باستان شناسی
لغت‌نامه دهخدا
باستان شناسی . [ ش ِ ] (حامص مرکب ) علم به آثار تاریخی . شناسایی عتیقات . علم به آثار عتیقه . اصطلاح فرهنگستان ایران در برابر آرکئولوژی .
- اداره ٔ کل باستانشناسی ؛ در وزارت فرهنگ ، اداره ای بنام اداره ٔ کل آثار عتیقات در زمان رضا شاه تأسیس گردید که هم اکنون بنام اداره ٔ کل باستانشناسی معروف است و وظیفه ٔ آن حفظ و تعمیر آثار و ابنیه ٔ تاریخی وکشف بقایای آثار اشیاء عتیقه و حفاری در نقاطی است که احتمال بازیافتن آثار تاریخی در آن نواحی باشد. علاوه بر حفظ ابنیه ٔ تاریخی ، آثار و ظروف و اشیائی را که در حفاریها یافته میشود در موزه ٔ ایران باستان وابسته به اداره ٔ کل باستانشناسی حفاظت میکنند. این موزه در سال 1314 هَ . ش . ساخته شده و مورد استفاده قرار گرفته و شامل اشیاء مربوط به تمدنهای بسیار قدیم ایران تا انتهای دوره ٔ ساسانی و آثار اسلامی میباشد. همچنین دارای اطاق مخصوص سکه ها و مهرهای عتیقه و نمونه های قطعات سفالهای قدیمی نقاط مختلف ایران و کتابخانه ٔ مخصوص است . قدیم ترین نمونه هایی که تاکنون در آنجا ضبط شده اشیائی است متعلق به تپه ٔ سیلک کاشان که توسط هیئت علمی اعزامی موزه ٔ لوور پاریس کشف شد و قسمتی از آنها مربوط به حدود چهار هزار سال پیش از میلاد و قسمت دیگر متعلق به 2800 تا 1100 سال پیش از میلاد است . در سال 1307 هَ . ش . در حدود تخت جمشید پروفسور هرتسفلد قطعات سفالهای منقوشی را مربوط به دوره ٔ ما قبل تاریخ در آنجا به دست آورد. ظروف قیری متعددی که در شوش به دست آمده متعلق به دورانی در حدود 2300 سال قبل از میلاد است . در نتیجه ٔ کاوشهای علمی که در سال 1310 هَ . ش . از طرف هیئت علمی موزه ٔ لوور در تپه گیان نزدیک نهاوند بعمل آمده اشیائی متعلق به 3500 سال قبل از میلاد کشف شده است . کاوشهای علمی که توسط هیئت علمی دانشگاه پنسیلوانیا در سال 1310 هَ . ش . در تورنگ تپه و شاه تپه (در دشت گرگان ) بعمل آمد اشیائی متعلق به 1500 سال قبل از میلاد را به دست داد.اشیاء متعلق به عهد هخامنشی که شامل کتیبه ها و سرستونها و مجسمه ها و مهرهای متعدد است بدقت در این موزه نگهداری میشود. آثار متعلق به عصر اسلامی بیشتر توسطهیئت اعزامی موزه متروپولیتن نیویورک در نیشابور بین سالهای 1315 تا 1318 هَ . ق . به دست آمده است . علاوه بر این بعض گچ بریها و محرابهای مساجد و کنده کاریهای روی چوب متعلق بدوران اسلامی را در موزه نگهداری میکنند. یکی از قسمتهای جالب موزه ٔ ایران باستان تالاراردبیل است . شاه عباس قسمتی از اموال خود را با مجموعه ٔ مفصلی از ظروف چینی بر آستانه ٔ جد خود شیخ صفی الدین در اردبیل وقف کرده بود که در موارد اطعام بکارمیرفت . قسمت اعظم کتابهای تاریخی که در اردبیل بود فعلا در موزه ٔ ارمیتاژ لنین گراد نگهداری میشود و مجموعه ٔ چینی های مذکور شامل یکهزار و دویست و بیست و یک عدد ظروف مختلف بود و آنها را در عمارت مخصوصی بنام چینی خانه که برای این ظروف در آستانه ٔ اردبیل ساخته بودند نگهداری میکردند. در سال 1314 هَ . ش .، آنچه از دستبرد زمانه و حملات و غارتها باقی مانده بود یکجا از اردبیل به موزه ٔ ایران باستان انتقال یافت و درتالار مخصوص نگهداری شد. بر روی تمام این ظروف جمله ٔزیر بصورت مهر چهار گوشی حک شده است : «وقف بر آستانه ٔ شاه صفی نمود بنده ٔ شاه ولایت عباس ». علاوه بر اشیاء فوق ، مجموعه ٔ معتبری از سکه های دورانهای مختلف تاریخی ایران در موزه ٔ ایران باستان وجود دارد. اداره ٔ باستانشناسی در شهرستانهای عمده نیز شعباتی دارد که آثار تاریخی آن نواحی را حفظ میکنند، از آنجمله است اداره ٔ باستانشناسی اصفهان که بیشتر ابنیه ٔ عهد صفوی را از دستبرد و ویرانی نگاهداشته است و باستانشناسی فارس که تخت جمشید و پازارگاد و سایر اماکن تاریخی و ابنیه ٔ آن حدود را نگهداری میکند. در آذربایجان نیز اداره ٔ باستانشناسی تأسیس یافته است . باستانشناسی خراسان ابنیه ٔ آستانه ٔ حضرت رضا (ع ) و آثار متعلق به آن را محفوظ میدارد. برای اطلاع بیشتر از وظایف اداره ٔ باستانشناسی و موزه ٔ ایران باستان ، رجوع به راهنمای موزه ٔ ایران باستان چ 1336 شود.
