مانع عبور و مرور کشتی شود ندارد و چون سرچشمه ٔ آنها از کوههای مرکزی اروپاست و آب آنها هم بواسطه ٔ باران و ذوب یخ و برف حاصل میشود زیاده و کم نمی گردد و رودهای مزبور دارای مصبی عمیق و منظم هستند، دلتا در آنها دیده نمی شود، بعلاوه چون در جریان خود گل و لای همراه ندارد مجری و مصب آنها هیچ وقت پر نشده و بالا نمی آید و عایقی برای ورود و خروج کشتی ها برودخانه ها تولید نمی نماید.
2 - رودهای شرقی : رودهای مزبور که در جلگه ٔ روسیه جاری هستند از فلات مرکزی سرچشمه گرفته و در مدت زمستان منجمد و سیر آنهانیز منظم نیست و در مدت بهار و پائیز نیز طغیان میکند. در تابستان آب آنها بسیار کم میباشد زیرا منبع وسرچشمه ای که منظماً به آنها آب برساند ندارد ولی چون در جلگه های مسطح جاری میباشد برای کشتی رانی صلاحیت تامه دارد و عمده ٔ ترقیات ملت روس هم از این راه بوده است .
3 - رودهای آلپی : رودهای مزبور چون از ذوب برف بوجود می آیند ابتدا دارای سیری سریع و مجرائی عظیم میباشند و تشکیل آبشارهای بسیار میدهند که بکار حرکت کارخانجات میرود ولی در نزدیک مصب نسبةً منظم تر هستند و طغیان آنها هم در بهار است زیرا در این وقت ذوب برف آلپ آب رودخانه ها را زیاده میکند و تا اواخر تابستان بهمین حال است ولی در زمستان کم آب میشوند. رودهای مزبور در جریان خود گل و لای بسیار همراه آورده در مصب رسوب میکند. (رُن و شعب آن ، پو و شعب آن ، این و دراو و ساو از ملحقات دانوب ).
4 - رودهای مدیترانه که سیلابی و دارای جریان غیرمنظم و تند هستند در موقع بهار و پائیز طغیان کرده و در زمستان کم آب میشوند و کشتی رانی بخوبی در آن نمیشود اغلب گل و لای بسیار همراه خود می آورند و تشکیل دلتاهای وسیعی در نزدیک مصب میدهد.
دریاچه های اروپا: دریاچه های اروپا بسیار میباشند ولی هیچیک بوسعت دریاچه های آمریکا و افریقا نیستند و عموماً از خرابی سطح فوقانی اراضی و یا بواسطه ٔ خاکهای رسوبی یخچالها تولیدمیشوند. دریاچه هائیکه از خرابی سطح فوقانی اراضی حاصل شده اند دریاچه های اِکس و کمبرلند و دریاچه ٔ پاون در فرانسه و وتر و ونر در سوئد و نروژ و بالاتن در هنگری میباشند. دریاچه های یخچالی ، دریاچه های فنلاند و شمال سوئد و لادُگا اُنِگا و ایلمن و پی پوس در روسیه و ماژور و کم و گارد و ژنو و کاترکانتن و زوریخ و غیره است بعلاوه بعضی دریاچه های کوچک نیز در مصب رودها تشکیل یافته مثل دریاچه های کوچک پو .
وضع سواحل اروپا: مزایای وضع طبیعی و بریدگیهای بسیار سواحل اروپا که نقاط دوردست آنرا بدریا نزدیک ساخته و وضع مناسب دماغه ها و پیش آمدگیها که بمناسبت موقع در محلی مرتفع و در جائی پست است و همچنین توافق و مناسبت پیش آمدگیها و فرورفتگیها که به بحرپیمائی و دریانوردی اروپائیان مساعدت کرده و موانع واشکالات مراوده و مرابطه را برطرف ساخته است در ترقی اخلاق و وضع زندگانی اروپائیان بسیار کمک کرده است . سواحل اروپا به 4 قسمت میشود:
1 - سواحل اقیانوس منجمد شمالی که حد شمالی جلگه ٔ بزرگ روسیه است . پست و باتلاقی است و چون مدتی از سال منجمد است چندان مفید نیست و در بعضی نقاط تخته سنگی و در برخی دیگر پست است و بندر آرخانگلسک در حدود جنوبی آن واقع است و مصب رودهای پچرا و دوینا و جزایر کالگواف و وی گاچ و نوول زمبل در حدود سواحل واقع شده است . 2 - سواحل اقیانوس اطلس در شمال در حدود شبه جزیره ٔ اسکاندیناوی بریدگی زیاد دارد و تشکیل تخته سنگها و جزایر کوچک بسیار داده است که آنها را فیورد میگویند و مجمعالجزایر لفدن در شمال آن است و کلیةً سواحل مزبور تخته سنگی است . سواحل دریای بالتیک عموماً پست است زیرا از همه طرف محدود بجلگه میباشد و جزایر گوتلند و اُلند در حدود سوئد و آلند در حدود فنلاند و اُزِل و داگو در خلیج ریگا واقع شده . خلیج های فنلاند و ریگا در حدود شرقی آن و خلیجهای کوریش هاف و فریش هاف در سواحل جنوبی آن است . اراضی سواحل جنوبی دریای بالتیک در نقاطی که از جنس آهک و گچ بوده خراب شده و نقاطی که از سنگ سماق تشکیل یافته باقیمانده و تشکیل بریدگی بسیار داده است و جزایر سیلند و فیونی و فالستر که متعلق بدانمارک میباشد در مدخل آن واقع شده اند از شبه جزیره ٔ ژوتلند تا باب پادُکاله سواحل دریای شمال بسیار پست است و طوفان سخت آن نقاط باعث خرابی