بیخ
لغت‌نامه دهخدا
بیخ . (اِ) اصل و ریشه و قاعده و بنیان . بن . ریشه . پایه .زیر. مقابل شاخ . فرع . (یادداشت بخط مؤلف ). بن . اصل . اساس . ریشه ٔ گیاه عموماً و ریشه ٔ اصلی گیاه و درخت که بزرگتر از ریشه های دیگر است خصوصاً :
از ایوان گشتاسب تا پیش کاخ
درختی گشن بیخ و بسیار شاخ .
شود برگ پژمرده و بیخ سست
سرش سوی پستی گراید نخست .
فرستاده آمد بر شهریار
ز بیخ گیا بر میانش ازار.
تا جهان باشد شادی کن وخرم زی
بیخ انده را یکسر ز جهان برکن .
چون زلف خوبان بیخ او پرگره
چون جعد خوبان شاخ او پرشکن .
زین هر دو زمین هرچه گیا روید تا حشر
بیخش همه رویین بود و شاخ طبرخون .
خرد بیخ او بود و دانش تنه
بدو اندرون راستی را بنه .
گویی که حلال است پخته ٔ سکر
با سنبل و با بیخ رازیانه .
یکی را بیخ فضل و برگ علم و بار او رحمت
همه گفتار او حکمت همه کردار او محکم .
بر آن بیخی که آنرا کفر شاخ است
ببر شاخی که آنرا کفر بار است .
تو بخواب دیدی که درختی بسیار شاخ سر اندر آسمان کشیده بودی و بسیار بیخها اندرزمین پراکنده . (مجمل التواریخ ). بسر چاه التفات نمود موشان سیه و سپید دید که بیخ آن شاخه ها را دایم بی فتور می بریدند. (کلیله و دمنه ).
من شاخ وفا و مردمی را
کی چون تو گسسته بیخ و نردم .
نه شاخ از بر بیخ باشد مرتب
نه بار از بر برگ باشد مهیا.
برکنم از زمین دل بیخ عمل به بیل غم
خار اجل ز راه جان برنکنم دریغ من .
ز سفلگان شتردل مدار مردی چشم
که نیشکر بنروید ز بیخ اشتر غاز.
از بیخ ارغون شاخ زعفران رستست . (سندبادنامه ).
در آن رستنی را نه بیخ و نه برگ
بنام آن بیابان بیابان مرگ .
چو عیسی هرکه دارد توتیایی
ز هربیخی کند دارو گیاهی .
شاخ و برگ نخل اگرچه سبز بود
با فساد بیخ سبزی نیست سود
ور ندارد برگ سبز و بیخ هست
عاقبت بیرون کند صدبرگ دست .
وگر پند و بندش نیاید بکار
درخت خبیث است بیخش برآر.
اگر ز باغ رعیت ملک خورد سیبی
برآورند غلامان او درخت از بیخ .
رعیت چو بیخند و سلطان درخت
درخت ای پسر باشد از بیخ سخت .
فعل بد نیست کار مرد اصیل
فعل هرکس به اصل اوست دلیل .
هرکسی را بود نشان پدر
همچو بیخ خود است شاخ شجر.
- از بیخ بکندن یا برکندن ؛ از ریشه درآوردن . یا بیرون آوردن ریشه ٔ درخت از خاک :
از بیخ بکند او و مرا خوار بینداخت
ماننده ٔ خار خسک و خار خوانا.
لایق نبود ز بیخ برکندن
شاخی که بدست خویش بنشانی .
درختی که عمری برآمدبلند
توان در یکی لحظه از بیخ کند.
- || یکسره از میان بردن . نیست کردن . نابود کردن . از بن برانداختن . استیصال . (یادداشت بخط مؤلف ) :
ای باد فدای تو همه جان و تن من
کز بیخ بکندی ز دل من حزن من .
ما آمده ایم تا جان و مال ایشان بستانیم و از بیخ برکنیم . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 351).
