اسحاق
لغت‌نامه دهخدا
اسحاق . [ اِ ] (اِخ ) ابن اسماعیل نیشابوری . شیخ طوسی در کتاب رجال وی را از اصحاب امام عسکری (ع ) شمرده و گوید وی ثقة است و علامه در خلاصه گوید از اصحاب ابومحمد حسن عسکری (ع ) است . او پس از وفات عسکری (ع ) با سفراء امام دوازدهم (ابواب اربعة) مکاتبت داشته است . نامه ای از امام حسن عسکری (ع ) خطاب بوی در کتب رجال ثبت است که در آن نامه حضرت وی را با ابراهیم بن عبده نیشابوری وکیل خود تعیین کرده و بأهل نیشابور سلام رسانیده است . چون این نامه ٔ منسوب به امام حسن عسکری مشتمل بر مطالبی است که ذکرآن خالی از فایدتی نیست در این جا نقل میکنیم . کشی گوید: یکی از ثقات روایت کرده که توقیعی از ابومحمد حسن عسکری (ع ) برای اسحاق بن اسماعیل نیشابوری صادر شد، بدین عبارت : یا اسحاق بن اسماعیل سترنا اﷲ و ایاک بستره و تولاّک فی جمیع امورک بصنعه قد فهمت کتابک رحمک اﷲ، و نحن بحمداﷲ و نعمته أهل بیت نرق علی موالینا و نسر بتتابع احسان اﷲ الیهم و فضله لدیهم ، و نعتد بکل نعمة انعمها اﷲ عز و جل علیهم فاتم اﷲ علیکم بالحق و من کان مثلک ممن قد رحمه اﷲ و بصره بصیرتک و نزع عن الباطل و لم یقم فی طغیانه نعمة فان ّ تمام النعمة دخولک الجنة و لیس من نعمة و ان جل ّ امرها و عظم خطرها الا و الحمد ﷲ تقدست اسماؤه علیها مؤدی شکرها و انا اقول الحمد ﷲ مثل ما حمد اﷲ به حامد الی ابدالابد بما من ّ علیک من نعمة و نجاک به من الهلکة و سهل سبیلک علی العقبة وایم اﷲ انها لعقبة کؤد شدید أمرها صعب مسلکها عظیم بلائها طویل عذابها قدیم فی الزبر الأولی ذکرها، و لقد کانت منکم أمور فی ایام الماضی علیه السلام الی أن مضی لسبیله صلی اﷲ علی روحه و فی ایامی هذه کنتم بها غیر محمودی الرأی ولا مسددی التوفیق و اعلم یقیناً یا اسحاق : ان من خرج من هذه الحیاة الدنیا اعمی فهو فی الاَّخرة اعمی و اضل سبیلاً.
ثم کتب : یا ابن اسماعیل لیس تعمی الابصار و لکن تعمی القلوب التی فی الصدور و ذلک قول اﷲ عز و جل فی محکم کتابه للظّالم : رب لم حشرتنی اعمی و قد کنت بصیراً (قرآن 125/20). قال اﷲ عزّ و جل : کذلک اتتک آیاتنا فنسیتها و کذلک الیوم تنسی . (قرآن 126/20). و أی ّ آیة یا اسحاق اعظم من حجةاﷲ (عج ) علی خلقه و امینه فی بلاده و شاهده علی عباده من بعد من سلف من آبائه الأولین من النبیین و آبائه الاَّخرین من الوصیین علیهم اجمعین رحمة اﷲ و برکاته . فأین یتابکم (؟) و أین تذهبون ؟ کالانعام علی وجوهکم عن الحق تصدفون ، و بالباطل تؤمنون و بنعمة اﷲ تکفرون او تکذبون فمن یؤمن ببعض الکتاب و یکفر ببعض فما جزاء من یفعل ذلک منکم و من غیرکم الا خزی فی الحیاة الدنیا الفانیة و طول عذاب فی الاَّخرة الباقیة و ذلک واﷲ الخزی العظیم . ان اﷲ بمنه و فضله لما فرض علیکم الفرائض لم یفرض ذلک علیکم لحاجة منه الیکم بل برحمة منه لااله الاّ هو علیکم ، لیمیز اﷲ الخبیث من الطیب و لیبتلی ما فی صدورکم و لیمحص ما فی قلوبکم و لتسابقون الی رحمته ، و لتفاضل منازلکم جنته ، ففرض علیکم الحج و العمرة و اقامة الصلاة وایتاء الزکاة و الصوم و الولایة و کفاهم لکم باباً لتفتحوا ابواب الفرائض و مفتاحاً الی سبیله ، و لولا محمد (ص ) و الاوصیاء من بعده لکنتم حیاری کالبهائم لاتعرفون فرضاً من الفرائض . و هل یدخل قریة الا من بابها؟ فلما من ّ علیکم باقامة الاولیاء بعد نبیه (ص ) قال اﷲ لنبیه : الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی ، و رضیت لکم الاسلام دیناً (قرآن 3/5). و فرض علیکم لاولیائه حقوقاً أمرکم بأدائها الیهم لیحل لکم ماوراء ظهورکم من ازواجکم و اموالکم و مآکلکم و مشاربکم و معرفتکم بذلک النماء و البرکة و الثروة، و لیعلم من یطیعه منکم بالغیب . قال اﷲ: قل لااسئلکم علیه أجراً الا المودة فی القربی . (قرآن 23/42). و اعلموا ان من یبخل فانما یبخل علی نفسه و ان اﷲ هو الغنی و انتم الفقراء الیه لا اله الا هو! ثم کتب : و لقد طالت المخاطبةفیما بیننا و بینکم فیما هو لکم و علیکم و لولا مایجب من تمام النعمة من اﷲ لما اتاکم منی خط ولا سمعتم منی حرفاً من بعد الماضی علیه السلام انتم فی غفلة عماالیه معادکم ، و من بعد الثانی رسولی و ما ناله منکم حین اکرمه اﷲ بمصیره الیکم و من بعد اقامتی لکم ابراهیم بن عبده وفقه اﷲ لمرضاته و اعانه علی طاعته و کتابی الذی حمله محمدبن موسی النیشابوری واﷲ المستعان علی کل حال .
ثم قال : و انی اراکم مفرطین فی جنب اﷲ فتکونون من الخاسرین ، فبعداً و سحقاًلمن رغب عن طاعة اﷲ و لم یقبل مواعظ اولیائه . ثم قال : و قد امرکم اﷲ جل و علا بطاعته لا اله الا هو و طاعة رسوله (ص ) و بطاعة اولی الامر علیهم السلام ، فرحم اﷲ ضعفکم و قلة صبرکم عما امامکم ، فماغرّ الانسان بربه الکریم ، و استجاب اﷲ دعائی فیکم و اصلح امورکم علی یدی ،فقد قال اﷲ تعالی : یوم ندعوا کل اناس بامامهم (قرآن 71/17). و قال تعالی : جعلناکم امة وسطاً لتکونوا شهداء علی الناس و یکون الرسول علیکم شهیداً (قرآن 143/2). و قال تعالی : کنتم خیر أمة اخرجت للناس تأمرون بالمعروف و تنهون عن المنکر (قرآن 110/3). فمااحب أن یدعو اﷲ بی ولا بمن هو فی ایامی الا حسب رقتی علیکم و ما انطوی لکم علیه من حب بلوغ الأمل فی الدارین جمیعاً و الکینونة معنا فی الدنیا و الاَّخرة. یا اسحاق یرحمک اﷲ و یرحم من هو ورائک بینت لکم بیاناً و فسرت لکم تفسیراً و فعلت بکم فعل من لم یفهم هذا الامر قط و لم یدخل فیه طرفة عین ، و لو فهمت الصم الصلاب فی هذا الکتاب لتصدعت طمعاً [ ن ل : قلقاً ] و خوفاً من خشیة اﷲ، و رجوعاً الی طاعة اﷲ. فاعملوا من بعده ماشئتم فسیری اﷲ عملکم و رسوله و المؤمنون ثم تردون الی عالم الغیب و الشهادة فینبئکم بما کنتم تعملون ، و العاقبة للمتقین . و الحمد ﷲ کثیراً رب العالمین . الخ .
