استحسان
لغت‌نامه دهخدا
استحسان . [ اِ ت ِ ] (ع مص ) نیکو شمردن . (تاج المصادر بیهقی )(زوزنی ). پسندیدن . ستودن . نیک شمردن . (غیاث ). ضد استقباح . نیکو داشتن . و منه الاستحسان عند اهل الرأی .
استحسان ؛ در لغت چیزی را خوب شمردن و خوب پنداشتن است . در اصطلاح نام دلیلی است از دلائل چهارگانه که با قیاس جلی معارضه کرده هر وقت از آن قویتر باشد در آن عمل می کند و به این اسم نامیده شده زیرا غالباً از قیاس جلی قویتر است و آنرا قیاس مستحسن گویند. قال اﷲ تعالی : فبشر عباد. الذین یستمعون القول فیتبعون احسنه . (قرآن 17/39 و 18). و دیگر استحسان ، عبارت از ترک کردن قیاس و اختیارکردن چیزی است که اخذ آن برای مردم آسان باشد. (تعریفات جرجانی ). هو فی اللغة عد الشی ٔ حسناً. و اختلفت عبارات الاصولیین فی تفسیره و فی کونه دلیلاً. فقال الحنفیة و الحنابلة بکونه دلیلاً و انکره غیرهم حتی قال الشافعی : من استحسن فقد شرع . قیل معناه ان اثبت حکماً بانه مستحسن عنده من غیر دلیل شرعی فهو الشارع لذلک الحکم و ابوحنیفة رحمه اﷲ، اجل قدراً من ان یقول فی الدین من غیر دلیل شرعی و من غیر ان یرجع الی اصل شرعی . و فی میزان الشعرانی فی بحث ذم ّ الرأی : و قد روی الشیخ محیی الدّین العربی فی الفتوحات بسنده الی الامام ابی حنیفة انه کان یقول ایاکم و القول فی دین اﷲ بالرأی و علیکم باتباع السنة فمن خرج منها ضل ّ. فان قیل ان ّ المجتهدین قد صرحوا باحکام فی اشیاء لم تصرّح فی الشریعة بتحریمها و لا بایجابها فحرموها و اوجبوها فالجواب انهم لولا علموا من قرائن الادلة بتحریمها او بایجابها ماقالوا به . و القرائن اصدق الادلة. و قد یعلمون ذلک بالکشف ایضاً، فتشاهد به القرآن و کان الامام ابوحنیفة یقول القدریة مجوس هذه الامة والشیعةالدّجال . و کان یقول حرام علی من لم یعرف دلیلی ان یفتی بکلامی و کان اذا افتی یقول هذا رأی ابی حنیفة و هو احسن ما قدرنا علیه . فمن جاء باحسن منه فهو اولی بالصواب . و کان یقول ایاکم و آراء الرّجال فکیف ینبغی لاحد ان ینسب الامام الی القول فی دین اﷲ بالرأی الذی لایشهد له کتاب ٌ ولاسنة.و کان یقول علیکم بآثار السّلف و ایاکم و رأی الرجال . و کان یقول لم یزل الناس فی صلاح مادام فیهم من یطلب الحدیث فاذا طلبوا العلم بلاحدیث فسدوا. و کان یقول لاینبغی لاحد ان یقول قولاً حتی یعلم ان ّ شریعة رسول اﷲ صلی اﷲ علیه و سلم تقبله . و کان یجمع العلماء فی کل مسئلة لم یجدها صریحة فی الکتاب و السنة و یعمل بما یتفقون علیه فیها. و کذلک کان یفعل اذا استنبط حکماًفلایکتبه حتی یجمع علیه علماءُ عصره فان رضوه قال لابی یوسف اکتبه . فمن کان علی هذا القدر من اتباع السنة کیف یجوز نسبته الی الرأی . معاذاﷲ ان یقع فی مثل ذلک عاقل فضلا عن فاضل . انتهی من المیزان . و لذا قیل الحق انه لایوجد فی الاستحسان مایصلح محلا للنزاع . اما من جهة التسمیة فلانه اصطلاح و لامشاحة فی الاصطلاح . و قد قال اﷲ تعالی : الذین یستمعون القول فیتبعون احسنه . (قرآن 18/39). و قال النبی صلّی اﷲ علیه و سلم مارآه المسلمون حسنا فهو عنداﷲ حسن و قال النبی صلّی اﷲ علیه و سلّم من سن ّ فی الاسلام سنة