استقصاء
لغت‌نامه دهخدا
استقصاء.[ اِ ت ِ ] (ع مص ) جهد تمام کردن . (تاج المصادر بیهقی ) (زوزنی ). کوشش تمام کردن . (منتهی الارب ). سعی و کوشش بسیار. (غیاث ). || طلب نهایت چیزی کردن . (غیاث ). || به نهایت چیزی رسیدن . (منتهی الارب ) (غیاث ). تقصی . به غایت رسیدن . به پایان رسیدن . به قصوای امری رسیدن . احاطه بشی ٔ یافتن . نیکو نگریستن : تعدید؛ به استقصا چیزی شمردن . تعمیق ؛ به استقصانگرستن . (تاج المصادر بیهقی ). مثال داد تا اسباب و ضیاع که مانده بود از نوشتکین خاصه به استقصاء تمام بازنگریستند بحاضری کدخدا و دبیرش محمودک و دیگر وکیلان . (تاریخ بیهقی ص 543). محال بود استقصاء زیاده کردن . (تاریخ بیهقی ص 668). کوشک مسعودی راست شده بود چاشتگاهی برنشست و آنجا رفت و بگشت و به استقصا بدید. (تاریخ بیهقی ص 508). در آن دیار هم شرایط بحث و استقصاء هرچه تمامتر بجای آوردم . (کلیله و دمنه ). غدرزنان بی نهایت است و عقل از احصاء و استقصای آن عاجز. (سندبادنامه ). گفت آنچنانکه تو گفتی طایفه ای حسد بردند و به خیانت متهم کردند. ملک دام ملکه در کشف حقیقت آن استقصا نفرمود. (گلستان ). || سختگیری در محاسبه . دقت بسیار در حساب . جزورسی . (غیاث ): خواجه وی را بنشاند و گفت دانسته ای که ترا حساب چندین بود و مرا در اینکه سوگند گرانست که در کارهای سلطانی استقصاء کنم ... تا دل بد نداری . (تاریخ بیهقی ص 269). و غلامانش را بجمله بسرای ما فرست تا با ایشان استقصاء مالی که بدست ایشان بوده است بکنند و بخزانه آورند. (تاریخ بیهقی ص 235). و سیم کافی ناصح که خراج و جزیت ... بطور استقصاء بستاند. (کلیله و دمنه ).
چو عمر دادی دنیا بده که خوش نبود
بصد خزینه تبذّر بدانگی استقصا.
|| بخل . (غیاث ). || به غایت رسانیدن . به نهایت رسانیدن . به پایان رسانیدن .
- استقصاء در مسئله ای ؛ بغایت آن رسیدن : استقصی فی المسئلة؛ ای بلغ الغایة. (منتهی الارب ). الاستقصاء بالصاد المهملة؛ عند اهل المعانی هو من انواع اطناب الزیادة و هو ان یتناول المتکلم معنی فیستقصیه فیأتی بجمیع عوارضه و لوازمه بعد ان یستقصی جمیع اوصافه الذاتیة بحیث لایترک لمن یتناوله بعده فیه مقالاً. قال ابن ابی الاصبع و الفرق بین الاستقصاء و التتمیم و التکمیل ان التتمیم یرد علی المعنی الناقص فیتممه و التکمیل یرد علی المعنی التام فیکمل اوصافه و الاستقصاء یرد علی المعنی التام فیستقصی لوازمه و عوارضه و اوصافه و اسبابه حتی یستوعب جمیع ما تقع الخواطر علیه فلایبقی لاحد فیه مساغ . مثاله قوله تعالی : اءَیود احدکم ان تکون له جنة. (قرآن 266/2). فانه لو اقتصر علی جنة لکفی و لم یقتصر حتی قال فی تفسیرها: من نخیل و اعناب فان مصاب صاحبها بها اعظم . ثم زاد: تجری من تحتها الانهار، متمماً لوصفها بذلک . ثم کمل وصفها بعد التتمیمین فقال : له فیها من کل الثمرات . فاتی بکل ّ ما یکون فی الجنان ثم قال فی وصف صاحبها: و اصابه الکبر. ثم استقصی المعنی فی ذلک بما یوجب تعظیم المصاب بقوله بعد وصفه بالکبر: و له ذریة، و لم یقتصر حتی وصفها بالضعفاء ثم ذکراستیصال الجنة التی لیس بهذا المصاب غیرها بالهلاک فی اسرع وقت حیث قال : فاصابها اعصارٌ و لم یقتصر علی ذکره للعلم بانه لایحصل به سرعةالهلاک فقال : فیه نار ثم لم یقف عند ذلک حتی اخبر باحتراقها لاحتمال ان یکون النار ضعیفة لاتفی احتراقها لما فیها من الانهار و رطوبة الاشجار. فاحترس عن هذا الاحتمال بقوله : فاحترقت . فهذا احسن استقصاء وقع فی القرآن و اتمه و اکمله . کذا فی الاتقان فی نوع الاطناب - انتهی . (کشاف اصطلاحات الفنون ).