ثم کتب : و انت رسولی یا اسحاق الی ابراهیم بن عبده وفقه اﷲ أن یعمل بما ورد علیه فی کتابی مع محمدبن موسی النیسابوری ان شاء اﷲ تعالی ، و رسولی الی نفسک و الی کل من خلفت ببلدک ان یعملوا بما ورد علیکم فی کتابی مع محمدبن موسی ان شاء اﷲ تعالی و یقراء ابراهیم بن عبده کتابی هذا علی من خلفه ببلده حتی لایسئلون و بطاعة اﷲ یعتصمون ، و الشیطان باﷲ عن انفسهم یجتنبون و لایطیعون . و علی ابراهیم بن عبده سلام اﷲ و رحمته . علیک یا اسحاق و علی جمیع موالی السلام کثیراً، سدّدکم اﷲ جمیعاً بتوفیقه و کل من قراء کتابنا هذا من موالی من أهل بلدک و من هو بناحیتکم و نزع عما هو علیه من الانحراف عن الحق فلیؤد حقوقنا الی ابراهیم بن عبده ولیحمل ذلک ابراهیم بن عبده الی الرازی (رضی ) او الی من یسمی له الرازی فان ذلک عن امری و رأیی ان شاء اﷲ.
یا اسحاق : اقراء کتابنا علی البلالی (رضی ) فانه الثقة المأمون العارف بما یجب علیه ، واقرئه علی المحمودی عافاه اﷲ، فما احمد ناله لطاعته فاذا وردت بغداد فاقرأه علی الدهقان وکیلنا و ثقتنا و الذی یقبض من موالینا، و کل من امکنک من موالینافاقرأهم هذا الکتاب ، و ینسخه من اراد منهم نسخة ان شاء اﷲ تعالی ، و لایکتم امر هذا عمن شاهده من موالینا الا من شیطان یخالف لکم فلاتنثرن ّ الدرّ بین اظلاف الخنازیر لاکرامه لهم ، و قد وقعنا فی کتابنا (کتابک ) بالوصول و الدعاء لک و لمن شئت و قد اجبنا شیعتنا عن مسئلة، و الحمد ﷲ فما بعد الحق الا الضلال ، و لاتخرجن من البلدة حتی تلقی العمری رضی اﷲ عنه برضای فتسلم علیه فتعرفه و یعرفک ، فانه الطاهر الامین العفیف القریب منا و الینا فکل ما یحمل الینا من شی ٔ من النواحی فالیه یصیر آخر امره لیوصل ذلک الینا و الحمد ﷲ کثیراً. سترنا اﷲ و ایاکم یا اسحاق بستره و تولاک فی جمیع امورک بصنعه و السلام علیک و علی جمیع موالی و رحمة اﷲ و برکاته و صلی اﷲ علی سیدنا محمد النبی و آله و سلم کثیراً - انتهی . این است آنچه کشی در رجال خود نقل کرده است . (تنقیح المقال ج 1 ص 24 و 25 و 111).
