جبال البارز
لغت‌نامه دهخدا
جبال البارز. [ ج ِ لُل ْ رِ ] (اِخ ) سلسله کوههایی است که در نزدیکی شهر روذان در نواحی کرمان و بلوچستان قرار دارد. در این کوهها معادن نقره و مس وجود دارد و ساکنان آن کردند و تعداد آنان بیشمار است و در بی باکی و دلیری کم نظیرند و طائفه ٔ بلوص (بلوچ ) که از بی باکترین آنان بشمارند هم اکنون در آنجا سکونت دارند. (از نخبةالدهر ص 176). در مرآت البلدان آمده : کوهستانی است طویل و عریض که در سمت شرق شمالی جیرفت واقع شده و چشمه و قنات در آن بسیار است . هوای این کوهها لطیف و چراگاههای خوب دارد و باغ میوه جات نیز فراوان دارد. این جبال ییلاق جیرفت است و اهالی آن ایلات ثروتمندی هستند که زمستان بیشتر آنها به جیرفت آمده و اول بهار به جبال بارز برمیگردند. قبیله ای که تقریباً هزار و پانصد خانوار میباشند در آنجا سکونت دارند و بیشتر در سیاه چادر و کپر و کتوک زندگی میکنند این سلسله جبال را بند جبال بارز نیز گویند، زیرا در قدیم سد معظمی در دامنه ٔ این کوهها بسته بودند. انواع شکار حتی پلنگ و خرس در این کوهها یافت میشود. رشته ٔ جبال بارزاز طرف مشرق از سرحد بلوچستان است و در هر جا اسم خاصی دارد و از مغرب وصل بخاک بردسیر است که در این قسمت نیز هر جا بنامی نامیده میشود. زراعت آن آبی و دیمی است و محصول آن گندم ، جو، نخود، عدس ، ارزن ، گهل ،زرت ، ماش ، لوبیا، زیره ، انقوزه ، بادام ، بادام کوهی ،انگور، هلو، زردآلو، آلوچه ، انار، انجیر، خرما و نارنج است و روغن و پشم و کرک و کشک و گلیم و شال آن معروف است . محصولات آنجا بیشتر به کرمان حمل میشود و مردم آن ثروتمند و دارای اغنام و احشام فراوان میباشند. برخی از راههای آن بسیار صعب العبور است که سواره نمیتوان از آن عبور کرد. در آنجا معادن گوگرد، مس ، سرب ، نشادر و زغال سنگ یافت میشود. و بر سر این کوههاآثار سنگر و قلاع بسیار دیده میشود. قرا و مزارع معتبر دارد که از جمله ٔ آنها امکر یا امخبر میباشد. در این ناحیه طوائف متعددی سکونت دارند و عده ٔ آنها قریب سه هزار و هفتصد تن میباشد گذرگاه معروف به گذرگاه حضرت علی (ع ) و محل معروف بدیوان مراد و معتبره ٔ باباسعد و باباخالص و میرطائف از اماکن مشهور این ناحیه است و از قرای معتبر دیگر آن قریه گریگان است که در قدیم آنرا کیرمکان میگفتند و قریب سه هزار و سیصد تن جمعیت دارد. ساکنین از طوائف مختلفی هستند که هر یک بنام خاص خود خوانده میشوند. از آبادیهای متعلق بگریگان یکی گرم است که بین ییلاق و قشلاق قرار گرفته ودرخت نخل در آنجا فراوان و خرمای آن بسیار خوب است .