بیم
لغت‌نامه دهخدا
بیم . (اِ) ترس و واهمه . (برهان ). ترس . (شرفنامه ٔ منیری ). خوف و به لفظ کشیدن و بردن و داشتن و کردن ودادن و آوردن مستعمل است . (از بهار عجم ) (غیاث اللغات ). خوف و ترس . (انجمن آرا) (از آنندراج ) (ناظم الاطباء). واهمه . (ناظم الاطباء). باک . بأس . بددلی . پروا. پرواس . ترس . توحش . جأش . جبن . خشیت . چغر. خوف . خیفه . دهشت . ذعر. رعب . رهب . زلیف . سهم . شکوه . شکوهندگی .فزع . محابا. مخافت . مخشاة. نهار. نهیب . وجس . وجل . وحشت . وهل . هراس . یروع . (یادداشت مؤلف ) :
دیوار و دریواس فروگشت و برآمد
بیم است که یکباره فرود آید دیوار.
همه خانه از بیم بگذاشتند
دل از بوم آباد برداشتند.
دری برنهادند ز آهن بزرگ
همه یکسر ایمن شد از بیم گرگ .
ببخشیدشان بی کران زرّ و سیم
چو آرامش آمد بهنگام بیم .
چو دیداندر او شهریار زمن
برافتاد از بیم بر وی جشن .
روز رزم از بیم او در دست و در پای عدو
کنده ها گردد رکاب و اژدها گردد عنان .
خدمت سلطان بردست گرفت
خدمت سلطان بیم است و خطر.
عشق رسم است ولیکن همه اندوه دلست
خنک آن کورا از عشق نه ترس است و نه بیم .
ایا ز بیم زبانم نژند گشته و هاژ
کجا شد آن همه دعوی کجا شد آن همه ژاژ.
صعب چون بیم و تلخ چون غم جفت
تیره چون گور و تنگ چون دل زفت .
از لطیفی که تویی ای بت و از شیرینی
ملک مشرق بیم است که رای توکند.
درشود بی زخم و زجر و درشود بی ترس و بیم
همچو آذرشت به آتش همچو مرغابی بجوی .
سلطان مسعود... خلوت کرد با وزیر و آن خلوت تا نماز پیشین کشید و گروهی از بیم خشک میشدند. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 152). گفت این علی تکین دشمنی بزرگست از بیم سلطان ماضی آرمیده بود. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 350). بعضی تقرب را از دل و بعضی از بیم . (تاریخ بیهقی ص 558).
چون ببینم ترا ز بیم حسود
خویشتن را کلیک سازم زود.
درین بیم بودند و غم یکسره
که گرشاسب زد ویله ای از دره .
گل کبود که برتافت آفتاب بر او
ز بیم چشم نهان گشت در دل پایاب .
ز بیم آنکه جایی بدتر افتادی
ندانستی کت این به زانک ازو رستی .
از شاه زی فقیه چنان بود رفتنم
کز بیم مار در دهن اژدها شدم .
کس نخواند نامه ٔ من کس نگوید نام من
جاهل از تقصیر خویش و عالم از بیم شغب .
ز بیم لشکر پیری بزندان
منغص گشته بر من زندگانی .
من غنده شدم ز بیم غنده
چون خرس بکون فتاده در دام .
زن حجام از بیم جواب نداد. (کلیله و دمنه ).
هم ز بیم لمعه ٔ تیغ تو جاسوس ظفر
مرگ را در چشمه ٔ تیغ تو پنهان یافته .
زان بیم که ازنفس بمیرد
در کام نفس شکسته دارم .
جبریل هم به نیمره از بیم سوختن
بگذاشته رکابش و برتافته عنان .
بیم است از آنکه صبح قیامت برون دمد
تاصور آه صبحدمی دردمیده ایم .
گر گدا پیشرو لشکر اسلام بود
کافر از بیم توقع برود تا در چین .