سواحل شده و آب دریا مقدار کثیری از سواحل را فراگرفته است و عده ٔ بسیاری از اهالی آن نقاط را تلف کرده و خلیج زوئیدرزه در سواحل هلاند است جنس اراضی سواحل دریای مانش در حدود فرانسه رسوبی و پست است و در شمال برتانی تخته سنگی میشود و جزایر آنگلونُرماند و دماغه ٔ سن ِماتیو در آن واقع است . سواحل خلیج گاسکنی هم در شمال شنزار و رسوبی است و مثل خطی مستقیم که در آن تپه های بسیار دیده میشود واقع شده است از این ببعد تا دماغه ٔ فی نیستر وضع سواحل بواسطه ٔ رشته ٔ کوه کانتابر تخته سنگی میشود و چون جنس احجار آن مختلف است بریدگی هم در آن دیده میشود. سواحل پرتقال عبارت از حدود غربی فلات هیبریک است در بعضی نقاط مرتفع و در نقاط دیگر پست است ، مصب رود تاژ و دماغه ٔ رُکا و دماغه ٔ سن ونسان در جنوب آن است . سواحل ایرلاند و برتانی کبیر آنچه در مغرب است تخته سنگی و بریدگی زیاد دارد و جزو عمده ٔ سواحل شرقی رسوبیست و بریدگی چندان در آن یافت نمیشود. 3 - سواحل مدیترانه در مواقعی که محدود بکوه است تخته سنگی و مرتفع و در نقاطی که محدود بجلگه است رسوبی و پست میباشد. بریدگی سواحل اسپانی کمتر و اراضی آن جلگه است و دماغه های گاتا و پالس و کرئوس در آن است و جزایر بالئار در حدود شرقی آن میباشد. سواحل فرانسه در حدود خلیج لیون رسوبی و پست و در حدود شرقی آن که منتهای جنوبی کوه است مرتفع و تخته سنگی است و جزایر کُرس و ساردنی در مقابل آن واقع شده . سواحل ایطالیا هم مثل سواحل اسپانی اغلب نقاط آن رسوبی است باستثنای خلیج ژن و سواحل جنوبی ایطالیا و سیسیل (صقلیه ) تخته سنگی میباشند. مابین سیسیل و شبه جزیره ٔ کالابر تنگه ٔ مسین است که چندان عمقی ندارد وجزیره ٔ مالت نیز در جنوب سیسیل واقع شده است . سواحل شرقی دریای آدریاتیک در شمال و جنوب ، تخته سنگی و مرتفع و در وسط رسوبی و پست است و بریدگی بسیار دارد. جزایر ایلیری و ایونی در شمال و جنوب آن واقع است . سواحل یونان هم بریدگی بسیار دارد و خلیج کُرنت در مغرب آن واقع شده و شبه جزیره ٔ مُره را که بشکل برگ توت است بیونان متصل میسازد و بعلاوه جزایر بسیاری هم از اطراف آنرا احاطه کرده و عمده ٔ آنها جزیره ٔ اقریطش و گنگبار سیکلاد است و دماغه ٔ ماتاپان نیز در جنوب آن واقع شده است سواحل بحر اسود در حدود بالکان و شبه جزیره ٔ کریمه و سواحل شرقی تخته سنگی و مابین کریمه و بالکان رسوبیست ومصب رودهای جنوبی روسیه در آن است و تنگه ٔ پِرِکُپ شبه جزیره ٔ کریمه را بجلگه ٔ روسیه و تنگه کِرچ دریای آزو را به بحر اسود متصل میکند. 4 - سواحل بحر خزر که در شمال پست و باتلاقی و شنزار و از رسوب رودهای وُلگا و اورال تشکیل یافته است .
نباتات : نباتات اروپا با وضع آب و هوای آن مناسب است . در نقاط سردسیر شمالی نباتات بسیار کم و در نقاط گرمسیر بیشتر است نباتات مواضع مرطوبی دارای برگهای پهن و سبز و نباتات مواقع کم آب کم برگ و صمغی است و کلیةً از حیث نباتات هم اروپا بر سایر قطعات عالم مزیت دارد زیرا تاهفتاد درجه ٔ عرض شمالی هم جو در آن زراعت میشود و درخت گیلاس نمو میکند نباتات اروپا به چهار منطقه تقسیم میشود: اول منطقه ٔ منجمد شمالی که از شمال سوئد و نروژ و روسیه تا اورال ممتد است . درخت در آن بهیچ وجه یافت نمیشود و بادهای شمالی مقدار جزئی نباتات آنرا که چمن زارهای پست و خزه است خشک و زرد میکند و آن اراضی را توندرا می گویند.دوم منطقه ٔ معتدله ٔ سرد که به مواقع جنگلی و چمنزارو استپ تقسیم می شود جنگلهای آن قسمت عمده نباتات اروپا را تشکیل می دهد و از حدود جنوب توندرا شروع شده و تقریباً تا 45 درجه ٔ عرض شمالی ختم می شود و دارای درختهای کاج و سرو و چنارو لبلاب و زیتون و بلوط و درخت گردو است . در جنوب جنگلها قسمت چمنزار است که در بعضی نقاط مثل حدود بحر خزر ریگزار و شوره زار و در برخی نقاط مثل خاک سیاه روسیه حاصلخیز و مفید است و در نقاط دیگر چراگاههای طبیعی را تشکیل میدهد. سوم منطقه معتدله ٔ گرم که شامل نقاط جنوبی اروپا است و دارای نباتات گرمسیر از قبیل مو و مرکبات و زیتون و انجیر و توت می باشند و فلات های مرتفعه آن چمنزار است (فلات اسپانی ). چهارم منطقه ٔکوههای مرتفعه - که دارای نباتات مناطق مختلفه است و از 2700 گز به بالا مجاور منطقه ٔ برف و یخ دائمی لیشن مشاهده می شود.