باغات و مزارع و میوه های سرحدی فراوان است و از همه بیشتر گردو است که به بنادر حمل مینمایند. آب مشروب آن گوارا و از چشمه سارهائی که از مشرق بشمال و جنوب جاری میشوند، و قنواتی که از شمال جلگه به جنوب میرود تأمین میگردد. خاک این ناحیه به بلوچستان منتهی میشود و چند قلعه ٔ معظم در کوههای تابع گریگان وجود دارد که از جمله ٔ آنها قلعه ٔ شاه سموران است و آب خورهای مخروبه ٔ سنگی در آن وجود دارد و رودخانه ای از بالای کوه مذکور میگذشته و هفت باب آسیای معتبر با آن میگردیده ولی بعدها رودخانه چهل تا پنجاه زراع پایین آمده و به رودخانه ٔ قرق مشهور شده است . کوهی موسوم بکوه طبق در وسط کویر قرار دارد که قلعه ٔ معظمی در آنجا بوده و منهدم گردیده است . اهالی آنجا سابقاً تناور و در معادن کوهستان کارهائی انجام داده بودند. درمزارع موسوم به حنا و راخت آثار دکاکین حناسائی و سنگهای بزرگ مخصوص اینکار دیده میشود. آب مزرعه ٔ حنا از چشمه ایست که در وسط جلگه ٔ گریگان قرار گرفته و ازآنجا تا دوساری که از قریه های جیرفت است شش فرسخ میباشد. گویند: هر وقت آب ازین چشمه کم شود یک مشک از چشمه ٔ دوساری در آن میریزند آب آن زیاد میشود و اگر آب چشمه ٔ دوساری کم شود با ریختن یک مشک از آب این چشمه در آن آب طغیان میکند. دیگر از قرای معتبر جبال بارز قریه ٔ مسکون یا مسکان است ساکنان این قریه و توابع آن نیز از ایلات متعددی است که هر کدام نام خاصی دارند و دارای اغنام و احشام و مزارع و باغات میباشند ولی باغهای این ناحیه از دیگر نواحی بیشتر و آب و هوای آن بهتر است . مسیران یکی از آبادیهای معتبر تابع این قریه است که در پنج فرسخی جیرفت قرار گرفته و درختان نخل و نارنج و میوه های سرحدی در آنجا فراوان است . افضل الدین کرمانی درباره ٔ آب و هوا و میوه جات وصفا و نضارت این ناحیه مبالغه کرده است ، این ناحیه ییلاقات و چشمه سارهائی دارد که فاضل آب آنها برودخانه ٔسخت در وارد شده و از آنجا بطرف جیرفت امتداد یافته و برودخانه ٔ شور میریزد کوهستان این قریه مرتفع و صعب العبور است . در این قریه قریب سه هزار تن سکونت دارند. در این قریه تلی وجود دارد که در بالای آن زراعت میکنند و در پائین آب جاری وجود دارد و از عجائب اینکه در وسط تل مزبور قطعه زمینی بمساحت تقریبی بیست ذرع عرض و سی ذرع طول وجود دارد که هیچگاه گیاه در آن نمیروید و سطح آن مشبک بوده و از منافذ آن باد گرمی میوزد که اگر پرنده ای بالای آن پرواز کند سقوط میکندو حیوان یا انسان اگر آن باد مسموم را استنشاق کنندمدهوش شده یا میمیرند و صدای عجیبی از آن منافذ شنیده میشود. جمعیت تمام نواحی جبال بارز تقریباً ده هزار تن است . که عموماً رشید و شکارچی هستند و خوانین مشهوری داشته اند. این سرزمین از توابع بم و نرماشیر است . (از مرآت البلدان ج 4 صص 135 - 137). و رجوع به سرزمینهای خلافت شرقی ترجمه ٔ محمود عرفان ص 339 شود.