و آنگه که دست خویش بیابی بدو
غافل مباش و بیخ ز بن برکنش .
هرکجا ظلم رخت افکنده است
مملکت را ز بیخ برکنده است .
بقایای اهل فساد را به تیغ درآورد و همه را از بیخ برکند. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 406).
عاشقان را ز بیخ وبن برکند
آتش عشقت از توانایی .
- بیخ زدن ؛ ریشه دواندن . ریشه دار شدن .
- بیخ زده ؛ بیخ برکنده . ریشه قطع شده :
دشمنش چون درخت بیخ زده
بر در او بچار میخ زده .
- بیخ کردن ؛ ریشه دواندن . (آنندراج ) :
درخت کرم هرکجا بیخ کرد
گذشت از فلک شاخ و بالای او.
- بیخ گرفتن ؛ ریشه دار شدن . ریشه دوانیدن . ریشه کردن . رستنی .
|| اصل . (ترجمان القرآن ). بن . اساس . (ناظم الاطباء). صاحب آنندراج گوید بمعنی اصل و با لفظ برکندن ترجمه ٔ استیصال و با لفظ نشاندن از عالم نهال نشاندن و با لفظ زدن و کردن بمعنی ریشه دواندن مستعمل است . (آنندراج ) :
ببر بیخ آمال تا دل نرنجد
که از خوان دونان صلایی نیابی .
- از بیخ منکر شدن ؛ مجازاً بالتمام انکار کردن و حاشا کردن . (از یادداشت بخط مرحوم دهخدا).
- از بیخ عرب شدن ؛ بکلی انکار کردن . (یادداشت بخط مؤلف ).
- بیخ بر شدن ؛ نابود شدن . نیست شدن . تمام شدن .یکباره نابود شدن . بیخ برشدن مرضی ، یکسره از میان رفتن آثار بیماری . به تمام بیماری یا مرضی را از بین بردن : آنقدر دوا باید خورد تا مرض بیخ بر شود.
- بیخ پیدا کردن کاری ؛ دوام یافتن آن . استمرار آن . مشکل و پیچیده شدن آن ، فیصله نیافتن آن . (از یادداشت بخط مرحوم دهخدا).
- بیخ زدن درد و غم ؛ غمگین شدن . دردمند شدن :
گرچه در هر جگری درد و غمت بیخی زد
که شباروزی چو ذکر تو در نشو و نماست .
- بیخ عمر کسی را کندن ؛ نیست و نابود کردن . کشتن و نابود کردن : هرکجامیرسید ولایت او به هیبت قهر متلاشی میکرد و بیخ عمر آنها میکند و میسوزانید. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 26).
یکی گفت شاهابه تیغش بزن
ز روی زمین بیخ عمرش بکن .
- بیخ کسی را برداشتن ؛ او را نابود کردن . نیست کردن :
ترا که رحمت داد است و دین بشارت باد
که بیخ دشمن و کفار جمله برداری .
- بیخ کسی را کندن ؛ نابود کردن . نیست کردن :
من بر از باغ امیدت نتوانم بخورم
غالب الظن و یقینم که تو بیخم بکنی .
- بیخ گرفتن ؛ ریشه دار شدن . ریشه دوانیدن .
- || مجازاً جای گرفتن . خانه کردن . استوار نشستن :
سرو برفت و بوستان از نظرم بجملگی
می نرود صنوبری بیخ گرفته در دلم .
- بیخ و بن برافکندن ؛ از بنیاد و اساس نیست کردن :
دل بسر بیل غم درخت طرب را
بیخ و بن از باغ اختیار برافکند.
- بیخ و بن بکندن ؛ از ریشه درآوردن . نابود کردن . نیست کردن :
بداور گه نشاندی داوران را
بکندی بیخ و بن بدگوهران را.
گر صفر باز در جهان آید
رگ او را ز بیخ و بن بکند.
