اعجاز
لغت‌نامه دهخدا
اعجاز. [ اِ ] (ع مص ) عاجز کردن . (ترجمان القرآن ترتیب عادل بن علی ). عاجز کردن کسی را. (از منتخب و غیر آن از غیاث اللغات ) (مؤید الفضلاء) (آنندراج ) (تاج المصادر بیهقی ). ناتوان گردانیدن کسی را. (منتهی الارب ) (ناظم الاطباء). عاجز ساختن کسی را. (از اقرب الموارد) (از متن اللغة). || عاجز یافتن کسی را. (ناظم الاطباء) (منتهی الارب ). ناتوان یافتن کسی را. (از متن اللغة) (از اقرب الموارد). عاجز یافتن . (تاج المصادر بیهقی ) (مؤید الفضلاء). || درگذشتن چیزی از کسی و فوت کردن آن ، یقال : اعجزه الشی ٔ؛ درگذشت آن چیز از وی و فوت کرد. (منتهی الارب ) (ناظم الاطباء). فوت کردن چیزی از کسی . (از اقرب الموارد). درگذشتن چیزی از کسی و ناتوان ماندن از آن . (از متن اللغة). || خرق عادتی که از نبیی ظاهر شود چرا که کافران از دیدن آن عاجز میگردند. (از منتخب از غیاث اللغات ) (آنندراج ). || در اصطلاح شرع ، کاری است خلاف عادت ، ترک باشد یا فعل بشرط پیش خواندن خصم در برابری و پیروز گردیدن در آن بطوری که مثل آن نتوانند آورد. و اینکه فعل یا ترک گفتیم بدان جهت است که معجزه همانطور که به اتیان کار غیرعادی بعمل آید همچنین در ترک امر معتاد صورت پذیرد مثل اینکه از خوردن غذا در مدتی غیرمعتاد خودداری کند در حالی که تندرستی و زندگانی خود را حفظ نماید و مقصود از پیش خواندن خصم آن است که او را برای معارضه کردن در کاری که دلیل پیامبری خود میداند دعوت نماید و ناچار باید خرق عادت موافق و مثبت مدعا باشد، چه اگر موافق نباشد دلالتی بر اثبات مدعا ندارد. بنابراین دهانه ، یعنی بسخن آمدن جمادات بدان صورت که مدعی را کذاب و دروغ پرداز خواند، معجزه نتواند بود زیرا که موافق با ادعا نیست بلکه مخالف آن است و همچنین ارهاص و کرامت معجزه نیستند چون مقرون به ادعا نمی باشند. (از کشاف اصطلاحات الفنون ). و برای تفصیل بیشتر به کتاب فوق رجوع شود. || (اِمص ) عاجزشدگی . ناتوان یافتگی . مأیوسی و ناامیدی . حیرت و آشفتگی . کار دشوار و کار عجیب . کرامت و معجزه .فرجود و چمراس . (ناظم الاطباء). معجزه . دشواری شگفت .شگفتی . آیت . آیه . (یادداشت بخط مؤلف ) :
همه میران را دعویست ملک را معنی
همه شاهان را عجز است ملک را اعجاز.
در همه چیزها که بینی هست
خلق را عجز و خواجه را اعجاز.
و کدام اعجاز فراتر از این که اگر مخلوقی خواستی که این معنی را در عبارت آرد بسی کاغذ مستغرق گشتی . (کلیله و دمنه ). و هر کلمتی را اعجاز هرچه فراتر. (کلیله و دمنه ).
مصطفی گوید که سحر است از بیان ، من ساحرم
کاندر اعجاز سخن سحر بیان آورده ام .
سخن بر بکر طبع من گواهست
چو بر اعجاز مریم نخل خرما.
آن شمع یهودی فش بس زود سیه دل شد
اعجاز مسیحش نِه دربار بصبح اندر.
ابوالنصر علتی در تحریر و تقریر این کتاب سحر حلال نموده است و بدایع اعجاز اظهارکرده . (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 8). در ایجاز سخن آثار اعجاز ظاهر گردانیده . (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 255).
بسخن گرچه منم عیسی دم
جزع تو دعوی اعجاز کند.
- اعجازانتظام ؛ کلامی که انتساق و انتظام آن اعجاز است . دارای نظم و نسق شگفت آور: بحفظ کلام اعجازانتظام ملک علام ... تحریض می نمودند. (از حبیب السیر ج 3 جزو 4 ص 323). و رجوع به اعجاز شود.
- اعجاز در سخن ؛ آوردن کلام بر وجهی که خرق عادت نماید. خوبی و شگفتی سخن و کلام . انتظام و نسق کلام بوجهی که دیگران از مانند آن عاجز باشند. رجوع به اعجاز شود.
- اعجاز در کلام ؛ و آن افاده ٔ معنی است با سخن بطریقی که بلیغتر باشد از افاده ٔ آن بصورتهای دیگر. (از تعریفات جرجانی ).
همه میران را دعویست ملک را معنی
همه شاهان را عجز است ملک را اعجاز.
فرخی .
در همه چیزها که بینی هست
خلق را عجز و خواجه را اعجاز.
فرخی .
و کدام اعجاز فراتر از این که اگر مخلوقی خواستی که این معنی را در عبارت آرد بسی کاغذ مستغرق گشتی . (کلیله و دمنه ). و هر کلمتی را اعجاز هرچه فراتر. (کلیله و دمنه ).
مصطفی گوید که سحر است از بیان ، من ساحرم
کاندر اعجاز سخن سحر بیان آورده ام .
خاقانی .
سخن بر بکر طبع من گواهست
چو بر اعجاز مریم نخل خرما.
خاقانی .
آن شمع یهودی فش بس زود سیه دل شد
اعجاز مسیحش نِه دربار بصبح اندر.
خاقانی .
ابوالنصر علتی در تحریر و تقریر این کتاب سحر حلال نموده است و بدایع اعجاز اظهارکرده . (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 8). در ایجاز سخن آثار اعجاز ظاهر گردانیده . (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 255).
بسخن گرچه منم عیسی دم
جزع تو دعوی اعجاز کند.
عطار.
- اعجازانتظام ؛ کلامی که انتساق و انتظام آن اعجاز است . دارای نظم و نسق شگفت آور: بحفظ کلام اعجازانتظام ملک علام ... تحریض می نمودند. (از حبیب السیر ج 3 جزو 4 ص 323). و رجوع به اعجاز شود.
- اعجاز در سخن ؛ آوردن کلام بر وجهی که خرق عادت نماید. خوبی و شگفتی سخن و کلام . انتظام و نسق کلام بوجهی که دیگران از مانند آن عاجز باشند. رجوع به اعجاز شود.
- اعجاز در کلام ؛ و آن افاده ٔ معنی است با سخن بطریقی که بلیغتر باشد از افاده ٔ آن بصورتهای دیگر. (از تعریفات جرجانی ).