- استقصاء کردن ؛ دقت و تفحص کامل کردن : انتخال ؛ استقصا کردن . (منتهی الارب ).
تا بداند خواجه کش دشمن کدام و دوست کیست
در سرای این و آن نیکوتر استقصاکند.
چو عمر دادی دنیا بده که خوش نبود
بصد خزینه تبذّر بدانگی استقصا.
خاقانی .
|| بخل . (غیاث ). || به غایت رسانیدن . به نهایت رسانیدن . به پایان رسانیدن .
- استقصاء در مسئله ای ؛ بغایت آن رسیدن : استقصی فی المسئلة؛ ای بلغ الغایة. (منتهی الارب ). الاستقصاء بالصاد المهملة؛ عند اهل المعانی هو من انواع اطناب الزیادة و هو ان یتناول المتکلم معنی فیستقصیه فیأتی بجمیع عوارضه و لوازمه بعد ان یستقصی جمیع اوصافه الذاتیة بحیث لایترک لمن یتناوله بعده فیه مقالاً. قال ابن ابی الاصبع و الفرق بین الاستقصاء و التتمیم و التکمیل ان التتمیم یرد علی المعنی الناقص فیتممه و التکمیل یرد علی المعنی التام فیکمل اوصافه و الاستقصاء یرد علی المعنی التام فیستقصی لوازمه و عوارضه و اوصافه و اسبابه حتی یستوعب جمیع ما تقع الخواطر علیه فلایبقی لاحد فیه مساغ . مثاله قوله تعالی : اءَیود احدکم ان تکون له جنة. (قرآن 266/2). فانه لو اقتصر علی جنة لکفی و لم یقتصر حتی قال فی تفسیرها: من نخیل و اعناب فان مصاب صاحبها بها اعظم . ثم زاد: تجری من تحتها الانهار، متمماً لوصفها بذلک . ثم کمل وصفها بعد التتمیمین فقال : له فیها من کل الثمرات . فاتی بکل ّ ما یکون فی الجنان ثم قال فی وصف صاحبها: و اصابه الکبر. ثم استقصی المعنی فی ذلک بما یوجب تعظیم المصاب بقوله بعد وصفه بالکبر: و له ذریة، و لم یقتصر حتی وصفها بالضعفاء ثم ذکراستیصال الجنة التی لیس بهذا المصاب غیرها بالهلاک فی اسرع وقت حیث قال : فاصابها اعصارٌ و لم یقتصر علی ذکره للعلم بانه لایحصل به سرعةالهلاک فقال : فیه نار ثم لم یقف عند ذلک حتی اخبر باحتراقها لاحتمال ان یکون النار ضعیفة لاتفی احتراقها لما فیها من الانهار و رطوبة الاشجار. فاحترس عن هذا الاحتمال بقوله : فاحترقت . فهذا احسن استقصاء وقع فی القرآن و اتمه و اکمله . کذا فی الاتقان فی نوع الاطناب - انتهی . (کشاف اصطلاحات الفنون ).
- استقصاء کردن ؛ دقت و تفحص کامل کردن : انتخال ؛ استقصا کردن . (منتهی الارب ).
تا بداند خواجه کش دشمن کدام و دوست کیست
در سرای این و آن نیکوتر استقصاکند.
منوچهری .