حیوانات آن : کلیةً حیوانات اروپا بدو منطقه تقسیم میشود: اول منطقه ٔ قطبی که درجه ٔ حرارت متوسط حرارت آن صفر است دارای حیوانات سردسیری از قبیل گوزن و خرس سفید و خرگوش و روباه سفید و موش قطبی و قاقم است . دوم منطقه ٔ تحت قطبی که قسمت شمال آن دارای گوشتخوارهای متوسط و هوام خوار از قبیل گراز و گوزن و غزال و گرگ و روباه و راسو و خرگوش و جوجه تیغی و موش کور و حیوانات بسیار دیگر است و در مواقع مختلفه آن حیوانات بسیار دیگر یافت شود مثل مرال و موش (جلگه ها و ریگزارها) و خرس خاکستری و گربه ٔ وحشی و آهو و عقاب و کرکس (کوهها و فلاتها). دیگر حیوانات جنوبی اروپا که حیوانات آن گرمسیری است از قبیل کفتار و شغال و هوام مثل ملخ و جوجه تیغی و بعضی اقسام خزنده .
معادن اروپا: معادن اروپا بسیار است ولی توانائی برابری با معادن آسیا و امریکا ندارد. معادن عمده ٔ آن نفط و آهن و زغال سنگ آن چندان فراوان نیس
مساحت سطح آن : پس از استرالیا اروپا کوچکترین برّهای عالم است . مساحت سطح آن 10/0/0922 هزارگز مربع میباشد و بهمین مناسبت اغلب علمای جغرافیا آنرا شبه جزیره ای از آسیا محسوب میدارند ولی چون از هر حیث از آسیا متمایز است بهتر این است که قطعه ٔ علیحده محسوب شود.
حدود آن : اروپا از سه طرف محدود بدریا و از یک طرف محدود به برّ بزرگ آسیاست .حدّ شمالی آن اقیانوس منجمد شمالی و حدّ غربی آن اقیانوس اطلس و دریاهای متعلقه ٔ به آن و حد جنوبی دریای مدیترانه (بحرالروم ) و بحر مرمره و بحر اسود و دریای آزو است و از طرف مشرق محدود به آسیا است و کوه اورال آنرا از آسیا جدا میکند و حدّ جنوب شرقی آن دریای خزر و کوه قفقاز است .
وضع جغرافیائی و ابعاد آن : اروپا بین هفتادویک درجه و یازده دقیقه و سی وپنج ثانیه ٔ عرض شمالی ودوازده درجه و چهل دقیقه ٔ طول غربی و شصت درجه طول شرقیست (نسبت بخط نصف النهار پاریس ) منتهی عرض آن از دماغه ٔ شمال تا جزیره ٔ کاندی در اقریطش (کرِت ) 4000 هزارگز و منتهی طول آن از دماغه ٔ رُکا در پرتقال تا دریای کارا در شمال شرقی اروپا 5650 هزارگز است .
احوال معرفةالارضی اروپا: اروپادر هر یک از ادوار معرفةالارضی تغییرات فاحشی یافته تا بوضع کنونی درآمده است . در عهد اول خشکی پهناوری در تمام شمال و مرکز اروپا و قسمت شمالی اقیانوس اطلس کشیده شده از مشرق و جنوب بدو دریای باریک محدود میگشت . این دو دریا در جنوب غربی اروپا بیکدیگر رسیده اقیانوس منجمد شمالی و اقیانوس کبیر را بیکدیگر راه میدادند. در این عهد سلسله کوهی بنام رشته ٔ کالدونی در شمال اروپا پیدا شد ورشته ٔ دیگری بنام هرسی نین در مرکز این قطعه سر از خاک بدر کرد. کوههای کنونی انگلیس و اسکاندیناو از سلسله ٔ اول و جبال وژ در فرانسه و هارز و جنگل سیاه و سایر کوههای مرکزی فرانسه و آلمان از رشته ٔ دوم باقیمانده اند. در عهد دوم مرکز اروپا در آب فرورفته وجزایر چندی سر از آب بیرون آورد. در عهد سوم کوههای پیرنه و آلپ و کارپات و قفقاز تشکیل شد و اراضی شمال اقیانوس اطلس را آب فراگرفت ولی بحر مدیترانه از مشرق مسدود گردید. در عهد چهارم دریای مدیترانه ببحر اسود راه یافت و بحر آدریاتیک و اژه در بحرالروم پیدا شده این دریا بشکل کنونی درآمد. هم در این عهد تغییرات بزرگ سبب تغییر آب و هوای اروپا گشته سرمای شدید موجب باریدن برفهای عظیم و ایجاد یخچالهای وسیع شدو قسمت بسیار از زمینهای اروپا در زیر یخچالها (توچال ) پوشیده گشت . این یخچالها تغییراتی در زمینهای اروپا داده و از خود آثاری بجا گذاشته اند که هنوز دیده میشود.
