بلندی
لغت‌نامه دهخدا
بلندی . [ ب ُ ل َ ] (حامص ، اِ) برآمدگی ، نقیض پستی و کوتاهی . (ناظم الاطباء). برشدگی . شُموخ . عَرار. عَلاوة. عِلْو یا عُلُوّ. قُردَوة. قِنی ̍ :
گشاده شود کار چون سخت بست
کدامین بلندی که نابوده پست .
همی داشتش چون یکی تازه سیب
که اندر بلندی ندیدی نشیب .
جهان را بلندی و پستی توئی
ندانم چه ای هرچه هستی توئی .
زایران برآرم یکی تیره خاک
بلندی ندانند باز از مغاک .
بدرد دل و مغزشان از نهیب
بلندی ندانند باز از نشیب .
زمین را بلندی نبد جایگاه
یکی مرکزی تیره بود و سیاه .
تا در بر هر پستی پیوسته بلندیست
تا درپس هر لیلی آینده نهاریست .
هَدهَدة؛ فرود آوردن چیزی را از بلندی به پستی . (از منتهی الارب ). || علو. بالایی . (فرهنگ فارسی معین ). رفعت . (آنندراج ) (غیاث ) :
آفتابی بدان بلندی را
لکه ٔ ابرناپدید کند.
- بلندی همت ؛ بلندهمتی . دارای همت بلند بودن : نوع سیم از انواع تحت جنس شجاعت ، بلندی همت است . و آن عبارتست از آنکه نفس را در طلب جمیل سعادت و شقاوت این جهانی در چشم نیاید و بدان استبشار و ضجرت نماید تا بحدی که از هول مرگ نیز باک ندارد. (نفائس الفنون ، حکمت عملی ). || درازی . (غیاث ) (آنندراج ). طول . (فرهنگ فارسی معین ) :
هرگزبود آدمی بدین زیبایی
یا سرو بدین بلندی و رعنایی .
- امثال :
بلندی شمشیر چه باید گامی پیش نه ؛ یونانیان می نویسند که جوانی از مردم اسپارطه از کوتاهی شمشیر خویش شکایت میکرد، مادر گفت از صف گامی پیش نه . لیکن ظاهراً این مثل در ایران نیز متداول بوده و عامیان امروز گویند: بلندی قداره بی فایده است یک قدم جلو. (از امثال و حکم دهخدا). و رجوع به روزنامه ٔ فکر آزاد شماره ٔ 40 سال اول شود.
- بلندی روز؛ فراخی آن . وقت نیمروز: شدّالنهار؛ وقت ارتفاع نهار و بلندی روز. (منتهی الارب ). || ارتفاع . (از ناظم الاطباء)(فرهنگ فارسی معین ). شَرَف . سَمک : هریکی را [ از هرمان مصر ] چهارصد ارش دراز است اندر چهارصد ارش پهنا اندر چهارصد ارش بلندی . (حدود العالم ) . || بزرگی و افراختگی . (ناظم الاطباء). بزرگی و عظمت . (فرهنگ فارسی معین ). ذِکر. رِفعة. سَناء. علاء. عُلوّ. عُلی ̍. فُخَیمة. مَسعاة. مَعلاة :
بزرگی و فیروزی و فرهی
بلندی و دیهیم شاهنشهی .
بدین بارگاهش بلندی بود
بر موبدان ارجمندی بود.
فروغ و بلندی نجوید ز کس
دل افروز رخشنده اویست و بس .
رخ مرد را تیره دارد دروغ
بلندیش هرگز نگیرد فروغ .
گر وصل توام دهد بلندی
هجران تو آردم به پستی .
ببینیم کز ما بلندی کراست
درین کار فیروزمندی کراست .
بلندیت باید تواضع گزین
که آن بام را نیست سلّم جز این .
بلندی به ناموس و گفتار نیست
بلندی به دعوی و پندار نیست .
بگردن فتد سرکش تندخوی
بلندیت باید بلندی مجوی .
کَساء؛ بلندی مرتبه . (منتهی الارب ).
- بلندی دادن ؛ عظمت دادن . پایگاه رفیع بخشیدن . به مقام عالی رسانیدن :
بلندی تو دادی تو ده زور و فر
که خواهم از او باز خون پدر.
دوستان و دشمنانش را بلندی داد چرخ
دوستانش را ز بخت و دشمنانش را ز دار.
- بلندی منش ؛ طبع بلند داشتن :
زن و مرد را از بلندی منش
سزد گر برآید سر از سرزنش .
|| کبر و غرور :
بدان تا ز فرزند من بگذری
بلندی گزینی و گندآوری .
