باک
لغت‌نامه دهخدا
باک . (اِ) ترس . بیم . (فرهنگ اوبهی ) (فرهنگ جهانگیری ) (برهان قاطع). وحشت . هول . خوف . (ناظم الاطباء).رعب . روع . جبن . هراس . (آنندراج ). خشیت :
به یک هفته در پیش یزدان پاک
همی بود گشتاسب با ترس و باک .
چه دینار بر چشم او بر چه خاک
به بزم و به رزم اندرش نیست باک .
وز آنجاش گردون برد سوی خاک
همه جای ترس است و تیمار و باک .
چون مراغه کند کسی در خاک
چون شود خاک او چه دارد باک .
تا باد بجنبد نبود خود ز پشه باک
چون آتش برخیزد تیزی نکند خار.
که ز دینار درآویخت کسی چندپری
هرچه ناشسته بود پاک مکن باک مدار.
همه گیتی از دشمن تست پاک
چو ایزد نگهدار باشد چه باک .
نه دانا بود شاه باترس و باک
ز ترسنده مردم برآید هلاک .
فرمود رستی از قوم ظالمان ، تو را اینجا از ایشان باکی نیست . (قصص الانبیاء ص 93). فرعون گفت من تو را عذاب کنم ، گفت من از تو باکی ندارم . (قصص الانبیاء ص 105).
ز یأجوج و مأجوجمان باک نیست
که ما بر سر سد اسکندریم .
گفت مترسید که از این باکی نیست . (مجمل التواریخ و القصص ).
اگرچه عشق عظیم است ازو ندارد باک
کسی که بنده ٔ درگاه شهریاربود.
ملک و عمرت را چه باک از کید و مکر دشمنان
کوه و دریا را چه باک از سایه ٔ پرّ ذباب .
مرده و مرد را ز مرگ چه باک ؟
گر گرهی خصمش اند از سر کینه چه باک
کو خلف آدم است ویشان شیطان او.
او نور و بدخواهانش خاک از ظلمت خاکی چه باک
آنرا که حصن جان پاک از نور انور آمده .
من بد دل و راه بیمناک است
چون راهبرم تویی چه باکست .
اگر طوفان بادی سهمناک است
سلیمانی چنین دارد چه باک است .
آنرا که حساب پاک است از محاسبه چه باک است . (گلستان ).
بدو گفتم آخر ترا باک نیست
کشد زهر جایی که تریاک نیست .
گر از نیستی دیگری شد هلاک
ترا هست ، بط را زطوفان چه باک .
کسی کو انگبین جوید چه باک از نیش زنبورش .
حاسدان هستند و ما را باک نیست
بی هنر آنکس که حاسد نیستش .
دشمن بقصد حافظ اگر دم زند چه باک
منت خدای را که نیم شرمسار دوست .
|| پروا. اکتراث . ملاحظه . اندیشه . (ناظم الاطباء) (فرهنگ جهانگیری ). در عربی باک را به مبالات میشود تعبیر کرد. (از فرهنگ شعوری ج 1 ص 172). اهمیت . اعتناء. احتراز. (فرهنگ شعوری ). و در این شواهد هم معانی فوق و معانی ترس و جز آن را که بسیار بهم نزدیک است توان یافت :
خداوند شرم و خداوند باک
ز بیداد کردن دل و دست پاک .
شد ازدل مرا باک و از دیده شرم
بچشم من اکنون چه سرد و چه گرم .
گر آمرزش آید ز یزدان پاک
شما را ز خون برادر چه باک .
این سوار از کسی باک ندارد. (تاریخ بیهقی ).
چون دین خرد هستمان چه باک است
گر ملک دنیا به دست ما نیست .
چون سوی معروف معروفم چه باک
گر سوی جهال امت منکرم .
که اگر تمامی خزاین ما در آن مبذول خواهد بود باک نیاید. (کلیله و دمنه ).
نیست در حضرت زلف تو مرا باک رقیب
خاصه ٔ خلوت شه طاعت دربان نبرد.
روزها گررفت گو رو باک نیست
تو بمان ای آنکه چون تو پاک نیست .
گر آب چاه نصرانی نه پاک است
جهود مرده می شویم چه باک است .
|| عیب . (یادداشت مؤلف ): ما به طبطاب ؛ عیبی ندارد :
بباید بریدن ورا دست و کاک
که تا چون نیامدش از این کار باک .
گر امانت بسلامت ببرم باکی نیست
بی دلی سهل بود گر نبود بی دینی .