پستی و بلندی : زمینهای اروپا را نسبت بسایر قطعات ارتفاع بسیار نیست . ارتفاع متوسط آن از 330 متر نمیگذرد در صورتی که ارتفاع متوسط تمام خشکی های کره ٔ زمین نزدیک به 700 گز و ارتفاع متوسط آسیا از هزارگز متجاوز است . مرتفعات اروپا تقریباً ثلث زمینهای این قطعه میباشد. سلسله کوههای مهم آن در مرکز و جنوب واقع شده و جلگه هایش غالباً بسواحل دریا متوجه میشوند. برجستگی های اروپا، قسمتی از عهد اول و قسمتی از عهد سوم معرفةالارضی میباشد. کوههای قدیمی بواسطه ٔ تأثیرات خارجی کوتاه و کم ارتفاع شده اند قللشان مسطح و گنبدمانند گشته بریدگیهای خود را از دست داده اند. از کوههای عهد اول جبال انگلیس و اسکاتلند و اسکاندیناو بقایای سلسله ٔ کالدونی هستند که دریاهای کم عمقی مانند ایرلند و بحر شمال آنها را از یکدیگر جداساخته است و کوههای مرکزی آلمان و جنگل سیاه و کوههای وژ و ماسیف سانترال (کوههای مرکزی فرانسه ) و مرتفعات جنوبی ایرلند از رشته ٔ قدیمی هرسی نین باقیمانده اند. جبال جدیده هنوز خطالرأس های مضرس و قلل ناهموار دارند و از حیث ارتفاع معتبرترین کوههای اروپا بشمار میروند. مهمترین آنها بترتیب از ساحل اقیانوس اطلس عبارتند از سیرامورنا در اسپانیا، رشته ٔ پیرنه (جبل البرانس ) بین فرانسه واسپانی که قله ٔ معروفش نتو 3404 گز ارتفاع دارد، سلسله ٔ آلپ که از خلیج ژن در فرانسه تا ساحل آدریاتیک کشیده شده و بسه قسمت غربی و شرقی و مرکزی تقسیم میشود. آلپهای غربی بین فرانسه و ایتالیا و آلپهای مرکزی در سوئیس و آلپهای شرقی در اطریش است . سلسله ٔ آلپ مرتفعترین جبال اروپا و رئوس آن از برف و یخ پوشیده شده ارفع قلل آن من بلان (سفید کوه ) 4800 گز بلندی دارد. با این حال این سلسله را معابری است که به آسانی از آنها عبور میکنند. معروفترین این معابر من سنی در فرانسه ، سمپلون و سن گتار و سن برنارد مابین سوئیس و ایتالیا میباشد. دیگر سلسله ٔ آپنن در ایتالیا و آلپهای دیناریک در ساحل شرقی دریای آدریاتیک ، رشته ٔ کارپات در شمال مجارستان و کوههای بالکان و کریمه و جبال قفقاز و اورال که سرحد آسیا و اروپا میباشند. اروپا را فلوات وسیع نیست ولی برعکس جلگه های آن بسیار است بطوری که دو ثلث این قطعه از همین زمینهای پست تشکیل میشود. معروفترین فلاتهای اروپا فلات بوهم و فلات ترانسیلوانی و فلات ایبری و مهمترین جلگه های آن جلگه ٔ پو در ایتالیا و جلگه ٔ مجارستان و رومانی و جلگه ٔ اروپای مرکزی است . جلگه ٔ اخیر از ساحل اقیانوس اطلس آغاز شده ، جنوب انگلیس و سوئد و شمال فرانسه و آلمان و تمام هلند و قسمتی از بلژیک را طی کرده به لهستان میرسد و در اینجا جلگه ٔ لهستان و پس از آن جلگه ٔ وسیع روسیه را بخود ضمیمه کرده بدشت پهناور سیبری می پیوندد. حدّ جلگه ٔ اروپای مرکزی و دشت سیبری سلسله جبال اورال میباشد که مرتفعترین قلل آن از 1600 گز بلندتر نیست . در تمام این جلگه مرتفعاتی جز فلات والدائی در روسیه دیده نمیشود. جلگه ٔ اروپای مرکزی در پاره ای قسمتها از دشتهای رسوبی و قعر دریای قدیمی تشکیل یافته ولی قسمت بیشترآن در زیر یخچالهای عهد چهارم بوده که اکنون اثر رسوبات آنها باقی است .
آتش فشانها: قلل آتش فشان اروپا عبارتند از هکلا در جزیره ٔ ایسلند، اتنا در جزیره ٔ سیسیل (صقلیه )، وزوو درایتالیا نزدیک شهر ناپل و استرمبلی که در جزایر لیپاری واقع است . آتشفشان وزوو دو شهر ایتالیا پمپئی و هرکولانم را در سنه ٔ 79 م . ویران ساخت و مردم آنجا را هلاک کرد.