- بیخ و بند کردن ؛ مانع و رادع و سد و بند قرار دادن : بر هر دربی حربی از سرگرفتند و در هر بندی بیخ و بندی کردند. (جهانگشای جوینی ).
|| نژاد. دودمان . پشت . نسل . دوده . بنیاد. اصل . بن :
نخواهم ز بیخ سیاوش درخت
نه شاخ و نه برگ و نه تاج و نه تخت .
ترا داد فرزندرا هم دهد
همان شاخ کز بیخ تو برجهد.
چو کوتاه شد شاخ و هم بیخشان
نگوید جهاندیده تاریخشان .
سپاس مر خدای را که برگزیده ٔ امیرالمؤمنین را از اهل این ملت که بلند شدنهالش و قرار گرفت اساسش و محکم شد بیخش . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 308).
بزخم تیر غزا بیخ کافران برکند
چو دید روی علی را و حال پیغمبر.
اندیشه کن ز قلمهای ایزدی
در نطفه ها و خایه ٔ مرغان بیخ و حب .
اگر نامدی او بفریاد تو
بدی گم کنون بیخ و بنیاد تو.
|| انتها. کنج .
- بیخ گوش ؛ انتهای گوش .
- بیخ گوشش زرد است ؛ بمعنی قرمساق . و شریر و فتنه انگیز است . (آنندراج ).
|| معنی . مقصود. مراد :
بدانست بهرام آذر مهان
که این پرسش شهریار جهان
چگونه است و آنرا پی و بیخ چیست
کزان بیخ ما را بباید گریست .
- بیخ سخنی یا مطلبی ؛ معنی آن . (یادداشت بخط مؤلف ).
از ایوان گشتاسب تا پیش کاخ
درختی گشن بیخ و بسیار شاخ .
دقیقی (یادداشت بخط مؤلف ).
شود برگ پژمرده و بیخ سست
سرش سوی پستی گراید نخست .
فردوسی .
فرستاده آمد بر شهریار
ز بیخ گیا بر میانش ازار.
فردوسی .
تا جهان باشد شادی کن وخرم زی
بیخ انده را یکسر ز جهان برکن .
فرخی .
چون زلف خوبان بیخ او پرگره
چون جعد خوبان شاخ او پرشکن .
فرخی .
زین هر دو زمین هرچه گیا روید تا حشر
بیخش همه رویین بود و شاخ طبرخون .
عنصری .
خرد بیخ او بود و دانش تنه
بدو اندرون راستی را بنه .
(از لغت نامه ٔ اسدی ).
گویی که حلال است پخته ٔ سکر
با سنبل و با بیخ رازیانه .
ناصرخسرو.
یکی را بیخ فضل و برگ علم و بار او رحمت
همه گفتار او حکمت همه کردار او محکم .
ناصرخسرو.
بر آن بیخی که آنرا کفر شاخ است
ببر شاخی که آنرا کفر بار است .
مسعودسعد.
تو بخواب دیدی که درختی بسیار شاخ سر اندر آسمان کشیده بودی و بسیار بیخها اندرزمین پراکنده . (مجمل التواریخ ). بسر چاه التفات نمود موشان سیه و سپید دید که بیخ آن شاخه ها را دایم بی فتور می بریدند. (کلیله و دمنه ).
من شاخ وفا و مردمی را
کی چون تو گسسته بیخ و نردم .
سوزنی .
نه شاخ از بر بیخ باشد مرتب
نه بار از بر برگ باشد مهیا.
خاقانی .
برکنم از زمین دل بیخ عمل به بیل غم
خار اجل ز راه جان برنکنم دریغ من .
خاقانی .
ز سفلگان شتردل مدار مردی چشم
که نیشکر بنروید ز بیخ اشتر غاز.
ظهیرالدین فاریابی .
از بیخ ارغون شاخ زعفران رستست . (سندبادنامه ).
در آن رستنی را نه بیخ و نه برگ
بنام آن بیابان بیابان مرگ .