ز فرمان اگر یک زمان بگذری
بلندی گزینی و گندآوری .
|| قوت در آواز. جهر در صوت . جهری . جهوری بودن صوت . (یادداشت مرحوم دهخدا). جِرم .
- بلندی دادن سخن ؛ شیوا کردن آن . فصیح و بلیغ ادا کردن آن :
به فرخ فالی و فیروزمندی
سخن را دادم از دولت بلندی .
- بلندی دادن ناله ؛ به آوای بلند نالیدن . ناله سر دادن . زار نالیدن . به آوای بلند گریستن :
گر نیاید آن کمان ابروی من مانند تیر
صد بلندی میدهم هر ناله ٔ آهسته را.
|| (اِ) جای بلند. مکان مرتفع. جای رفیع. (یادداشت مرحوم دهخدا). پشته . فراز. أمت . أوج . رابیة. رَباءة. رباوة [ رَ / رِ / رُ وَ ]. رَبْو (رِبْو، رُبْو). صعود. قنوع . مَشرف . مَشرفة : این ملک بر سر بلندی نشسته بود با تنی چند از خاصگان خویش . (نوروزنامه ).
چو سیلاب ریزان که در کوهسار
نگیرد همی بر بلندی قرار.
اِرتباء، استعلاء؛ بر بلندی برآمدن . (منتهی الارب ). اَعراف ؛ بلندیها میان بهشت و دوزخ . (ترجمان القرآن جرجانی ). خُطمة؛ بلندی کوه . (منتهی الارب ). سَرکوب ؛ بلندییی که بر قلعه ها و خانه ها مشرف بود. (از برهان ). || قله . (ناظم الاطباء). بالا. سر :
به یک دست ایوان یکی طاق دید
ز دیده بلندی او ناپدید.
به کوه رهو برگرفتند راه
چه کوهی بلندیش بر چرخ ماه .
- بلندی طاق ؛ در اصطلاح معماری و ساختمان ، خیز. (از فرهنگ فارسی معین ). مرتفعترین قسمت طاق که مشابه قله است در کوه .
گشاده شود کار چون سخت بست
کدامین بلندی که نابوده پست .
ابوشکور.
همی داشتش چون یکی تازه سیب
که اندر بلندی ندیدی نشیب .
فردوسی .
جهان را بلندی و پستی توئی
ندانم چه ای هرچه هستی توئی .
فردوسی .
زایران برآرم یکی تیره خاک
بلندی ندانند باز از مغاک .
فردوسی .
بدرد دل و مغزشان از نهیب
بلندی ندانند باز از نشیب .
فردوسی .
زمین را بلندی نبد جایگاه
یکی مرکزی تیره بود و سیاه .
فردوسی .
تا در بر هر پستی پیوسته بلندیست
تا درپس هر لیلی آینده نهاریست .
فرخی .
هَدهَدة؛ فرود آوردن چیزی را از بلندی به پستی . (از منتهی الارب ). || علو. بالایی . (فرهنگ فارسی معین ). رفعت . (آنندراج ) (غیاث ) :
آفتابی بدان بلندی را
لکه ٔ ابرناپدید کند.
سعدی .
- بلندی همت ؛ بلندهمتی . دارای همت بلند بودن : نوع سیم از انواع تحت جنس شجاعت ، بلندی همت است . و آن عبارتست از آنکه نفس را در طلب جمیل سعادت و شقاوت این جهانی در چشم نیاید و بدان استبشار و ضجرت نماید تا بحدی که از هول مرگ نیز باک ندارد. (نفائس الفنون ، حکمت عملی ). || درازی . (غیاث ) (آنندراج ). طول . (فرهنگ فارسی معین ) :
هرگزبود آدمی بدین زیبایی
یا سرو بدین بلندی و رعنایی .
سعدی .
- امثال :
بلندی شمشیر چه باید گامی پیش نه ؛ یونانیان می نویسند که جوانی از مردم اسپارطه از کوتاهی شمشیر خویش شکایت میکرد، مادر گفت از صف گامی پیش نه . لیکن ظاهراً این مثل در ایران نیز متداول بوده و عامیان امروز گویند: بلندی قداره بی فایده است یک قدم جلو. (از امثال و حکم دهخدا). و رجوع به روزنامه ٔ فکر آزاد شماره ٔ 40 سال اول شود.