در ایام او روز مردم چو شام
شب از بیم او خواب مردم حرام .
- به بیم بودن از کسی ؛ ترسیدن از او :
ز ما کس نباشد ازین پس به بیم
اگر کوه زر دارد و کان سیم .
ببخشیدشان بیکران زر و سیم
بدان تا نباشد کسی زو به بیم .
میانت به خنجر کنم بر دو نیم
دل انجمن گردد از تو به بیم .
- بیم آنست که ؛ جای ترس است که . (یادداشت مؤلف ) :
بمرند این بچگان گرسنه بر خیر همی
بیم آنست که دیوانه شوم ای عجبی .
- بیم جان ؛ خطر کشته شدن . احتمال مرگ . امکان موت . (یادداشت مؤلف ) :
مرا بیم جانست اگر نیز شاه
فرستد به پیغام نزد سپاه .
تن آسان نگردد سر انجمن
همه بیم جان باشد و رنج تن .
بدان نسخت نبشتم که کدخدایش احمد عبدالصمد کرد و مرا سیم و جامه دادند و اگر جز آن نبشتمی بیم جان بود. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 327). کار من با سیاحان و قاصدان پوشیده افتاد و بیم جان است . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 328). عمال و صاحبان برید را زهره نبود که حال وی بتمامی بازنمایند که بیم جان بود. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 229). عبدالجبار را متواری بایست شد از بیم جان . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 410). طایفه ای از جهت متابعت پادشاهان و بیم جان پای بر رکنی لرزان نهاده . (کلیله و دمنه ).
گفت من مغلوب بودم صوفیان
حمله آوردند و بودم بیم جان .
شکوه تاج سلطانی که بیم جان در او درج است
کلاهی دلکش است اما بترک سر نمی ارزد.
- پر از بیم ؛ آکنده از ترس :
دل شهریاران پر از بیم اوست
بلای جهان تخت و دیهیم اوست .
مرا پیش ازین کیسه پرسیم بود
شب و روزم از کیسه پربیم بود.
- پر از بیم شدن ؛ سخت ترسان شدن . آکنده از ترس گشتن :
درفش سپهبد به دو نیم شد
دل رزمجویان پر از بیم شد.
- پر بیم گشتن ؛ سخت ترسان شدن . آکنده از ترس گشتن :
همه شهر یکسر به دو نیم گشت
دل مرد بدخواه پربیم گشت .
|| مقابل امید. (یادداشت مؤلف ) : و اگر... بیم پاداش و عقاب نبود. (سندبادنامه ص 5).
- امید و بیم ؛ رجا و ترس :
نه به کس بود امید و بر کس بیم .
این است که از برای یک دم
در چارسوی امید و بیمیم .
- بیم و امید ؛ ترس و رجا.امید و ناامیدی . امیدواری و مأیوسی :
چو هوشنگ و تهمورس و جمشید
کز ایشان جهان بد به بیم و امید.
- || درشتی و نرمی . خوف ورجا. ترساندن و امیدوار کردن : و پیغامهای قوی داد و بیم و امید چنانکه رسم است . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 112). بنای خدمت و مناصحت ناپاک ... بر قاعده ٔ بیم و امید باشد. (کلیله و دمنه ).
- روز امید و بیم ؛ کنایه از روز رستاخیز. روز قیامت :
شنیدم که در روز امید و بیم
بدان را بنیکان ببخشد کریم .
|| اندیشه . (یادداشت بخط مؤلف ). || خطر.(ناظم الاطباء) : گفت [ موسی ] ای بیچاره در پس بیمی نه و در پیش امیدی نه چرا گریختی . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 201).
- بیم آنست ؛ خطر این هست .این خطر هست . خطر در پیش است :
و کنون باز ترا برگ همی خشک شود
بیم آنست مرا بشک بخواهد زدنا.
دیوار و دریواس فروگشت و برآمد
بیم است که یکباره فرود آید دیوار.