حسنة فله اجرها و اجر من عمل بها بعده من غیر ان ینقص من اجورهم شی ٔ. و من سن ّ فی الاسلام سنة سیئة کان علیه وزرها و وزر من عمل بها من غیر ان ینقص من اوزارهم شی ٔ. رواه مسلم و نقل عن الائمة اطلاق الاستحسان فی دخول الحمام و شرب الماءمن یدالسقاء و نحو ذلک . و عن الشافعی انه قال استحسن فی المتعة ان یکون ثلاثین درهما. و استحسن ترک شی ٔ للمکاتب من نجوم الکتابة. و اما من جهة المعنی فقد قیل هو دلیل ینقدح فی نفس المجتهد یعسر علیه التعبیر عنه . فان ارید بالانقداح الثبوت فلانزاع فی انه یجب العمل به و لااَثر لعجزه عن التعبیر عنه و ان ارید به انه وقع له شک فلانزاع فی بطلان العمل به و قیل هو العدول عن قیاس الی قیاس اقوی منه . و هذا مما لانزاع فی قبوله . و یرد علیه انه لیس بجامع، لخروج الاستحسان الثابت بالاثر. کالسلم و الاجارة و بقاء الصوم فی النسیان او بالاجماع کالاستصناع او بالضرورة کطهارة الحیاض و الاَّبار. و قیل هو العدول الی خلاف الظن لدلیل اقوی . ولانزاع فی قبوله ایضاً. و قیل تخصیص القیاس بدلیل اقوی منه ، فیرجع الی تخصیص العلة العلة. و قال الکرخی :هو العدول فی مسئلة عن مثل ما حکم به فی نظائرها الی خلافه لدلیل اقوی یقتضی العدول عن الاول . و یدخل فیه التخصیص و النسخ و قال ابوالحسن البصری : هو ترک وجه من وجوه الاجتهاد غیر شامل شمول الالفاظ لوجه و هو اقوی منه . و هو فی حکم الطاری علی الاول و احترز بقوله غیرشامل عن ترک العموم الی الخصوص و بقوله و هو فی حکم الطاری عن القیاس فیما اذا قالوا ترکنا الاستحسان بالقیاس . و اورد علی هذه التفاسیر ان ّ ترک الاستحسان بالقیاس تکون عدولا عن الاقوی الی الاضعف . و اجیب بانّه انّما یکون بانضمام معنی آخر الی القیاس به یصیر اقوی من الاستحسان . و قیل هو العدول عن حکم الدلیل الی العادة و المصلحة کدخول الحمّام من غیر تعیین مدة المکث . و العادة ان کانت معتبرة شرعاً فلا نزاع فی انها مقبولة. و الا ّ فلا نزاع فی کونها مردودة و الذی استقر علیه رأی المتأخرین هو انّه عبارة عن دلیل یقابل القیاس الجلی نصاً کان او اجماعاً او قیاساً خفیاً او ضرورةً فهو اعم من القیاس الخفی . هذا فی الفروع ، فان َّ اطلاق الاستحسان علی النص و الاجماع عند وقوعها فی مقابلة القیاس الجلی شائع فی الفروع ، و ما قیل انّه لاعبرة بالقیاس فی مقابلة النص و الاجماع بالاتفاق فکیف یصح التمسّک به ، فالجواب عنه انه لایتمسّک به الاّ عند عدم ظهور النص و الاجماع و اما فی اصطلاح الاصول فقد غلب اطلاقه علی القیاس الخفی . کما غلب اسم القیاس علی القیاس الجلی تمییزاً بین القیاسین . و بالجملة لما اختلفت العبارات فی تفسیر الاستحسان مع انه قد یطلق لغة علی ما یمیل الیه انسان و ان کان مستقبحاً عندالغیر و کثر استعماله فی مقابلة القیاس الجلی و علی القیاس الخفی کان انکارالعمل به عند الجهل بمعناه مستحسناً اذ لاوجه لقبول العمل بما لایعرف معناه . و بعد ما استقرّت الاَّراء علی انّه اسم لدلیل متفق علیه سواء کان قیاساً خفیاً او اعم ّ منه اذا وقع فی مقابلة القیاس الجلی حتی لایطلق علی نفس الدلیل من غیر مقابلة فهو حجة عندالجمیع من غیر تصور خلاف .