علل ترقی اروپا:سبب ترقی و پیشرفت اروپا حسن موقع آن است زیرا که این قطعه در نیمکره ٔ شمالی و در بهترین مناطق کره ٔ ارض (منطقه ٔ معتدله ) میان سه قطعه ٔ آسیا و افریقا و امریکا واقع است . دریاهای بزرگ وسیله ٔ ارتباط آن را باقطعات دیگر بسهولت فراهم کرده و دریاهای فرعی از همه طرف در خاکها پیش رفته بدین وسیله نقاط داخلی را بهم مربوط کرده اند بطوری که جز سه کشور سوئیس و اطریش و مجارستان تمام ممالک اروپا دست بدریا دارند. وجوداین دریاها و عدم کوهها و فلوات مرتفع یا صحراهای سخت اروپا را دارای آب و هوای بحری و بارانهای مفید کرده و موانع ارتباط مردم و نشر تمدن و مشکلهای دیگر را از میان برداشته است .
شبه جزیره ها و جزایر: عمده مزیّت اروپا نسبت بسایر قطعات عالم وضع بریدگی زیاد سواحل آن است که تمام نقاط آنرا بدریا نزدیک کرده و از فوائد آن اراضی اطراف بهره مند میشوند و در سواحل دریا تشکیل شبه جزیره ها از قبیل شبه جزیره ٔ کانن و کلا و اسکاندیناوی در شمال و شبه جزیره ٔ ژوتلند و برتانی و ایبری در مغرب و شبه جزیره های ایتالی و بالکان و کریمه در جنوب داده است . بعلاوه جزایر بسیار از قبیل جزایر نروژ و دانمارک و جزایر فروئه گنگبار برتانی کبیر و جزایر آنگلونرماند در اقیانوس اطلس و جزایر بالئار و کُرس و ساردنی و سیسیل (صقلیة) و گنگبار یونان و جزیره ٔ کرت (اقریطش ) در جنوب از هر طرف آنرا احاطه کرده اند و کلیةً در هر 290 هزارگز مربع یک هزارگز آن سواحل دریاست و این وضع طبیعی و بریدگی سواحل علاوه بر اینکه در تسهیل روابط حمل ونقل کمک میکند به ترقیات اوضاع طبیعی و تمدن ساکنین آن نیز مساعدت تامه کرده و بهمین واسطه است که اروپائیان با سرعت بسیار ترقی کرده اند.
دریاهای عمده ٔ اروپا: اروپا از سه طرف محدود بدریاست . نامهای دریاها و متفرعات آنها از اینقرار است : 1 - اقیانوس منجمد شمال که دریای کارا و بحر ابیض از متفرعات آن است (سواحل دریا در این نقاط پست و باتلاقی است ). 2- اقیانوس اطلس که متفرعات آن دریای بالتیک (خلیج بتنی و فنلاند و ریگا از متفرعات دریای بالتیک است و تنگه های اسکاژراک و کاتگا و سوند و بلت کبری و بلت صغری آنرا به اقیانوس اطلس متصل میکند). دیگر از متفرعات اقیانوس اطلس دریای شمال است که تخته سنگهای تحت البحری در آن بسیار است متفرعات آن پادکاله (مابین انگلیس و فرانسه ) و دریای مانش و دریای ایرلند و خلیج گاسکنی است . شوری آب اقیانوس اطلس از سه الی چهار درجه است . 3 - دریای مدیترانه که از تنگه ٔ جبل الطارق شروع میشود خلیج های لیون و ژن دریای تیرنی و دریای ایونی و دریای آدریاتیک و دریای مجمعالجزایر یا بحر اژه و دریای مرمره که بواسطه ٔ تنگه های داردانل و بسفر به بحر اسود وصل میشود و دریای سیاه که آزو از متفرعات آن است .
دریای خزر که در جنوب شرقی اروپا واقع شده حدود جنوبی آن متعلق به ایران میباشد و شوری آب آن 4 درجه است .
آب و هوا: کلیةً آب و هوای اروپا ملایم و معتدل است و باختلاف مجاورت با دریا و نزدیکی با بادهای غربی و عرض جغرافیائی و شکل کوهها تغییرمی یابد و حوالی دریا آب و هوای بحری دارد ولی آب و هوای نواحی شرقی کلیةً خشک و از ملایمت هوا بتدریج ازمغرب بمشرق کاسته میشود. آب و هوای سواحل اقیانوس اطلس منظم و مرطوب و ملایم است ، در تابستان خنک و در زمستان معتدل میباشد، باران هم در تمام فصول در آنجا میبارد و در فصل زمستان بیشتر است . باد غربی هم پیوسته در سواحل مزبور میوزد و هوای آنجا را ملایم می کند.درجه ٔ حرارت مابین 31 درجه و 30/5 درجه است و تمام اراضی روسیه دویست روز از سال منجمد و یخ سطح آن را پوشانده است . اثر باد غربی هم در حدود غربی احساس میشود و در حدود مرکزی در تابستان بادهای شمالی و در زمستان بادهای شرقی از آسیا میوزد. آب و هوای حدود جنوبی از اروپا یا آب و هوای سواحل مدیترانه نیز بحری و کلیةً گرمست و اغلب در مدت تابستان خشک و سوزان میشود و در زمستان ملایم است و درجه ٔ حرارت متوسط آن شانزده درجه است و در مدت زمستان بعلاوه بادهای موسمی مختلف از حدود سواحل بسمت دریا میوزد و در هر جا اسم مخصوصی دارد (در سواحل دریای آدریاتیک موسوم به برا و در سواحل خلیج لیون فرانسه معروف به میسترال و در حدود افریقا موسوم به سیرُکو است ) و در تابستان همه ٔ بادهای دریائی بسمت سواحل میوزد، در این حال در حدود صحرای افریقا بسیار وسخت است . هوای سواحل مدیترانه بواسطه ٔ خشکی آن روشن نیز هست و در نقاط بعیده اشیاء مختلفه بخوبی مشاهده میشود و نور آفتاب روشنائی مخصوص دارد ولی با وجود این باران در سواحل مزبور بسیار است ولی مدت آن کم وسیلابی است و در زمستان هم اغلب میبارد.