- باکی بر شما نیست ؛ لاحرج علیکم . (یادداشت مؤلف ).
|| درد. بیماری . (یادداشت مؤلف ). رنج . داء. مرض . در تداول عامه گویند: باکیش نیست ؛ یعنی درد و بیماریی ندارد :
چه بایدکشید آنهمه رنج و باک
به چیزی که گوهرش یک مشت خاک .
|| التفات نمودن . از پس نگریستن . (فرهنگ جهانگیری ) (برهان قاطع)(آنندراج ). التفات . (شرفنامه ٔ منیری ). توجه . (ناظم الاطباء). || ضرر. (لغت محلی شوشتری ).
- امید و باک ؛ امید و بیم :
از آن پس جز از پیش یزدان پاک
نباشم کزویست امید و باک .
زمین و زمان و مکان آفرید
توانائی و ناتوان آفرید
بدویست امید و زویست باک
خداوند آب ، آتش و باد و خاک .
- باک آمدن (کسی را...)؛ بیم حاصل شدن . ترسیدن :
نایدم باک از آنکه ایمن کرد
تن و جان من از امید و هراس .
بعد از تو ز هیچکس ندارم
امید و زکس نیایدم باک .
- باک بردن ؛ ترسیدن :
ز هیچ لشکر باکی مبر که لشکر تو
ستارگان سپهرند و گردش ایام .
از حسودانش نیندیشم که دارم وصل او
باک غوغا کی برم چون خاص سلطان آمدم .
- بی باک ؛ بی پروا. نترس . بی اعتنا :
از فعل منافقی و بیباک
وز قول حکیمی و خردمند.
زین دهر چو من تو چون نمیترسی
بی باک منم ، چه ظن بری ، یا تو.
کیست ...که از نعمت دنیا شربتی به دست او دهند که سرمست و بی باک نشود. (کلیله و دمنه ).
نه هرکه ستم بر دگری بتواند
بی باک چنانکه میرود میراند.
رحمتی آخر ای مه بی باک
نظری آخرای بت چالاک .
- بی باکی ؛ بی پروایی . ناترسی :
دل دیوانگیم هست وسر بیباکی
که نه کاریست شکیبائی و اندهناکی .
به بیباکی آن تیر ترکش بریخت .
|| ترجمه ٔ نوع هم هست . (برهان قاطع) (آنندراج ) (ناظم الاطباء).
به یک هفته در پیش یزدان پاک
همی بود گشتاسب با ترس و باک .
فردوسی .
چه دینار بر چشم او بر چه خاک
به بزم و به رزم اندرش نیست باک .
فردوسی .
وز آنجاش گردون برد سوی خاک
همه جای ترس است و تیمار و باک .
فردوسی .
چون مراغه کند کسی در خاک
چون شود خاک او چه دارد باک .
عنصری .
تا باد بجنبد نبود خود ز پشه باک
چون آتش برخیزد تیزی نکند خار.
منوچهری .
که ز دینار درآویخت کسی چندپری
هرچه ناشسته بود پاک مکن باک مدار.
منوچهری .
همه گیتی از دشمن تست پاک
چو ایزد نگهدار باشد چه باک .
اسدی .
نه دانا بود شاه باترس و باک
ز ترسنده مردم برآید هلاک .
اسدی .
فرمود رستی از قوم ظالمان ، تو را اینجا از ایشان باکی نیست . (قصص الانبیاء ص 93). فرعون گفت من تو را عذاب کنم ، گفت من از تو باکی ندارم . (قصص الانبیاء ص 105).
ز یأجوج و مأجوجمان باک نیست
که ما بر سر سد اسکندریم .
ناصرخسرو.
گفت مترسید که از این باکی نیست . (مجمل التواریخ و القصص ).
اگرچه عشق عظیم است ازو ندارد باک
کسی که بنده ٔ درگاه شهریاربود.
امیرمعزی (از آنندراج ).
ملک و عمرت را چه باک از کید و مکر دشمنان
کوه و دریا را چه باک از سایه ٔ پرّ ذباب .
امیرمعزی .
مرده و مرد را ز مرگ چه باک ؟
سنائی .
گر گرهی خصمش اند از سر کینه چه باک
کو خلف آدم است ویشان شیطان او.
خاقانی .
او نور و بدخواهانش خاک از ظلمت خاکی چه باک
آنرا که حصن جان پاک از نور انور آمده .
خاقانی .
من بد دل و راه بیمناک است
چون راهبرم تویی چه باکست .
نظامی .
اگر طوفان بادی سهمناک است
سلیمانی چنین دارد چه باک است .
نظامی .
آنرا که حساب پاک است از محاسبه چه باک است . (گلستان ).
بدو گفتم آخر ترا باک نیست
کشد زهر جایی که تریاک نیست .
سعدی (بوستان ).
گر از نیستی دیگری شد هلاک
ترا هست ، بط را زطوفان چه باک .
سعدی (گلستان ).
کسی کو انگبین جوید چه باک از نیش زنبورش .
اوحدی .
حاسدان هستند و ما را باک نیست
بی هنر آنکس که حاسد نیستش .