رودکی .
همه خانه از بیم بگذاشتند
دل از بوم آباد برداشتند.
فردوسی .
دری برنهادند ز آهن بزرگ
همه یکسر ایمن شد از بیم گرگ .
فردوسی .
ببخشیدشان بی کران زرّ و سیم
چو آرامش آمد بهنگام بیم .
فردوسی .
چو دیداندر او شهریار زمن
برافتاد از بیم بر وی جشن .
سهیلی (از حاشیه ٔ اسدی نخجوانی ).
روز رزم از بیم او در دست و در پای عدو
کنده ها گردد رکاب و اژدها گردد عنان .
فرخی .
خدمت سلطان بردست گرفت
خدمت سلطان بیم است و خطر.
فرخی .
عشق رسم است ولیکن همه اندوه دلست
خنک آن کورا از عشق نه ترس است و نه بیم .
فرخی (از انجمن آرا).
ایا ز بیم زبانم نژند گشته و هاژ
کجا شد آن همه دعوی کجا شد آن همه ژاژ.
لبیبی .
صعب چون بیم و تلخ چون غم جفت
تیره چون گور و تنگ چون دل زفت .
عنصری .
از لطیفی که تویی ای بت و از شیرینی
ملک مشرق بیم است که رای توکند.
منوچهری .
درشود بی زخم و زجر و درشود بی ترس و بیم
همچو آذرشت به آتش همچو مرغابی بجوی .
منوچهری .
سلطان مسعود... خلوت کرد با وزیر و آن خلوت تا نماز پیشین کشید و گروهی از بیم خشک میشدند. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 152). گفت این علی تکین دشمنی بزرگست از بیم سلطان ماضی آرمیده بود. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 350). بعضی تقرب را از دل و بعضی از بیم . (تاریخ بیهقی ص 558).
چون ببینم ترا ز بیم حسود
خویشتن را کلیک سازم زود.
مظفری .
درین بیم بودند و غم یکسره
که گرشاسب زد ویله ای از دره .
اسدی
گل کبود که برتافت آفتاب بر او
ز بیم چشم نهان گشت در دل پایاب .
(از حاشیه ٔ لغت فرس اسدی نخجوانی ).
ز بیم آنکه جایی بدتر افتادی
ندانستی کت این به زانک ازو رستی .
ناصرخسرو.
از شاه زی فقیه چنان بود رفتنم
کز بیم مار در دهن اژدها شدم .
ناصرخسرو.
کس نخواند نامه ٔ من کس نگوید نام من
جاهل از تقصیر خویش و عالم از بیم شغب .
ناصرخسرو.
ز بیم لشکر پیری بزندان
منغص گشته بر من زندگانی .
مسعودسعد.
من غنده شدم ز بیم غنده
چون خرس بکون فتاده در دام .
ابوطاهر خاتونی .
زن حجام از بیم جواب نداد. (کلیله و دمنه ).
هم ز بیم لمعه ٔ تیغ تو جاسوس ظفر
مرگ را در چشمه ٔ تیغ تو پنهان یافته .
انوری .
زان بیم که ازنفس بمیرد
در کام نفس شکسته دارم .
خاقانی .
جبریل هم به نیمره از بیم سوختن
بگذاشته رکابش و برتافته عنان .
خاقانی .
بیم است از آنکه صبح قیامت برون دمد
تاصور آه صبحدمی دردمیده ایم .
خاقانی .
گر گدا پیشرو لشکر اسلام بود
کافر از بیم توقع برود تا در چین .
سعدی .
در ایام او روز مردم چو شام
شب از بیم او خواب مردم حرام .
سعدی .
- به بیم بودن از کسی ؛ ترسیدن از او :
ز ما کس نباشد ازین پس به بیم
اگر کوه زر دارد و کان سیم .
فردوسی .