ثم کتب : یا ابن اسماعیل لیس تعمی الابصار و لکن تعمی القلوب التی فی الصدور و ذلک قول اﷲ عز و جل فی محکم کتابه للظّالم : رب لم حشرتنی اعمی و قد کنت بصیراً (قرآن 125/20). قال اﷲ عزّ و جل : کذلک اتتک آیاتنا فنسیتها و کذلک الیوم تنسی . (قرآن 126/20). و أی ّ آیة یا اسحاق اعظم من حجةاﷲ (عج ) علی خلقه و امینه فی بلاده و شاهده علی عباده من بعد من سلف من آبائه الأولین من النبیین و آبائه الاَّخرین من الوصیین علیهم اجمعین رحمة اﷲ و برکاته . فأین یتابکم (؟) و أین تذهبون ؟ کالانعام علی وجوهکم عن الحق تصدفون ، و بالباطل تؤمنون و بنعمة اﷲ تکفرون او تکذبون فمن یؤمن ببعض الکتاب و یکفر ببعض فما جزاء من یفعل ذلک منکم و من غیرکم الا خزی فی الحیاة الدنیا الفانیة و طول عذاب فی الاَّخرة الباقیة و ذلک واﷲ الخزی العظیم . ان اﷲ بمنه و فضله لما فرض علیکم الفرائض لم یفرض ذلک علیکم لحاجة منه الیکم بل برحمة منه لااله الاّ هو علیکم ، لیمیز اﷲ الخبیث من الطیب و لیبتلی ما فی صدورکم و لیمحص ما فی قلوبکم و لتسابقون الی رحمته ، و لتفاضل منازلکم جنته ، ففرض علیکم الحج و العمرة و اقامة الصلاة وایتاء الزکاة و الصوم و الولایة و کفاهم لکم باباً لتفتحوا ابواب الفرائض و مفتاحاً الی سبیله ، و لولا محمد (ص ) و الاوصیاء من بعده لکنتم حیاری کالبهائم لاتعرفون فرضاً من الفرائض . و هل یدخل قریة الا من بابها؟ فلما من ّ علیکم باقامة الاولیاء بعد نبیه (ص ) قال اﷲ لنبیه : الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی ، و رضیت لکم الاسلام دیناً (قرآن 3/5). و فرض علیکم لاولیائه حقوقاً أمرکم بأدائها الیهم لیحل لکم ماوراء ظهورکم من ازواجکم و اموالکم و مآکلکم و مشاربکم و معرفتکم بذلک النماء و البرکة و الثروة، و لیعلم من یطیعه منکم بالغیب . قال اﷲ: قل لااسئلکم علیه أجراً الا المودة فی القربی . (قرآن 23/42). و اعلموا ان من یبخل فانما یبخل علی نفسه و ان اﷲ هو الغنی و انتم الفقراء الیه لا اله الا هو! ثم کتب : و لقد طالت المخاطبةفیما بیننا و بینکم فیما هو لکم و علیکم و لولا مایجب من تمام النعمة من اﷲ لما اتاکم منی خط ولا سمعتم منی حرفاً من بعد الماضی علیه السلام انتم فی غفلة عماالیه معادکم ، و من بعد الثانی رسولی و ما ناله منکم حین اکرمه اﷲ بمصیره الیکم و من بعد اقامتی لکم ابراهیم بن عبده وفقه اﷲ لمرضاته و اعانه علی طاعته و کتابی الذی حمله محمدبن موسی النیشابوری واﷲ المستعان علی کل حال .
ثم قال : و انی اراکم مفرطین فی جنب اﷲ فتکونون من الخاسرین ، فبعداً و سحقاًلمن رغب عن طاعة اﷲ و لم یقبل مواعظ اولیائه . ثم قال : و قد امرکم اﷲ جل و علا بطاعته لا اله الا هو و طاعة رسوله (ص ) و بطاعة اولی الامر علیهم السلام ، فرحم اﷲ ضعفکم و قلة صبرکم عما امامکم ، فماغرّ الانسان بربه الکریم ، و استجاب اﷲ دعائی فیکم و اصلح امورکم علی یدی ،فقد قال اﷲ تعالی : یوم ندعوا کل اناس بامامهم (قرآن 71/17). و قال تعالی : جعلناکم امة وسطاً لتکونوا شهداء علی الناس و یکون الرسول علیکم شهیداً (قرآن 143/2). و قال تعالی : کنتم خیر أمة اخرجت للناس تأمرون بالمعروف و تنهون عن المنکر (قرآن 110/3). فمااحب أن یدعو اﷲ بی ولا بمن هو فی ایامی الا حسب رقتی علیکم و ما انطوی لکم علیه من حب بلوغ الأمل فی الدارین جمیعاً و الکینونة معنا فی الدنیا و الاَّخرة. یا اسحاق یرحمک اﷲ و یرحم من هو ورائک بینت لکم بیاناً و فسرت لکم تفسیراً و فعلت بکم فعل من لم یفهم هذا الامر قط و لم یدخل فیه طرفة عین ، و لو فهمت الصم الصلاب فی هذا الکتاب لتصدعت طمعاً [ ن ل : قلقاً ] و خوفاً من خشیة اﷲ، و رجوعاً الی طاعة اﷲ. فاعملوا من بعده ماشئتم فسیری اﷲ عملکم و رسوله و المؤمنون ثم تردون الی عالم الغیب و الشهادة فینبئکم بما کنتم تعملون ، و العاقبة للمتقین . و الحمد ﷲ کثیراً رب العالمین . الخ .
