تنگلوشا

تنگلوشا. [ت َ گ َ ] (اِخ ) بمعنی تنگلوش است که کتاب و صفحه ٔ لوشای حکیم باشد، چه تنگ بمعنی صفحه و لوشا نام حکیمی است رومی و بعضی گویند بابلی بوده و او صاحب علم کیمیا و سیمیا و تکسیر است ودر صنایع و بدایع نقاشی و مصوِّری ثانی ِ مانی بوده است ، چنانکه کتاب مانی را ارتنگ می خوانند کتاب او را تنگ می گویند. و بعضی گفته اند تنگلوشا و ارتنگ نام دوکتاب است . و نام علم خانه ٔ رومیان هم هست در نقاشی وصورتگری ، و با ثانی مثلثه هم آمده است . (برهان ). کتابی که لوشای حکیم صورتها و نقشها و اسلیمی خطائیها وگره بندیها و سایر صنایع و بدایع تصویر و نقاشی که خود اختراع کرده بود در آن ثبت نمود، و این کتاب در برابر ارتنگ مانی است و همچنانکه مانی سرآمد نقاشان چین بوده او سرآمد مصوِّران روم بوده و کارنامه ٔ نقاشان چین را ارتنگ و کارنامه ٔ نقاشان روم را تنگ نامند.(فرهنگ رشیدی ) (از فرهنگ جهانگیری ) (از انجمن آرا) (از آنندراج ). بعضی آنرا از اهل روم دانسته اند و چنان نیست ، اصح آنکه تنگ لوش از اهل بابل و معاصر ضحاک وبر ملت صابئین و صاحب کتاب وجوه و حدود بوده است ...(انجمن آرا) (آنندراج ). محمد معین در حاشیه ٔ برهان آرد: تنگلوشای بابلی تألیف توکروس یونانی بوده که ظاهراً در عهد انوشیروان از یونانی به پهلوی و کمی بعد، از پهلوی به زبان آرامی ترجمه شده و این نسخه ٔ آرامی در دست مؤلفان اسلامی بوده است . بقول نالینو در کتاب علم الفلک ، این کتاب که ظاهراً در قرن دوم هجری از زبان پهلوی به عربی ترجمه شده در بین منجمان اسلام معروف بود. و در تاریخ الحکماء قفطی آمده : «در دست مردم مشهور است » و علاوه براقتباسات و اقتطافاتی که در کتب عربی از آن دیده میشود قسمتهایی از آن در طی کتاب ابومعشر بلخی بنام المدخل الکبیر، که در سال 1160 اسکندری (224 - 275 هَ .ق .) تألیف شده بدست ما رسیده و آن در فصل اول از مقاله ٔ ششم آن کتاب است و عین این فصل را یعنی متن عربی آن را، بل در کتاب خود درج کرده و با آنچه از اصل یونانی کتاب توکروس بدست آمده تطبیق نموده است ، درنتیجه معلوم شده که این تنگلوشای بابلی مسلماً همان تکروس یونانی بوده که ظاهراً در نیمه ٔ دوم قرن اول میلادی کتاب خود را به یونانی نوشته و بعدها به پهلوی ترجمه شده بوده و حتی در کتاب «بزیدج » (ویزیدک ) پهلوی ... از آن کتاب منقولاتی بوده است . در موقع ترجمه ٔ کتاب توکروس از پهلوی به عربی که به «کتاب الوجوه و الحدود» معروف شده ، به علت اغتشاش خط که قابل همه گونه تصحیف است اسم مؤلف که به پهلوی نوشته می شده به تنگلوش و تنگلوشا (تینکلوش ،تینکلوس ، طینفروس ) تبدیل شده و نسبت بابلی بدان داده شده است (گاهی نسبت قوفانی هم هست که منسوب به قوف باشد که اکنون به عقرقوف معروف است ). موضوع این کتاب صور نجومی (غیر از صور چهل وهشت گانه ٔ معروف بطلمیوس ) و دلالت طلوع آنها در افق شهری در موقع طلوع وجهی از وجوه دوازده گانه بر حوادث حیات مولود است که آنرا در بعض کتب عربی صور درجات فلک نامیده اند و به یونانی پاراناته لونتا گویند. در کتاب ابومعشر صور وجوه برطبق عقیده ٔ یونان (مقصود بطلمیوس است ) و عقیده ٔ هندوان و عقیده ٔ ایرانیان شرح داده شده و غالباً عقیده ٔ ایرانی از تنگلوشا نقل شده و اسامی فارسی آن صورتها نیز ثبت گردیده است . از این آثار استنباط می شود که ظاهراً این کتاب نیز ترجمه ٔ صِرف از یونانی نبوده بلکه کتاب یونانی تا حدی به قالب ایرانی ریخته و مطالب ایرانی در آن داخل شده بود. کتابی که منسوب به تنگلوشا و ترجمه ٔ ابن وحشیه است و اکنون بعضی نسخه های نادر از آن در یکی از کتابخانه های شخصی تهران نیز هست به اسم «صور الدرج و الحکم علیها فیما تدل علیه من طوالع المولودین لتنکلوشا البابلی القوفانی بترجمة ابن وحشیة»، بنابر تحقیقات نالینو بکلی مجعول است و هیچگونه ارتباطی با تنکلوس (توکروس حقیقی ) ندارد و اصلاً مطالب آن بی معنی و ساختگی است و از کتاب اصلی یعنی ترجمه ٔ عربی از پهلوی خبری نیست و ظاهراً از میان رفته است . (از گاه شماری تقی زاده صص 317-319) (علم الفلک ، تاریخه عند العرب فی القرون الوسطی ، نالینو چ روم 1911 م . ص 202) :
بنام قیصران سازم تصانیف
به از ارتنگ چین و تنگلوشا.

خاقانی .

قطبی از پیکر جنوب و شمال
تنگلوشای صدهزار خیال .

نظامی .

تنگی جمله را مجال تویی
تنگلوشای این خیال تویی .

نظامی .