ببخشیدشان بیکران زر و سیم
بدان تا نباشد کسی زو به بیم .
فردوسی .
میانت به خنجر کنم بر دو نیم
دل انجمن گردد از تو به بیم .
فردوسی .
- بیم آنست که ؛ جای ترس است که . (یادداشت مؤلف ) :
بمرند این بچگان گرسنه بر خیر همی
بیم آنست که دیوانه شوم ای عجبی .
منوچهری .
- بیم جان ؛ خطر کشته شدن . احتمال مرگ . امکان موت . (یادداشت مؤلف ) :
مرا بیم جانست اگر نیز شاه
فرستد به پیغام نزد سپاه .
فردوسی .
تن آسان نگردد سر انجمن
همه بیم جان باشد و رنج تن .
فردوسی .
بدان نسخت نبشتم که کدخدایش احمد عبدالصمد کرد و مرا سیم و جامه دادند و اگر جز آن نبشتمی بیم جان بود. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 327). کار من با سیاحان و قاصدان پوشیده افتاد و بیم جان است . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 328). عمال و صاحبان برید را زهره نبود که حال وی بتمامی بازنمایند که بیم جان بود. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 229). عبدالجبار را متواری بایست شد از بیم جان . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 410). طایفه ای از جهت متابعت پادشاهان و بیم جان پای بر رکنی لرزان نهاده . (کلیله و دمنه ).
گفت من مغلوب بودم صوفیان
حمله آوردند و بودم بیم جان .
مولوی .
شکوه تاج سلطانی که بیم جان در او درج است
کلاهی دلکش است اما بترک سر نمی ارزد.
حافظ.
- پر از بیم ؛ آکنده از ترس :
دل شهریاران پر از بیم اوست
بلای جهان تخت و دیهیم اوست .
فردوسی .
مرا پیش ازین کیسه پرسیم بود
شب و روزم از کیسه پربیم بود.
سعدی .
- پر از بیم شدن ؛ سخت ترسان شدن . آکنده از ترس گشتن :
درفش سپهبد به دو نیم شد
دل رزمجویان پر از بیم شد.
فردوسی .
- پر بیم گشتن ؛ سخت ترسان شدن . آکنده از ترس گشتن :
همه شهر یکسر به دو نیم گشت
دل مرد بدخواه پربیم گشت .
فردوسی .
|| مقابل امید. (یادداشت مؤلف ) : و اگر... بیم پاداش و عقاب نبود. (سندبادنامه ص 5).
- امید و بیم ؛ رجا و ترس :
نه به کس بود امید و بر کس بیم .
ابوحنیفه ٔ اسکافی .
این است که از برای یک دم
در چارسوی امید و بیمیم .
خاقانی .
- بیم و امید ؛ ترس و رجا.امید و ناامیدی . امیدواری و مأیوسی :
چو هوشنگ و تهمورس و جمشید
کز ایشان جهان بد به بیم و امید.
فردوسی .
- || درشتی و نرمی . خوف ورجا. ترساندن و امیدوار کردن : و پیغامهای قوی داد و بیم و امید چنانکه رسم است . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 112). بنای خدمت و مناصحت ناپاک ... بر قاعده ٔ بیم و امید باشد. (کلیله و دمنه ).
- روز امید و بیم ؛ کنایه از روز رستاخیز. روز قیامت :
شنیدم که در روز امید و بیم
بدان را بنیکان ببخشد کریم .
سعدی .
|| اندیشه . (یادداشت بخط مؤلف ). || خطر.(ناظم الاطباء) : گفت [ موسی ] ای بیچاره در پس بیمی نه و در پیش امیدی نه چرا گریختی . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 201).
- بیم آنست ؛ خطر این هست .این خطر هست . خطر در پیش است :
و کنون باز ترا برگ همی خشک شود
بیم آنست مرا بشک بخواهد زدنا.
ابوالعباس عباسی (از فرهنگ اسدی ).