نظامی .
چو عیسی هرکه دارد توتیایی
ز هربیخی کند دارو گیاهی .
نظامی .
شاخ و برگ نخل اگرچه سبز بود
با فساد بیخ سبزی نیست سود
ور ندارد برگ سبز و بیخ هست
عاقبت بیرون کند صدبرگ دست .
(مثنوی چ کلاله ٔ خاور ص 298).
وگر پند و بندش نیاید بکار
درخت خبیث است بیخش برآر.
(سعدی ).
اگر ز باغ رعیت ملک خورد سیبی
برآورند غلامان او درخت از بیخ .
سعدی .
رعیت چو بیخند و سلطان درخت
درخت ای پسر باشد از بیخ سخت .
سعدی .
فعل بد نیست کار مرد اصیل
فعل هرکس به اصل اوست دلیل .
مکتبی .
هرکسی را بود نشان پدر
همچو بیخ خود است شاخ شجر.
مکتبی .
- از بیخ بکندن یا برکندن ؛ از ریشه درآوردن . یا بیرون آوردن ریشه ٔ درخت از خاک :
از بیخ بکند او و مرا خوار بینداخت
ماننده ٔ خار خسک و خار خوانا.
ابوشکور.
لایق نبود ز بیخ برکندن
شاخی که بدست خویش بنشانی .
جمال الدین عبدالرزاق .
درختی که عمری برآمدبلند
توان در یکی لحظه از بیخ کند.
امیرخسرو دهلوی .
- || یکسره از میان بردن . نیست کردن . نابود کردن . از بن برانداختن . استیصال . (یادداشت بخط مؤلف ) :
ای باد فدای تو همه جان و تن من
کز بیخ بکندی ز دل من حزن من .
منوچهری .
ما آمده ایم تا جان و مال ایشان بستانیم و از بیخ برکنیم . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 351).
و آنگه که دست خویش بیابی بدو
غافل مباش و بیخ ز بن برکنش .
ناصرخسرو.
هرکجا ظلم رخت افکنده است
مملکت را ز بیخ برکنده است .
سنایی .
بقایای اهل فساد را به تیغ درآورد و همه را از بیخ برکند. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 406).
عاشقان را ز بیخ وبن برکند
آتش عشقت از توانایی .
عطار.
- بیخ زدن ؛ ریشه دواندن . ریشه دار شدن .
- بیخ زده ؛ بیخ برکنده . ریشه قطع شده :
دشمنش چون درخت بیخ زده
بر در او بچار میخ زده .
نظامی (هفت پیکر ص 26).
- بیخ کردن ؛ ریشه دواندن . (آنندراج ) :
درخت کرم هرکجا بیخ کرد
گذشت از فلک شاخ و بالای او.
سعدی (از آنندراج ).
- بیخ گرفتن ؛ ریشه دار شدن . ریشه دوانیدن . ریشه کردن . رستنی .
|| اصل . (ترجمان القرآن ). بن . اساس . (ناظم الاطباء). صاحب آنندراج گوید بمعنی اصل و با لفظ برکندن ترجمه ٔ استیصال و با لفظ نشاندن از عالم نهال نشاندن و با لفظ زدن و کردن بمعنی ریشه دواندن مستعمل است . (آنندراج ) :
ببر بیخ آمال تا دل نرنجد
که از خوان دونان صلایی نیابی .
خاقانی .
- از بیخ منکر شدن ؛ مجازاً بالتمام انکار کردن و حاشا کردن . (از یادداشت بخط مرحوم دهخدا).
- از بیخ عرب شدن ؛ بکلی انکار کردن . (یادداشت بخط مؤلف ).
- بیخ بر شدن ؛ نابود شدن . نیست شدن . تمام شدن .یکباره نابود شدن . بیخ برشدن مرضی ، یکسره از میان رفتن آثار بیماری . به تمام بیماری یا مرضی را از بین بردن : آنقدر دوا باید خورد تا مرض بیخ بر شود.