فائدة: الفرق بین المستحسن بالقیاس الخفی و المستحسن بغیره ان الاول یعدّی الی صورة اُخری لان ّ من شأن القیاس التعدیة. و الثانی لایقبل التعدیة لانّه معدول عن سنن القیاس . مثلاً اذا اختلف المتبایعان فی مقدار الثمن ، فالقیاس ان یکون الیمین علی المشتری فقط لانّه المنکر فهذا قیاس جلی الاّ انّه ثبت بالاستحسان التحالف ای الیمین علی کل منهما. اما قبل القبض فبالقیاس الخفی . و هو ان ّ البایع ینکر وجوب تسلیم المبیع بما اَقَرَّ به المشتری من الثمن . کما ان ّ المشتری ینکر وجوب زیادة الثمن فیتحالفان . و اما بعد قبض المبیع فلقوله علیه السلام اذا اختلف المتبایعان و السلعة قائمة تحالفا و ترادّا فوجوب التحالف قبل القبض یتعدی الی ورثة المشتری و البایع اذا اختلفا فی الثمن بعد موت المشتری و البایع. و اما بعدالقبض فلایتعدی الی الورثة. هذا کله خلاصة ما فی العضدی و حاشیته للتفتازانی و التوضیح والتلویح و غیرهما. (کشاف اصطلاحات الفنون ). یکی از اصول فقه است نزد ابوحنیفه و پیروان او و از این رو آنان را اصحاب رأی خوانند و مثال آن جواز دخول حمام است هر چند مقدار آب و نوره که صرف کنند مجهول است وبعقیده ٔ بعضی از علماء استحسان خود قیاسی است لکن خفی و غیرجلی . (مفاتیح العلوم ).
استحسان ؛ در لغت چیزی را خوب شمردن و خوب پنداشتن است . در اصطلاح نام دلیلی است از دلائل چهارگانه که با قیاس جلی معارضه کرده هر وقت از آن قویتر باشد در آن عمل می کند و به این اسم نامیده شده زیرا غالباً از قیاس جلی قویتر است و آنرا قیاس مستحسن گویند. قال اﷲ تعالی : فبشر عباد. الذین یستمعون القول فیتبعون احسنه . (قرآن 17/39 و 18). و دیگر استحسان ، عبارت از ترک کردن قیاس و اختیارکردن چیزی است که اخذ آن برای مردم آسان باشد. (تعریفات جرجانی ). هو فی اللغة عد الشی ٔ حسناً. و اختلفت عبارات الاصولیین فی تفسیره و فی کونه دلیلاً. فقال الحنفیة و الحنابلة بکونه دلیلاً و انکره غیرهم حتی قال الشافعی : من استحسن فقد شرع . قیل معناه ان اثبت حکماً بانه مستحسن عنده من غیر دلیل شرعی فهو الشارع لذلک الحکم و ابوحنیفة رحمه اﷲ، اجل قدراً من ان یقول فی الدین من غیر دلیل شرعی و من غیر ان یرجع الی اصل شرعی . و فی میزان الشعرانی فی بحث ذم ّ الرأی : و قد روی الشیخ محیی الدّین العربی فی الفتوحات بسنده الی الامام ابی حنیفة انه کان یقول ایاکم و القول فی دین اﷲ بالرأی و علیکم باتباع السنة فمن خرج منها ضل ّ. فان قیل ان ّ المجتهدین قد صرحوا باحکام فی اشیاء لم تصرّح فی الشریعة بتحریمها و لا بایجابها فحرموها و اوجبوها فالجواب انهم لولا علموا من قرائن الادلة بتحریمها او بایجابها ماقالوا به . و القرائن اصدق الادلة. و قد یعلمون ذلک بالکشف ایضاً، فتشاهد به القرآن و کان الامام ابوحنیفة یقول القدریة مجوس هذه الامة والشیعةالدّجال . و کان یقول حرام علی من لم یعرف دلیلی ان یفتی بکلامی و کان اذا افتی یقول هذا رأی ابی حنیفة و هو احسن ما قدرنا علیه . فمن جاء باحسن منه فهو اولی بالصواب . و کان یقول ایاکم و آراء الرّجال فکیف ینبغی لاحد ان ینسب الامام الی القول فی دین اﷲ بالرأی الذی لایشهد له کتاب ٌ ولاسنة.