- اداره ٔ کل باستانشناسی ؛ در وزارت فرهنگ ، اداره ای بنام اداره ٔ کل آثار عتیقات در زمان رضا شاه تأسیس گردید که هم اکنون بنام اداره ٔ کل باستانشناسی معروف است و وظیفه ٔ آن حفظ و تعمیر آثار و ابنیه ٔ تاریخی وکشف بقایای آثار اشیاء عتیقه و حفاری در نقاطی است که احتمال بازیافتن آثار تاریخی در آن نواحی باشد. علاوه بر حفظ ابنیه ٔ تاریخی ، آثار و ظروف و اشیائی را که در حفاریها یافته میشود در موزه ٔ ایران باستان وابسته به اداره ٔ کل باستانشناسی حفاظت میکنند. این موزه در سال 1314 هَ . ش . ساخته شده و مورد استفاده قرار گرفته و شامل اشیاء مربوط به تمدنهای بسیار قدیم ایران تا انتهای دوره ٔ ساسانی و آثار اسلامی میباشد. همچنین دارای اطاق مخصوص سکه ها و مهرهای عتیقه و نمونه های قطعات سفالهای قدیمی نقاط مختلف ایران و کتابخانه ٔ مخصوص است . قدیم ترین نمونه هایی که تاکنون در آنجا ضبط شده اشیائی است متعلق به تپه ٔ سیلک کاشان که توسط هیئت علمی اعزامی موزه ٔ لوور پاریس کشف شد و قسمتی از آنها مربوط به حدود چهار هزار سال پیش از میلاد و قسمت دیگر متعلق به 2800 تا 1100 سال پیش از میلاد است . در سال 1307 هَ . ش . در حدود تخت جمشید پروفسور هرتسفلد قطعات سفالهای منقوشی را مربوط به دوره ٔ ما قبل تاریخ در آنجا به دست آورد. ظروف قیری متعددی که در شوش به دست آمده متعلق به دورانی در حدود 2300 سال قبل از میلاد است . در نتیجه ٔ کاوشهای علمی که در سال 1310 هَ . ش . از طرف هیئت علمی موزه ٔ لوور در تپه گیان نزدیک نهاوند بعمل آمده اشیائی متعلق به 3500 سال قبل از میلاد کشف شده است . کاوشهای علمی که توسط هیئت علمی دانشگاه پنسیلوانیا در سال 1310 هَ . ش . در تورنگ تپه و شاه تپه (در دشت گرگان ) بعمل آمد اشیائی متعلق به 1500 سال قبل از میلاد را به دست داد.اشیاء متعلق به عهد هخامنشی که شامل کتیبه ها و سرستونها و مجسمه ها و مهرهای متعدد است بدقت در این موزه نگهداری میشود. آثار متعلق به عصر اسلامی بیشتر توسطهیئت اعزامی موزه متروپولیتن نیویورک در نیشابور بین سالهای 1315 تا 1318 هَ . ق . به دست آمده است . علاوه بر این بعض گچ بریها و محرابهای مساجد و کنده کاریهای روی چوب متعلق بدوران اسلامی را در موزه نگهداری میکنند. یکی از قسمتهای جالب موزه ٔ ایران باستان تالاراردبیل است . شاه عباس قسمتی از اموال خود را با مجموعه ٔ مفصلی از ظروف چینی بر آستانه ٔ جد خود شیخ صفی الدین در اردبیل وقف کرده بود که در موارد اطعام بکارمیرفت . قسمت اعظم کتابهای تاریخی که در اردبیل بود فعلا در موزه ٔ ارمیتاژ لنین گراد نگهداری میشود و مجموعه ٔ چینی های مذکور شامل یکهزار و دویست و بیست و یک عدد ظروف مختلف بود و آنها را در عمارت مخصوصی بنام چینی خانه که برای این ظروف در آستانه ٔ اردبیل ساخته بودند نگهداری میکردند. در سال 1314 هَ . ش .، آنچه از دستبرد زمانه و حملات و غارتها باقی مانده بود یکجا از اردبیل به موزه ٔ ایران باستان انتقال یافت و درتالار مخصوص نگهداری شد. بر روی تمام این ظروف جمله ٔزیر بصورت مهر چهار گوشی حک شده است : «وقف بر آستانه ٔ شاه صفی نمود بنده ٔ شاه ولایت عباس ». علاوه بر اشیاء فوق ، مجموعه ٔ معتبری از سکه های دورانهای مختلف تاریخی ایران در موزه ٔ ایران باستان وجود دارد. اداره ٔ باستانشناسی در شهرستانهای عمده نیز شعباتی دارد که آثار تاریخی آن نواحی را حفظ میکنند، از آنجمله است اداره ٔ باستانشناسی اصفهان که بیشتر ابنیه ٔ عهد صفوی را از دستبرد و ویرانی نگاهداشته است و باستانشناسی فارس که تخت جمشید و پازارگاد و سایر اماکن تاریخی و ابنیه ٔ آن حدود را نگهداری میکند. در آذربایجان نیز اداره ٔ باستانشناسی تأسیس یافته است . باستانشناسی خراسان ابنیه ٔ آستانه ٔ حضرت رضا (ع ) و آثار متعلق به آن را محفوظ میدارد. برای اطلاع بیشتر از وظایف اداره ٔ باستانشناسی و موزه ٔ ایران باستان ، رجوع به راهنمای موزه ٔ ایران باستان چ 1336 شود.