و در فرهنگ جغرافیائی ایران چنین آمده : نام یکی از بخشهای شهرستان جیرفت و همچنین نام کوه عظیمی است که بین بم و جیرفت واقع شده است . این بخش از شمال بدهستان ده بکری و جلگه ٔ بم و از خاور به جلگه ٔ جیرفت و از باختر به بخش ساردوئیه محدوداست . موقعیت بخش : محلی کوهستانی است که هوای قسمتهای پست آن معتدل و گرمسیر است و محصول این قسمت غلات وخرما میباشد و قسمت مرتفع آن کوهستانی و سردسیر و ییلاق بخشهای مجاور است و ساکنان این قسمت بیشتر به گله داری اشتغال دارند. ارتفاع بلندترین قله ٔ آن سه هزار و ششصد و نه متر است بجز قله ٔ کوه شهسواران که سه هزار و هفتصد و هفتاد و هفت متر ارتفاع دارد. رودخانه های عمده ٔ آن رودخانه ٔ رودآب ، رود سقدر، رود مرق ، ورود فاشکوه میباشد. رودخانه ٔ رودآب از قسمت باختر کوه فاشکوه و جبال بارز سرچشمه گرفته بطرف خاور جاری شده و پس از مشروب ساختن قریه های دو طرف وارد دهستان امجز گاوکان شده و بطرف کروک امتداد مییابد. و رودخانه ٔ سقدر از قسمت جنوب خاوری کوه جبال بارز و فاشکوه سرچشمه گرفته بطرف جنوب باختری دهستان مسکون جاری میشود و پس از مشروب ساختن قریه های دو طرف به جلگه ٔ سبزواران منتهی شده و یک قسمت رودخانه ٔ شور جیرفت راتشکیل میدهد. و رودخانه ٔ فاشکوه از قسمت شمالی کوه جبال بارز و فاشکوه سرچشمه گرفته و پس از مشروب ساختن قریه های دو طرف به جلگه ٔ بم که انتهای آن خواجه عسکر است منتهی میشود. و رودخانه ٔ مرق از قسمت جنوبی قلل کوه شهواران سرچشمه گرفته بطرف جنوب دهستان گاوکان جاری شده و پس از مشروب ساختن قریه های دو طرف به جلگه ٔ گاوکان منتهی میشود. این بخش از سه دهستان : 1 -امجز 2 - گاوکان 3 - مسکون ، تشکیل میشود که شامل 237 آبادی بزرگ و کوچک و چندین مزارع است و جمعیت آن در حدود ده هزار تن است مذهب ساکنان مسلمان شیعه و زبان مادری فارسی است و قریه های مهم آن : حاجی آباد، ملک آباد درین ، روداب ، بیدشک ، میجان ، بنستان ، گراغان زارین است . راههای بخش عبارت است از:
1 - راه شوسه ٔ کرمان - بم به سبزواران که از شمال باختری بخش عبور کرده و در جنوب بخش بطرف سبزواران امتداد دارد.
2 - راه مالرو که در امتداد رودخانه ٔ سقدر و رودخانه ٔ روداب به کروک بم امتداد دارد. مرکز بخش در تابستان قریه ٔ رشینن (مسکون ) و در زمستان میجان است . محصول عمده ٔ آنجا لبنیات . کرک ، غلات و حبوبات است و لبنیات و کرک از آنجا صادر میشود. شغل ساکنان بیشتر گله داری و زراعت است و صنایع دستی قالی بافی بدون نقشه و پارچه ٔ کرکی بافی است . راههای نظامی منحصر بیک راه شوسه و یک راه مالرو و بقیه پیاده رو است . یک آبشار در نزدیکی قریه ٔ وروار وجود دارد که ارتفاع آن چهل و پنج متر است .
ساکنان این بخش اکثر گله دار بوده و قشلاق و ییلاق میکنند یعنی در زمستان بقسمت گرمسیر میروند و صدی ده از مردم سکونت دائم دارند و گله دارها چند طائفه اند به اسامی زیر: 1 - صفوی 2 - سنجری 3 - توکلی 4 - امجزی 5 - پهلوانی 6 - حرجندی 7 - رئیسی 8 - خواجه ای 9 - طیاری . (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 8).