- بیخ پیدا کردن کاری ؛ دوام یافتن آن . استمرار آن . مشکل و پیچیده شدن آن ، فیصله نیافتن آن . (از یادداشت بخط مرحوم دهخدا).
- بیخ زدن درد و غم ؛ غمگین شدن . دردمند شدن :
گرچه در هر جگری درد و غمت بیخی زد
که شباروزی چو ذکر تو در نشو و نماست .
انوری (از آنندراج ).
- بیخ عمر کسی را کندن ؛ نیست و نابود کردن . کشتن و نابود کردن : هرکجامیرسید ولایت او به هیبت قهر متلاشی میکرد و بیخ عمر آنها میکند و میسوزانید. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 26).
یکی گفت شاهابه تیغش بزن
ز روی زمین بیخ عمرش بکن .
سعدی .
- بیخ کسی را برداشتن ؛ او را نابود کردن . نیست کردن :
ترا که رحمت داد است و دین بشارت باد
که بیخ دشمن و کفار جمله برداری .
سعدی .
- بیخ کسی را کندن ؛ نابود کردن . نیست کردن :
من بر از باغ امیدت نتوانم بخورم
غالب الظن و یقینم که تو بیخم بکنی .
سعدی .
- بیخ گرفتن ؛ ریشه دار شدن . ریشه دوانیدن .
- || مجازاً جای گرفتن . خانه کردن . استوار نشستن :
سرو برفت و بوستان از نظرم بجملگی
می نرود صنوبری بیخ گرفته در دلم .
سعدی .
- بیخ و بن برافکندن ؛ از بنیاد و اساس نیست کردن :
دل بسر بیل غم درخت طرب را
بیخ و بن از باغ اختیار برافکند.
خاقانی .
- بیخ و بن بکندن ؛ از ریشه درآوردن . نابود کردن . نیست کردن :
بداور گه نشاندی داوران را
بکندی بیخ و بن بدگوهران را.
(ویس و رامین ).
گر صفر باز در جهان آید
رگ او را ز بیخ و بن بکند.
خاقانی .
- بیخ و بند کردن ؛ مانع و رادع و سد و بند قرار دادن : بر هر دربی حربی از سرگرفتند و در هر بندی بیخ و بندی کردند. (جهانگشای جوینی ).
|| نژاد. دودمان . پشت . نسل . دوده . بنیاد. اصل . بن :
نخواهم ز بیخ سیاوش درخت
نه شاخ و نه برگ و نه تاج و نه تخت .
فردوسی .
ترا داد فرزندرا هم دهد
همان شاخ کز بیخ تو برجهد.
فردوسی .
چو کوتاه شد شاخ و هم بیخشان
نگوید جهاندیده تاریخشان .
فردوسی .
سپاس مر خدای را که برگزیده ٔ امیرالمؤمنین را از اهل این ملت که بلند شدنهالش و قرار گرفت اساسش و محکم شد بیخش . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 308).
بزخم تیر غزا بیخ کافران برکند
چو دید روی علی را و حال پیغمبر.
ناصرخسرو.
اندیشه کن ز قلمهای ایزدی
در نطفه ها و خایه ٔ مرغان بیخ و حب .
ناصرخسرو.
اگر نامدی او بفریاد تو
بدی گم کنون بیخ و بنیاد تو.
اسدی .
|| انتها. کنج .
- بیخ گوش ؛ انتهای گوش .
- بیخ گوشش زرد است ؛ بمعنی قرمساق . و شریر و فتنه انگیز است . (آنندراج ).
|| معنی . مقصود. مراد :
بدانست بهرام آذر مهان
که این پرسش شهریار جهان
چگونه است و آنرا پی و بیخ چیست
کزان بیخ ما را بباید گریست .
فردوسی .
- بیخ سخنی یا مطلبی ؛ معنی آن . (یادداشت بخط مؤلف ).