رودهای اروپا:
رودهای اروپا تماماً دارای مجرائی منظم و سیری ملایم میباشند و از هر حیث برای کشتی رانی قابل هستند و عموماً رودهای مزبور چندان بسیار و بزرگ نیستند و نمیتوان آنها را با نیل و آمازن برابر دانست . بزرگترین رودهای اروپا در حدود شرقی در جلگه ٔ روسیه جاری است و اول آن وُلگا است که 3395 هزارگز طول دارد و شعب اُکا و کاما در آن داخل می شوند هر یک به مراتب از رودهای غربی اروپا بزرگتر می باشند. دوم رود اروپا در طول ، رود دانوب است ، پس از آن رودهای دنیپر و دُن و پچرا و دنیستر و رَن و اِلب و ویستول و دُار و تاژ و رُن و سن و پو و تیبر و تایمز اند. مرکز یا بعبارة اُخری منشاء عمده ای که رودهای اروپا را موجد است فلات والدائی روسیه و کوه آلپ میباشد. از فلات والدائی رودهای ولگا و دونا و دنیپر و از آلپ ، رَن و رُن و پو و شعبه ٔ مهم دانوب ((این )) تولید میشود. تمام رودهای اروپا بچهار مصب عمده تقسیم میشود: مصب اقیانوس منجمد شمالی ، مصب اقیانوس اطلس ، مصب مدیترانه و بحر اسود و متفرعات آن ، مصب بحر خزر. این تقسیم جنس رودهای اروپا را درست معین نمیکند و وضع طبیعی آنها را ظاهر نمیسازد و بنابراین بهتر آن است که رودهای اروپا را بدسته های معین تقسیم کرده و از وضع اراضی و مجاری هر یک سخن رانیم . از حیث وضع طبیعی نیز رودهای اروپا بچهار دسته تقسیم میشود: رودهای اقیانوس اطلس ، رودهای شرقی ، رودهای آلپی ، رودهای مدیترانه .
1 - رودهای اقیانوس اطلس : رودهای مزبور چون از بارانهای منظمی که در تمام فصول می بارد تولید می شود دارای سیری ملایم است و عموماً در جلگه های سراشیب وسیعی جاری می باشد و مجاری آنها هم پستی و بلندی بسیار که مانع عبور و مرور کشتی شود ندارد و چون سرچشمه ٔ آنها از کوههای مرکزی اروپاست و آب آنها هم بواسطه ٔ باران و ذوب یخ و برف حاصل میشود زیاده و کم نمی گردد و رودهای مزبور دارای مصبی عمیق و منظم هستند، دلتا در آنها دیده نمی شود، بعلاوه چون در جریان خود گل و لای همراه ندارد مجری و مصب آنها هیچ وقت پر نشده و بالا نمی آید و عایقی برای ورود و خروج کشتی ها برودخانه ها تولید نمی نماید.
2 - رودهای شرقی : رودهای مزبور که در جلگه ٔ روسیه جاری هستند از فلات مرکزی سرچشمه گرفته و در مدت زمستان منجمد و سیر آنهانیز منظم نیست و در مدت بهار و پائیز نیز طغیان میکند. در تابستان آب آنها بسیار کم میباشد زیرا منبع وسرچشمه ای که منظماً به آنها آب برساند ندارد ولی چون در جلگه های مسطح جاری میباشد برای کشتی رانی صلاحیت تامه دارد و عمده ٔ ترقیات ملت روس هم از این راه بوده است .
3 - رودهای آلپی : رودهای مزبور چون از ذوب برف بوجود می آیند ابتدا دارای سیری سریع و مجرائی عظیم میباشند و تشکیل آبشارهای بسیار میدهند که بکار حرکت کارخانجات میرود ولی در نزدیک مصب نسبةً منظم تر هستند و طغیان آنها هم در بهار است زیرا در این وقت ذوب برف آلپ آب رودخانه ها را زیاده میکند و تا اواخر تابستان بهمین حال است ولی در زمستان کم آب میشوند. رودهای مزبور در جریان خود گل و لای بسیار همراه آورده در مصب رسوب میکند. (رُن و شعب آن ، پو و شعب آن ، این و دراو و ساو از ملحقات دانوب ).
4 - رودهای مدیترانه که سیلابی و دارای جریان غیرمنظم و تند هستند در موقع بهار و پائیز طغیان کرده و در زمستان کم آب میشوند و کشتی رانی بخوبی در آن نمیشود اغلب گل و لای بسیار همراه خود می آورند و تشکیل دلتاهای وسیعی در نزدیک مصب میدهد.