ثم کتب : و انت رسولی یا اسحاق الی ابراهیم بن عبده وفقه اﷲ أن یعمل بما ورد علیه فی کتابی مع محمدبن موسی النیسابوری ان شاء اﷲ تعالی ، و رسولی الی نفسک و الی کل من خلفت ببلدک ان یعملوا بما ورد علیکم فی کتابی مع محمدبن موسی ان شاء اﷲ تعالی و یقراء ابراهیم بن عبده کتابی هذا علی من خلفه ببلده حتی لایسئلون و بطاعة اﷲ یعتصمون ، و الشیطان باﷲ عن انفسهم یجتنبون و لایطیعون . و علی ابراهیم بن عبده سلام اﷲ و رحمته . علیک یا اسحاق و علی جمیع موالی السلام کثیراً، سدّدکم اﷲ جمیعاً بتوفیقه و کل من قراء کتابنا هذا من موالی من أهل بلدک و من هو بناحیتکم و نزع عما هو علیه من الانحراف عن الحق فلیؤد حقوقنا الی ابراهیم بن عبده ولیحمل ذلک ابراهیم بن عبده الی الرازی (رضی ) او الی من یسمی له الرازی فان ذلک عن امری و رأیی ان شاء اﷲ.
یا اسحاق : اقراء کتابنا علی البلالی (رضی ) فانه الثقة المأمون العارف بما یجب علیه ، واقرئه علی المحمودی عافاه اﷲ، فما احمد ناله لطاعته فاذا وردت بغداد فاقرأه علی الدهقان وکیلنا و ثقتنا و الذی یقبض من موالینا، و کل من امکنک من موالینافاقرأهم هذا الکتاب ، و ینسخه من اراد منهم نسخة ان شاء اﷲ تعالی ، و لایکتم امر هذا عمن شاهده من موالینا الا من شیطان یخالف لکم فلاتنثرن ّ الدرّ بین اظلاف الخنازیر لاکرامه لهم ، و قد وقعنا فی کتابنا (کتابک ) بالوصول و الدعاء لک و لمن شئت و قد اجبنا شیعتنا عن مسئلة، و الحمد ﷲ فما بعد الحق الا الضلال ، و لاتخرجن من البلدة حتی تلقی العمری رضی اﷲ عنه برضای فتسلم علیه فتعرفه و یعرفک ، فانه الطاهر الامین العفیف القریب منا و الینا فکل ما یحمل الینا من شی ٔ من النواحی فالیه یصیر آخر امره لیوصل ذلک الینا و الحمد ﷲ کثیراً. سترنا اﷲ و ایاکم یا اسحاق بستره و تولاک فی جمیع امورک بصنعه و السلام علیک و علی جمیع موالی و رحمة اﷲ و برکاته و صلی اﷲ علی سیدنا محمد النبی و آله و سلم کثیراً - انتهی . این است آنچه کشی در رجال خود نقل کرده است . (تنقیح المقال ج 1 ص 24 و 25 و 111).
