جامع نطنز
لغت‌نامه دهخدا
جامع نطنز. [ م ِ ع ِ ن َ طَ ] (اِخ ) یا مسجد جمعه . مسجد معروفی است در نطنز که مورد مطالعه ٔ سیاحان بوده و مهمترین بنای قدیم نطنزبشمار است . این جامع مرکب از چندین بنا است که همه ٔآنها را در زمان الجایتو خدابنده و پسرش ابوسعید بهادرخان ساخته اند. ساختمانها مربوط به زمانهای مختلف ولی قریب العهد به یکدیگر هستند. طرح این مسجد در بادی نظر بسیار غریب مینماید زیرا تفاوت سطح و انحراف محور در آنها نمایان است . ابنیه ٔ مذکور عبارتند از:
1- مسجدی که قسمت هائی از آن را در سالهای 704 و 705 هَ .ق . به انجام رسانده اند.2- بقعه ٔ شیخ عبدالصمد اصفهانی که در 707 هَ .ق . به انجام رسیده است . 3- ایوان مدخل یک خانقاه ویران که ظاهراً 716 یا 717 هَ .ق . ساخته شده است . 4- یک مناره که تاریخ 725 هَ .ق . دارد. خود مسجد که نسبتاًاز خرابی محفوظ مانده مرکب است از شبستان هشت ضلعی دارای گنبد که مشرف بر صحنی است که چهار ایوان دارد. اضلاع صحن را دهلیزها و نمازخانه های مختلف بهم متصل میسازد. این مسجد از سمت شمال و مشرق و جنوب محدود است به کوچه ٔ باریکی که چون به مدخل بزرگ مسجد و مقابل مناره ٔ درگاه خانقاه میرسد وسعت یافته مبدل به میدانچه میگردد، در سمت غرب ویرانه ٔ خانقاه دیده میشود که محدود به راهی میگردد. مسجد سه مدخل دارد یک جنوبی و دو شمالی ، مدخلهای شمالی با سطح حیاط برابر است ومدخل جنوبی دهلیز وسیعی است که دوازده پله ٔ بلند دارد. صحن مسجد فضای مربعی است بطول 14/06 گز و عرض ایوانها متفاوت است . از عجائب این بنا اینکه شبستان برروی محور صحن و ایوانهای شمالی و جنوبی واقع نشده است . در میان صحن پله های وسیعی است که به کنار قناتی میرسد. و مردم از آن پله ها بر سر قنات میروند. مسجد که از آجر ساخته و از آهک پوشیده شده است ، از دور سفید بنظر میرسد، فقط در زیر پایه ٔ اطاق ایوان شمالی خطوط رنگی بنظر میرسد، تاریخ اتمام بنا را روی در جنوبی چنین نوشته اند: بسم اﷲ الرحمن الرحیم . امر بعمارة المسجد فی المسجد (کذا) المولی المعظم و الصاحب الاعظم دستور ممالک العالم ، الممهد قواعد (کذا) الخیر والکرم خواجه زین الدنیا و الدین خلیفةبن الحسین الماستری بمساعی الصدر الاعظم شمس الدین محمدبن علی النطنزی فی سنة اربع و سبعمائه » بین قسمت های مختلف این جامع اختلاف فاحشی دیده میشود که نمودار یک انقلاب در عالم معماری است که در فاصله ٔ ناچیز از زمان روی داده است . (از آثار ایران ج 1 ص 37 ببعد). و رجوع به کتاب مزبور صفحات یاد شده شود.
1- مسجدی که قسمت هائی از آن را در سالهای 704 و 705 هَ .ق . به انجام رسانده اند.2- بقعه ٔ شیخ عبدالصمد اصفهانی که در 707 هَ .ق . به انجام رسیده است . 3- ایوان مدخل یک خانقاه ویران که ظاهراً 716 یا 717 هَ .ق . ساخته شده است . 4- یک مناره که تاریخ 725 هَ .ق . دارد. خود مسجد که نسبتاًاز خرابی محفوظ مانده مرکب است از شبستان هشت ضلعی دارای گنبد که مشرف بر صحنی است که چهار ایوان دارد. اضلاع صحن را دهلیزها و نمازخانه های مختلف بهم متصل میسازد. این مسجد از سمت شمال و مشرق و جنوب محدود است به کوچه ٔ باریکی که چون به مدخل بزرگ مسجد و مقابل مناره ٔ درگاه خانقاه میرسد وسعت یافته مبدل به میدانچه میگردد، در سمت غرب ویرانه ٔ خانقاه دیده میشود که محدود به راهی میگردد. مسجد سه مدخل دارد یک جنوبی و دو شمالی ، مدخلهای شمالی با سطح حیاط برابر است ومدخل جنوبی دهلیز وسیعی است که دوازده پله ٔ بلند دارد. صحن مسجد فضای مربعی است بطول 14/06 گز و عرض ایوانها متفاوت است . از عجائب این بنا اینکه شبستان برروی محور صحن و ایوانهای شمالی و جنوبی واقع نشده است . در میان صحن پله های وسیعی است که به کنار قناتی میرسد. و مردم از آن پله ها بر سر قنات میروند. مسجد که از آجر ساخته و از آهک پوشیده شده است ، از دور سفید بنظر میرسد، فقط در زیر پایه ٔ اطاق ایوان شمالی خطوط رنگی بنظر میرسد، تاریخ اتمام بنا را روی در جنوبی چنین نوشته اند: بسم اﷲ الرحمن الرحیم . امر بعمارة المسجد فی المسجد (کذا) المولی المعظم و الصاحب الاعظم دستور ممالک العالم ، الممهد قواعد (کذا) الخیر والکرم خواجه زین الدنیا و الدین خلیفةبن الحسین الماستری بمساعی الصدر الاعظم شمس الدین محمدبن علی النطنزی فی سنة اربع و سبعمائه » بین قسمت های مختلف این جامع اختلاف فاحشی دیده میشود که نمودار یک انقلاب در عالم معماری است که در فاصله ٔ ناچیز از زمان روی داده است . (از آثار ایران ج 1 ص 37 ببعد). و رجوع به کتاب مزبور صفحات یاد شده شود.