- بلندی روز؛ فراخی آن . وقت نیمروز: شدّالنهار؛ وقت ارتفاع نهار و بلندی روز. (منتهی الارب ). || ارتفاع . (از ناظم الاطباء)(فرهنگ فارسی معین ). شَرَف . سَمک : هریکی را [ از هرمان مصر ] چهارصد ارش دراز است اندر چهارصد ارش پهنا اندر چهارصد ارش بلندی . (حدود العالم ) . || بزرگی و افراختگی . (ناظم الاطباء). بزرگی و عظمت . (فرهنگ فارسی معین ). ذِکر. رِفعة. سَناء. علاء. عُلوّ. عُلی ̍. فُخَیمة. مَسعاة. مَعلاة :
بزرگی و فیروزی و فرهی
بلندی و دیهیم شاهنشهی .
فردوسی .
بدین بارگاهش بلندی بود
بر موبدان ارجمندی بود.
فردوسی .
فروغ و بلندی نجوید ز کس
دل افروز رخشنده اویست و بس .
فردوسی .
رخ مرد را تیره دارد دروغ
بلندیش هرگز نگیرد فروغ .
فردوسی .
گر وصل توام دهد بلندی
هجران تو آردم به پستی .
خاقانی .
ببینیم کز ما بلندی کراست
درین کار فیروزمندی کراست .
نظامی .
بلندیت باید تواضع گزین
که آن بام را نیست سلّم جز این .
سعدی .
بلندی به ناموس و گفتار نیست
بلندی به دعوی و پندار نیست .
سعدی .
بگردن فتد سرکش تندخوی
بلندیت باید بلندی مجوی .
سعدی .
کَساء؛ بلندی مرتبه . (منتهی الارب ).
- بلندی دادن ؛ عظمت دادن . پایگاه رفیع بخشیدن . به مقام عالی رسانیدن :
بلندی تو دادی تو ده زور و فر
که خواهم از او باز خون پدر.
فردوسی .
دوستان و دشمنانش را بلندی داد چرخ
دوستانش را ز بخت و دشمنانش را ز دار.
امیرمعزی (از آنندراج ).
- بلندی منش ؛ طبع بلند داشتن :
زن و مرد را از بلندی منش
سزد گر برآید سر از سرزنش .
فردوسی .
|| کبر و غرور :
بدان تا ز فرزند من بگذری
بلندی گزینی و گندآوری .
فردوسی .
ز فرمان اگر یک زمان بگذری
بلندی گزینی و گندآوری .
فردوسی .
|| قوت در آواز. جهر در صوت . جهری . جهوری بودن صوت . (یادداشت مرحوم دهخدا). جِرم .
- بلندی دادن سخن ؛ شیوا کردن آن . فصیح و بلیغ ادا کردن آن :
به فرخ فالی و فیروزمندی
سخن را دادم از دولت بلندی .
نظامی .
- بلندی دادن ناله ؛ به آوای بلند نالیدن . ناله سر دادن . زار نالیدن . به آوای بلند گریستن :
گر نیاید آن کمان ابروی من مانند تیر
صد بلندی میدهم هر ناله ٔ آهسته را.
علی خراسانی (از آنندراج ).
|| (اِ) جای بلند. مکان مرتفع. جای رفیع. (یادداشت مرحوم دهخدا). پشته . فراز. أمت . أوج . رابیة. رَباءة. رباوة [ رَ / رِ / رُ وَ ]. رَبْو (رِبْو، رُبْو). صعود. قنوع . مَشرف . مَشرفة : این ملک بر سر بلندی نشسته بود با تنی چند از خاصگان خویش . (نوروزنامه ).
چو سیلاب ریزان که در کوهسار
نگیرد همی بر بلندی قرار.
سعدی .
اِرتباء، استعلاء؛ بر بلندی برآمدن . (منتهی الارب ). اَعراف ؛ بلندیها میان بهشت و دوزخ . (ترجمان القرآن جرجانی ). خُطمة؛ بلندی کوه . (منتهی الارب ). سَرکوب ؛ بلندییی که بر قلعه ها و خانه ها مشرف بود. (از برهان ). || قله . (ناظم الاطباء). بالا. سر :
به یک دست ایوان یکی طاق دید
ز دیده بلندی او ناپدید.
فردوسی .
به کوه رهو برگرفتند راه
چه کوهی بلندیش بر چرخ ماه .
اسدی .
- بلندی طاق ؛ در اصطلاح معماری و ساختمان ، خیز. (از فرهنگ فارسی معین ). مرتفعترین قسمت طاق که مشابه قله است در کوه .