و در فرهنگ جغرافیائی ایران چنین آمده : نام یکی از بخشهای شهرستان جیرفت و همچنین نام کوه عظیمی است که بین بم و جیرفت واقع شده است . این بخش از شمال بدهستان ده بکری و جلگه ٔ بم و از خاور به جلگه ٔ جیرفت و از باختر به بخش ساردوئیه محدوداست . موقعیت بخش : محلی کوهستانی است که هوای قسمتهای پست آن معتدل و گرمسیر است و محصول این قسمت غلات وخرما میباشد و قسمت مرتفع آن کوهستانی و سردسیر و ییلاق بخشهای مجاور است و ساکنان این قسمت بیشتر به گله داری اشتغال دارند. ارتفاع بلندترین قله ٔ آن سه هزار و ششصد و نه متر است بجز قله ٔ کوه شهسواران که سه هزار و هفتصد و هفتاد و هفت متر ارتفاع دارد. رودخانه های عمده ٔ آن رودخانه ٔ رودآب ، رود سقدر، رود مرق ، ورود فاشکوه میباشد. رودخانه ٔ رودآب از قسمت باختر کوه فاشکوه و جبال بارز سرچشمه گرفته بطرف خاور جاری شده و پس از مشروب ساختن قریه های دو طرف وارد دهستان امجز گاوکان شده و بطرف کروک امتداد مییابد. و رودخانه ٔ سقدر از قسمت جنوب خاوری کوه جبال بارز و فاشکوه سرچشمه گرفته بطرف جنوب باختری دهستان مسکون جاری میشود و پس از مشروب ساختن قریه های دو طرف به جلگه ٔ سبزواران منتهی شده و یک قسمت رودخانه ٔ شور جیرفت راتشکیل میدهد. و رودخانه ٔ فاشکوه از قسمت شمالی کوه جبال بارز و فاشکوه سرچشمه گرفته و پس از مشروب ساختن قریه های دو طرف به جلگه ٔ بم که انتهای آن خواجه عسکر است منتهی میشود. و رودخانه ٔ مرق از قسمت جنوبی قلل کوه شهواران سرچشمه گرفته بطرف جنوب دهستان گاوکان جاری شده و پس از مشروب ساختن قریه های دو طرف به جلگه ٔ گاوکان منتهی میشود. این بخش از سه دهستان : 1 -امجز 2 - گاوکان 3 - مسکون ، تشکیل میشود که شامل 237 آبادی بزرگ و کوچک و چندین مزارع است و جمعیت آن در حدود ده هزار تن است مذهب ساکنان مسلمان شیعه و زبان مادری فارسی است و قریه های مهم آن : حاجی آباد، ملک آباد درین ، روداب ، بیدشک ، میجان ، بنستان ، گراغان زارین است . راههای بخش عبارت است از:
1 - راه شوسه ٔ کرمان - بم به سبزواران که از شمال باختری بخش عبور کرده و در جنوب بخش بطرف سبزواران امتداد دارد.
2 - راه مالرو که در امتداد رودخانه ٔ سقدر و رودخانه ٔ روداب به کروک بم امتداد دارد. مرکز بخش در تابستان قریه ٔ رشینن (مسکون ) و در زمستان میجان است . محصول عمده ٔ آنجا لبنیات . کرک ، غلات و حبوبات است و لبنیات و کرک از آنجا صادر میشود. شغل ساکنان بیشتر گله داری و زراعت است و صنایع دستی قالی بافی بدون نقشه و پارچه ٔ کرکی بافی است . راههای نظامی منحصر بیک راه شوسه و یک راه مالرو و بقیه پیاده رو است . یک آبشار در نزدیکی قریه ٔ وروار وجود دارد که ارتفاع آن چهل و پنج متر است .
ساکنان این بخش اکثر گله دار بوده و قشلاق و ییلاق میکنند یعنی در زمستان بقسمت گرمسیر میروند و صدی ده از مردم سکونت دائم دارند و گله دارها چند طائفه اند به اسامی زیر: 1 - صفوی 2 - سنجری 3 - توکلی 4 - امجزی 5 - پهلوانی 6 - حرجندی 7 - رئیسی 8 - خواجه ای 9 - طیاری . (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 8).