و کان یقول علیکم بآثار السّلف و ایاکم و رأی الرجال . و کان یقول لم یزل الناس فی صلاح مادام فیهم من یطلب الحدیث فاذا طلبوا العلم بلاحدیث فسدوا. و کان یقول لاینبغی لاحد ان یقول قولاً حتی یعلم ان ّ شریعة رسول اﷲ صلی اﷲ علیه و سلم تقبله . و کان یجمع العلماء فی کل مسئلة لم یجدها صریحة فی الکتاب و السنة و یعمل بما یتفقون علیه فیها. و کذلک کان یفعل اذا استنبط حکماًفلایکتبه حتی یجمع علیه علماءُ عصره فان رضوه قال لابی یوسف اکتبه . فمن کان علی هذا القدر من اتباع السنة کیف یجوز نسبته الی الرأی . معاذاﷲ ان یقع فی مثل ذلک عاقل فضلا عن فاضل . انتهی من المیزان . و لذا قیل الحق انه لایوجد فی الاستحسان مایصلح محلا للنزاع . اما من جهة التسمیة فلانه اصطلاح و لامشاحة فی الاصطلاح . و قد قال اﷲ تعالی : الذین یستمعون القول فیتبعون احسنه . (قرآن 18/39). و قال النبی صلّی اﷲ علیه و سلم مارآه المسلمون حسنا فهو عنداﷲ حسن و قال النبی صلّی اﷲ علیه و سلّم من سن ّ فی الاسلام سنة حسنة فله اجرها و اجر من عمل بها بعده من غیر ان ینقص من اجورهم شی ٔ. و من سن ّ فی الاسلام سنة سیئة کان علیه وزرها و وزر من عمل بها من غیر ان ینقص من اوزارهم شی ٔ. رواه مسلم و نقل عن الائمة اطلاق الاستحسان فی دخول الحمام و شرب الماءمن یدالسقاء و نحو ذلک . و عن الشافعی انه قال استحسن فی المتعة ان یکون ثلاثین درهما. و استحسن ترک شی ٔ للمکاتب من نجوم الکتابة. و اما من جهة المعنی فقد قیل هو دلیل ینقدح فی نفس المجتهد یعسر علیه التعبیر عنه . فان ارید بالانقداح الثبوت فلانزاع فی انه یجب العمل به و لااَثر لعجزه عن التعبیر عنه و ان ارید به انه وقع له شک فلانزاع فی بطلان العمل به و قیل هو العدول عن قیاس الی قیاس اقوی منه . و هذا مما لانزاع فی قبوله . و یرد علیه انه لیس بجامع، لخروج الاستحسان الثابت بالاثر. کالسلم و الاجارة و بقاء الصوم فی النسیان او بالاجماع کالاستصناع او بالضرورة کطهارة الحیاض و الاَّبار. و قیل هو العدول الی خلاف الظن لدلیل اقوی . ولانزاع فی قبوله ایضاً. و قیل تخصیص القیاس بدلیل اقوی منه ، فیرجع الی تخصیص العلة العلة. و قال الکرخی :هو العدول فی مسئلة عن مثل ما حکم به فی نظائرها الی خلافه لدلیل اقوی یقتضی العدول عن الاول . و یدخل فیه التخصیص و النسخ و قال ابوالحسن البصری : هو ترک وجه من وجوه الاجتهاد غیر شامل شمول الالفاظ لوجه و هو اقوی منه . و هو فی حکم الطاری علی الاول و احترز بقوله غیرشامل عن ترک العموم الی الخصوص و بقوله و هو فی حکم الطاری عن القیاس فیما اذا قالوا