دریاچه های اروپا: دریاچه های اروپا بسیار میباشند ولی هیچیک بوسعت دریاچه های آمریکا و افریقا نیستند و عموماً از خرابی سطح فوقانی اراضی و یا بواسطه ٔ خاکهای رسوبی یخچالها تولیدمیشوند. دریاچه هائیکه از خرابی سطح فوقانی اراضی حاصل شده اند دریاچه های اِکس و کمبرلند و دریاچه ٔ پاون در فرانسه و وتر و ونر در سوئد و نروژ و بالاتن در هنگری میباشند. دریاچه های یخچالی ، دریاچه های فنلاند و شمال سوئد و لادُگا اُنِگا و ایلمن و پی پوس در روسیه و ماژور و کم و گارد و ژنو و کاترکانتن و زوریخ و غیره است بعلاوه بعضی دریاچه های کوچک نیز در مصب رودها تشکیل یافته مثل دریاچه های کوچک پو .
وضع سواحل اروپا: مزایای وضع طبیعی و بریدگیهای بسیار سواحل اروپا که نقاط دوردست آنرا بدریا نزدیک ساخته و وضع مناسب دماغه ها و پیش آمدگیها که بمناسبت موقع در محلی مرتفع و در جائی پست است و همچنین توافق و مناسبت پیش آمدگیها و فرورفتگیها که به بحرپیمائی و دریانوردی اروپائیان مساعدت کرده و موانع واشکالات مراوده و مرابطه را برطرف ساخته است در ترقی اخلاق و وضع زندگانی اروپائیان بسیار کمک کرده است . سواحل اروپا به 4 قسمت میشود:
1 - سواحل اقیانوس منجمد شمالی که حد شمالی جلگه ٔ بزرگ روسیه است . پست و باتلاقی است و چون مدتی از سال منجمد است چندان مفید نیست و در بعضی نقاط تخته سنگی و در برخی دیگر پست است و بندر آرخانگلسک در حدود جنوبی آن واقع است و مصب رودهای پچرا و دوینا و جزایر کالگواف و وی گاچ و نوول زمبل در حدود سواحل واقع شده است . 2 - سواحل اقیانوس اطلس در شمال در حدود شبه جزیره ٔ اسکاندیناوی بریدگی زیاد دارد و تشکیل تخته سنگها و جزایر کوچک بسیار داده است که آنها را فیورد میگویند و مجمعالجزایر لفدن در شمال آن است و کلیةً سواحل مزبور تخته سنگی است . سواحل دریای بالتیک عموماً پست است زیرا از همه طرف محدود بجلگه میباشد و جزایر گوتلند و اُلند در حدود سوئد و آلند در حدود فنلاند و اُزِل و داگو در خلیج ریگا واقع شده . خلیج های فنلاند و ریگا در حدود شرقی آن و خلیجهای کوریش هاف و فریش هاف در سواحل جنوبی آن است . اراضی سواحل جنوبی دریای بالتیک در نقاطی که از جنس آهک و گچ بوده خراب شده و نقاطی که از سنگ سماق تشکیل یافته باقیمانده و تشکیل بریدگی بسیار داده است و جزایر سیلند و فیونی و فالستر که متعلق بدانمارک میباشد در مدخل آن واقع شده اند از شبه جزیره ٔ ژوتلند تا باب پادُکاله سواحل دریای شمال بسیار پست است و طوفان سخت آن نقاط باعث خرابی سواحل شده و آب دریا مقدار کثیری از سواحل را فراگرفته است و عده ٔ بسیاری از اهالی آن نقاط را تلف کرده و خلیج زوئیدرزه در سواحل هلاند است جنس اراضی سواحل دریای مانش در حدود فرانسه رسوبی و پست است و در شمال برتانی تخته سنگی میشود و جزایر آنگلونُرماند و دماغه ٔ سن ِماتیو در آن واقع است . سواحل خلیج گاسکنی هم در شمال شنزار و رسوبی است و مثل خطی مستقیم که در آن تپه های بسیار دیده میشود واقع شده است از این ببعد تا دماغه ٔ فی نیستر وضع سواحل بواسطه ٔ رشته ٔ کوه کانتابر تخته سنگی میشود و چون جنس احجار آن مختلف است بریدگی هم در آن دیده میشود. سواحل پرتقال عبارت از حدود غربی فلات هیبریک است در بعضی نقاط مرتفع و در نقاط دیگر پست است ، مصب رود تاژ و دماغه ٔ رُکا و دماغه ٔ سن ونسان در جنوب آن است . سواحل ایرلاند و برتانی کبیر آنچه در مغرب است تخته سنگی و بریدگی زیاد دارد و جزو عمده ٔ سواحل شرقی رسوبیست و بریدگی چندان در آن یافت نمیشود. 