ابن یمین .
دشمن بقصد حافظ اگر دم زند چه باک
منت خدای را که نیم شرمسار دوست .
حافظ.
|| پروا. اکتراث . ملاحظه . اندیشه . (ناظم الاطباء) (فرهنگ جهانگیری ). در عربی باک را به مبالات میشود تعبیر کرد. (از فرهنگ شعوری ج 1 ص 172). اهمیت . اعتناء. احتراز. (فرهنگ شعوری ). و در این شواهد هم معانی فوق و معانی ترس و جز آن را که بسیار بهم نزدیک است توان یافت :
خداوند شرم و خداوند باک
ز بیداد کردن دل و دست پاک .
فردوسی .
شد ازدل مرا باک و از دیده شرم
بچشم من اکنون چه سرد و چه گرم .
فردوسی .
گر آمرزش آید ز یزدان پاک
شما را ز خون برادر چه باک .
فردوسی .
این سوار از کسی باک ندارد. (تاریخ بیهقی ).
چون دین خرد هستمان چه باک است
گر ملک دنیا به دست ما نیست .
ناصرخسرو.
چون سوی معروف معروفم چه باک
گر سوی جهال امت منکرم .
ناصرخسرو.
که اگر تمامی خزاین ما در آن مبذول خواهد بود باک نیاید. (کلیله و دمنه ).
نیست در حضرت زلف تو مرا باک رقیب
خاصه ٔ خلوت شه طاعت دربان نبرد.
خاقانی .
روزها گررفت گو رو باک نیست
تو بمان ای آنکه چون تو پاک نیست .
مولوی .
گر آب چاه نصرانی نه پاک است
جهود مرده می شویم چه باک است .
سعدی (گلستان ).
|| عیب . (یادداشت مؤلف ): ما به طبطاب ؛ عیبی ندارد :
بباید بریدن ورا دست و کاک
که تا چون نیامدش از این کار باک .
فردوسی (از لغت فرس اسدی ).
گر امانت بسلامت ببرم باکی نیست
بی دلی سهل بود گر نبود بی دینی .
حافظ.
- باکی بر شما نیست ؛ لاحرج علیکم . (یادداشت مؤلف ).
|| درد. بیماری . (یادداشت مؤلف ). رنج . داء. مرض . در تداول عامه گویند: باکیش نیست ؛ یعنی درد و بیماریی ندارد :
چه بایدکشید آنهمه رنج و باک
به چیزی که گوهرش یک مشت خاک .
اسدی .
|| التفات نمودن . از پس نگریستن . (فرهنگ جهانگیری ) (برهان قاطع)(آنندراج ). التفات . (شرفنامه ٔ منیری ). توجه . (ناظم الاطباء). || ضرر. (لغت محلی شوشتری ).
- امید و باک ؛ امید و بیم :
از آن پس جز از پیش یزدان پاک
نباشم کزویست امید و باک .
فردوسی .
زمین و زمان و مکان آفرید
توانائی و ناتوان آفرید
بدویست امید و زویست باک
خداوند آب ، آتش و باد و خاک .
فردوسی .
- باک آمدن (کسی را...)؛ بیم حاصل شدن . ترسیدن :
نایدم باک از آنکه ایمن کرد
تن و جان من از امید و هراس .
مسعودسعد.
بعد از تو ز هیچکس ندارم
امید و زکس نیایدم باک .
سعدی (ترجیعات ).
- باک بردن ؛ ترسیدن :
ز هیچ لشکر باکی مبر که لشکر تو
ستارگان سپهرند و گردش ایام .
مسعودسعد.
از حسودانش نیندیشم که دارم وصل او
باک غوغا کی برم چون خاص سلطان آمدم .
خاقانی .
- بی باک ؛ بی پروا. نترس . بی اعتنا :
از فعل منافقی و بیباک
وز قول حکیمی و خردمند.
ناصرخسرو.
زین دهر چو من تو چون نمیترسی
بی باک منم ، چه ظن بری ، یا تو.
ناصرخسرو.
کیست ...که از نعمت دنیا شربتی به دست او دهند که سرمست و بی باک نشود. (کلیله و دمنه ).
نه هرکه ستم بر دگری بتواند
بی باک چنانکه میرود میراند.
سعدی (صاحبیه ).
رحمتی آخر ای مه بی باک
نظری آخرای بت چالاک .
شمس فخری (از شعوری ).
- بی باکی ؛ بی پروایی . ناترسی :
دل دیوانگیم هست وسر بیباکی
که نه کاریست شکیبائی و اندهناکی .
سعدی (بدایع).
به بیباکی آن تیر ترکش بریخت .
سعدی (بوستان ).
|| ترجمه ٔ نوع هم هست . (برهان قاطع) (آنندراج ) (ناظم الاطباء).