ترکنا الاستحسان بالقیاس . و اورد علی هذه التفاسیر ان ّ ترک الاستحسان بالقیاس تکون عدولا عن الاقوی الی الاضعف . و اجیب بانّه انّما یکون بانضمام معنی آخر الی القیاس به یصیر اقوی من الاستحسان . و قیل هو العدول عن حکم الدلیل الی العادة و المصلحة کدخول الحمّام من غیر تعیین مدة المکث . و العادة ان کانت معتبرة شرعاً فلا نزاع فی انها مقبولة. و الا ّ فلا نزاع فی کونها مردودة و الذی استقر علیه رأی المتأخرین هو انّه عبارة عن دلیل یقابل القیاس الجلی نصاً کان او اجماعاً او قیاساً خفیاً او ضرورةً فهو اعم من القیاس الخفی . هذا فی الفروع ، فان َّ اطلاق الاستحسان علی النص و الاجماع عند وقوعها فی مقابلة القیاس الجلی شائع فی الفروع ، و ما قیل انّه لاعبرة بالقیاس فی مقابلة النص و الاجماع بالاتفاق فکیف یصح التمسّک به ، فالجواب عنه انه لایتمسّک به الاّ عند عدم ظهور النص و الاجماع و اما فی اصطلاح الاصول فقد غلب اطلاقه علی القیاس الخفی . کما غلب اسم القیاس علی القیاس الجلی تمییزاً بین القیاسین . و بالجملة لما اختلفت العبارات فی تفسیر الاستحسان مع انه قد یطلق لغة علی ما یمیل الیه انسان و ان کان مستقبحاً عندالغیر و کثر استعماله فی مقابلة القیاس الجلی و علی القیاس الخفی کان انکارالعمل به عند الجهل بمعناه مستحسناً اذ لاوجه لقبول العمل بما لایعرف معناه . و بعد ما استقرّت الاَّراء علی انّه اسم لدلیل متفق علیه سواء کان قیاساً خفیاً او اعم ّ منه اذا وقع فی مقابلة القیاس الجلی حتی لایطلق علی نفس الدلیل من غیر مقابلة فهو حجة عندالجمیع من غیر تصور خلاف .
فائدة: الفرق بین المستحسن بالقیاس الخفی و المستحسن بغیره ان الاول یعدّی الی صورة اُخری لان ّ من شأن القیاس التعدیة. و الثانی لایقبل التعدیة لانّه معدول عن سنن القیاس . مثلاً اذا اختلف المتبایعان فی مقدار الثمن ، فالقیاس ان یکون الیمین علی المشتری فقط لانّه المنکر فهذا قیاس جلی الاّ انّه ثبت بالاستحسان التحالف ای الیمین علی کل منهما. اما قبل القبض فبالقیاس الخفی . و هو ان ّ البایع ینکر وجوب تسلیم المبیع بما اَقَرَّ به المشتری من الثمن . کما ان ّ المشتری ینکر وجوب زیادة الثمن فیتحالفان . و اما بعد قبض المبیع فلقوله علیه السلام اذا اختلف المتبایعان و السلعة قائمة تحالفا و ترادّا فوجوب التحالف قبل القبض یتعدی الی ورثة المشتری و البایع اذا اختلفا فی الثمن بعد موت المشتری و البایع. و اما بعدالقبض فلایتعدی الی الورثة. هذا کله خلاصة ما فی العضدی و حاشیته للتفتازانی و التوضیح والتلویح و غیرهما. (کشاف اصطلاحات الفنون ). یکی از اصول فقه است نزد ابوحنیفه و پیروان او و از این رو آنان را اصحاب رأی خوانند و مثال آن جواز دخول حمام است هر چند مقدار آب و نوره که صرف کنند مجهول است وبعقیده ٔ بعضی از علماء استحسان خود قیاسی است لکن خفی و غیرجلی . (مفاتیح العلوم ).