3 - سواحل مدیترانه در مواقعی که محدود بکوه است تخته سنگی و مرتفع و در نقاطی که محدود بجلگه است رسوبی و پست میباشد. بریدگی سواحل اسپانی کمتر و اراضی آن جلگه است و دماغه های گاتا و پالس و کرئوس در آن است و جزایر بالئار در حدود شرقی آن میباشد. سواحل فرانسه در حدود خلیج لیون رسوبی و پست و در حدود شرقی آن که منتهای جنوبی کوه است مرتفع و تخته سنگی است و جزایر کُرس و ساردنی در مقابل آن واقع شده . سواحل ایطالیا هم مثل سواحل اسپانی اغلب نقاط آن رسوبی است باستثنای خلیج ژن و سواحل جنوبی ایطالیا و سیسیل (صقلیه ) تخته سنگی میباشند. مابین سیسیل و شبه جزیره ٔ کالابر تنگه ٔ مسین است که چندان عمقی ندارد وجزیره ٔ مالت نیز در جنوب سیسیل واقع شده است . سواحل شرقی دریای آدریاتیک در شمال و جنوب ، تخته سنگی و مرتفع و در وسط رسوبی و پست است و بریدگی بسیار دارد. جزایر ایلیری و ایونی در شمال و جنوب آن واقع است . سواحل یونان هم بریدگی بسیار دارد و خلیج کُرنت در مغرب آن واقع شده و شبه جزیره ٔ مُره را که بشکل برگ توت است بیونان متصل میسازد و بعلاوه جزایر بسیاری هم از اطراف آنرا احاطه کرده و عمده ٔ آنها جزیره ٔ اقریطش و گنگبار سیکلاد است و دماغه ٔ ماتاپان نیز در جنوب آن واقع شده است سواحل بحر اسود در حدود بالکان و شبه جزیره ٔ کریمه و سواحل شرقی تخته سنگی و مابین کریمه و بالکان رسوبیست ومصب رودهای جنوبی روسیه در آن است و تنگه ٔ پِرِکُپ شبه جزیره ٔ کریمه را بجلگه ٔ روسیه و تنگه کِرچ دریای آزو را به بحر اسود متصل میکند. 4 - سواحل بحر خزر که در شمال پست و باتلاقی و شنزار و از رسوب رودهای وُلگا و اورال تشکیل یافته است .
جغرافیای اقتصادی اروپا
نباتات : نباتات اروپا با وضع آب و هوای آن مناسب است . در نقاط سردسیر شمالی نباتات بسیار کم و در نقاط گرمسیر بیشتر است نباتات مواضع مرطوبی دارای برگهای پهن و سبز و نباتات مواقع کم آب کم برگ و صمغی است و کلیةً از حیث نباتات هم اروپا بر سایر قطعات عالم مزیت دارد زیرا تاهفتاد درجه ٔ عرض شمالی هم جو در آن زراعت میشود و درخت گیلاس نمو میکند نباتات اروپا به چهار منطقه تقسیم میشود: اول منطقه ٔ منجمد شمالی که از شمال سوئد و نروژ و روسیه تا اورال ممتد است . درخت در آن بهیچ وجه یافت نمیشود و بادهای شمالی مقدار جزئی نباتات آنرا که چمن زارهای پست و خزه است خشک و زرد میکند و آن اراضی را توندرا می گویند.دوم منطقه ٔ معتدله ٔ سرد که به مواقع جنگلی و چمنزارو استپ تقسیم می شود جنگلهای آن قسمت عمده نباتات اروپا را تشکیل می دهد و از حدود جنوب توندرا شروع شده و تقریباً تا 45 درجه ٔ عرض شمالی ختم می شود و دارای درختهای کاج و سرو و چنارو لبلاب و زیتون و بلوط و درخت گردو است . در جنوب جنگلها قسمت چمنزار است که در بعضی نقاط مثل حدود بحر خزر ریگزار و شوره زار و در برخی نقاط مثل خاک سیاه روسیه حاصلخیز و مفید است و در نقاط دیگر چراگاههای طبیعی را تشکیل میدهد. سوم منطقه معتدله ٔ گرم که شامل نقاط جنوبی اروپا است و دارای نباتات گرمسیر از قبیل مو و مرکبات و زیتون و انجیر و توت می باشند و فلات های مرتفعه آن چمنزار است (فلات اسپانی ). چهارم منطقه ٔکوههای مرتفعه - که دارای نباتات مناطق مختلفه است و از 2700 گز به بالا مجاور منطقه ٔ برف و یخ دائمی لیشن مشاهده می شود.
حیوانات آن : کلیةً حیوانات اروپا بدو منطقه تقسیم میشود: اول منطقه ٔ قطبی که درجه ٔ حرارت متوسط حرارت آن صفر است دارای حیوانات سردسیری از قبیل گوزن و خرس سفید و خرگوش و روباه سفید و موش قطبی و قاقم است . دوم منطقه ٔ تحت قطبی که قسمت شمال آن دارای گوشتخوارهای متوسط و هوام خوار از قبیل گراز و گوزن و غزال و گرگ و روباه و راسو و خرگوش و جوجه تیغی و موش کور و حیوانات بسیار دیگر است و در مواقع مختلفه آن حیوانات بسیار دیگر یافت شود مثل مرال و موش (جلگه ها و ریگزارها) و خرس خاکستری و گربه ٔ وحشی و آهو و عقاب و کرکس (کوهها و فلاتها). دیگر حیوانات جنوبی اروپا که حیوانات آن گرمسیری است از قبیل کفتار و شغال و هوام مثل ملخ و جوجه تیغی و بعضی اقسام خزنده .
معادن اروپا: معادن اروپا بسیار است ولی توانائی برابری با معادن آسیا و امریکا ندارد. معادن عمده ٔ آن نفط و آهن و زغال سنگ آن چندان فراوان نیس
