ترجمه مقاله

جبال

لغت‌نامه دهخدا

جبال . [ ج ِ ] (اِخ ) مؤلف حدودالعالم آرد: ناحیتی است . مشرق وی بعضی از حدودپارس است و بعضی از بیابان کرکس کوه و بعضی از خراسان و جنوب وی حدود خوزستان است و مغرب وی بعضی از حدود عراق است و بعضی از حدود آذربادگان و شمال وی کوه دیلمان است و این [ ناحیتی است ] بسیار کشت و بزر وآبادان و جای دبیران و ادیبان و بسیار نعمت و از وی کرباس و جامه ...؟ و زعفران خیزد. و از شهرهای آن : سپاهان . و خان لنجان ...؟ جویکان . برو. بروگرد. رامن رود. راور. نهاوند. لیشتر. سارجلست . اساباد. کرمانشاهان . مرج . صیمره . سیروان . دینور. شهره ژور. زنگان . اوهر. قزوین . طالقان . خوار. ری . سلوه . [ ساوه ؟ ] اوه [آوه ؟ ] بوسته . روده . قم . کاشان . (از حدود العالم ). بلادی که امروز آنرا عراق عجم گویند و آن ناحیه ای است مابین اصفهان تا زنجان و قزوین و همدان و دینور و قرمسین و ری . که شامل شهرها و نواحی بزرگی است . و وجه تسمیه ٔ آن بعراق معلوم نشد و ظاهراً اصطلاح مستحدث وغیر صحیحی باشد. (از معجم البلدان ) (مراصدالاطلاع ).
در مسالک الممالک درباره ٔ حدود جبال چنین آمده : جبال شامل ماه کوفه و ماه و بصره و مضافات و توابعی است که متصل به این دو بلد است و حد شرقی جبال بیابان خراسان و فارس و اصفهان و سمت شرقی آن خوزستان است . و حد غربی آن آذربایجان و حد شمالی آن بلاد دیلم و قزوین و ری میباشد. ری و قزوین و ابهر و زنجان از جبال جدا شده و به دیلم پیوسته است و از این جهت گوئیم به دیلم پیوسته است که بلاد مسطور بطور قوسی بکوههای دیلم محفوف است و حد جنوبی آن عراق و خوزستان است . مسافات بین بلاد این ناحیه بدینقرار است : از همدان تا اسدآباد هفت فرسخ و از اسدآباد تا قصراللصوص نیز هفت فرسخ است و از قصراللصوص تا ماذران بگفته ٔ ابن حوقل هفت فرسخ و بگفته ٔ استخری چهارفرسخ است ماذران تا قنطرة ابی النعمان پنج فرسخ و از قنطرة تا ابوایوب چهار فرسخ و از آنجا تا بیستون دو فرسخ است و در آنجا دهی بنام ساسان وجود داشته است و از بیستون تا قرمسین که کرمانشاهان باشد هشت فرسخ و از قرمسین تا زبیدی پنج منزل یا هشت فرسخ و از زبیدی تا مرج القلعه نه فرسخ و از مرج تا حلوان ده فرسخ است . اما راه همدان به دینور از طریق ماذران میگذرد که از ماذران بصحنه چهار فرسخ و از صحنه به دینور نیز چهار فرسخ است . و راه همدان به ری از طریق ساوه بدین صورت است که از همدان به ساوه سی فرسخ و از ساوه به ری نیز سی فرسخ است . و راه همدان به آذربایجان به این مسافت است که از همدان به فارستان ده فرسخ و از فارستان به اوذ هشت فرسخ و از اوذ به قزوین دو روز راه است و ازقزوین تا همدان شهری نیست و از قزوین به ابهر دوازده فرسخ و از ابهر بزنجان بیست فرسخ است ولی در اثر ناامنی این راه تغییر یافت و از راه سهرورد از همدان بزنجان میرفتند. و مسافت همدان به اصفهان چنین است : از همدان به رامن هفت فرسخ و از رامن تا بروجرد چهارده فرسخ و از بروجرد به کرج ده فرسخ و از کرج به برج دوازده فرسخ و از برج به خونجان (جوسجان که همان جوشقان باشد) یک منزل (یعنی ) ده فرسخ و از خونجان به اصفهان سی فرسخ است و هیچ شهری در این فاصله نیست . اما راه همدان بخوزستان چنین باشد از همدان به روذراورهفت فرسخ و از روذراور به نهاوند هفت فرسخ و از نهاوند به لاشتر (الشتر) تا شابرخاست دوازده فرسخ و از شابرخاست به لور سی فرسخ است که در آن فاصله شهری نیست و از لور بقریه ٔ اندامش دو فرسخ و از پل اندامش تاجندیشابور دو فرسخ است . شهرهای مشهور ناحیه ٔ جبال : همدان ، روذراور، رامن ، بروجرد، فراونده ، راذقان ، شابرخاست ، لاشتر، نهاوند، قصراللصوص ، اسدآباد، دینور، قرماسین ، مرج ، طزر، حورمة، سهرورد، زنجان ، ابهر، سمنان ، قم ، کاشان ، روذه ، بوسته ، کرج ، برج ، سرای ، ودوان ، اصبهان ، المدینه ، الیهودیه ، خان لنجان ، باره صیمره ، سیروان ، دوربنی الراسبی و طالقان میباشد. (تلخیص از مسالک الممالک صص 195 - 204). اوضاع طبیعی شهرهای جبال : همدان ، شهری است بمساحت یک فرسخ در یک فرسخ و چهار دروازه ٔ آهنی دارد و بناها از خشت و گل است و آب و بساتین و میوه بسیار دارد. اما دینور در حدود دو سوم همدان است و فواکه و میوه ٔ فراوان دارد و با خصب و نعمت است و مردم آن از اهالی همدان خوش طبعتر و با حالت ترند. و اصفهان را دو شهر است یکی موسوم به «یهودیه » و دیگری بنام «شهرستانه » است و فاصله ٔ میان این دو شهر دو میل است و هرکدام مسجد جامع دارد و «یهودیه » از «شهرستانه » بزرگتر است و مساحت آن بیش از همدان است و شهرستانه بمقدار نصف یهودیه است و هر دو از گل وخشت بنا شده اند و از تمام شهرهای جبال پرنعمت تر و مردم آن از سایر نقاط ثروتمندتر و بمنزله ٔ ممر و مدخل (فرضه ) فارس و جبال و خراسان و خوزستان است و در تمام نقاط جبال جائی که به اندازه ٔ این ناحیه شتر و مالهای باربر داشته باشد وجود ندارد و منسوجات و پارچه های پنبه ای در آنجا زیاد تولید میشود که بسایر بلاد صادر میشود و همچنین میوه جات و زعفران از آنجا به دیگر بلاد صادر میشود.
کرج : شهری است متفرق که قراء آن در یکجا مجتمع نیست و معروف به کرج ابودلف است که او و فرزندانش تا زوال حکومتشان در آنجا میزیستند. ساختمانهای سلطنتی و قصرهای بزرگی میداشته و مزرعه و مواشی داشته لیکن باغ و گردشگاه نداشته و میوه ٔ آن از بروجرد تأمین میشده است و خلاصه شهر بزرگی است که دارای دو بازار است که میان آن میدان بزرگی قرار دارد.
بروجرد: شهری است بطول نیم فرسخ و عرضی کمتر از این مقدار و حمولةبن علی وزیر آل ابودلف آنجا را منبر خویشتن ساخت و شهر پر برکت و بانعمتی بشمار است .
نهاوند: شهری است که از خشت و گل در دامنه ٔ کوه بنا شده و آب و بستانها و میوه ٔ فراوان دارد و میوه ٔ آن بخارج حمل میشود، در آنجا دو مسجد جامع است یکی عتیق و دیگری جدیدالبناء است .
روذراور: کوهپایه ای است که منبر آن در محلی بنام کرج روذراور قرار دارد و بنای آن از خشت و گل و با خصب و نعمت و دارای آبها و انهار و مزارعی است و محصولات زعفران آن بر زعفران سایر نواحی جبال برتری دارد و از آنجا بخارج حمل میشود. حلوان : شهریست در دامنه ٔ کوهی که مشرف بعراق است و مساحت آن باندازه ٔ نصف دینور است و با اینکه برف میبارد منطقه ٔ گرمی است که خرما و انجیر نیز در آن بعمل می آید. اما صیمرة و سیروان دو شهر کوچکی هستند که بناهای آن دو بیشتر با گچ و سنگ است . در این ناحیه خرما و گردو هر دو بعمل می آید. مانند بلاد صرود و جروم و هر دو شهر آب و درخت و مزرعه فراوان دارند بطوری که در کوچه و محلات آن آب جاری روان است . اما شهرزور، شهرکی است که بیشتر ساکنین آن کردند و فرمانروا و عاملی ندارد و سهرورد هم بهمین وضعاست .
اما قزوین : شهریست که بر آن باره و حصاری باشدو مسجد جامع در شهر قرار دارد و سرحد دیلم است و ازآنجا تا شاه نشین دیلم دو منزل یا دوازده فرسخ است . این شهر آب جاری زائد بر مشروب اهالی ندارد و آب آن از قناتی است که در مسجد عبور میکند و وباآور است و درختان و موها و مزارع آن همه دیم است . و طالقان از قزوین به دیلم نزدیکتر است . و اما قم شهری است که حصار و قلعه دارد و آب آشامیدن از چاه و آب باغها از رودخانه تأمین میشود و بالجمله با خصب و نعمت فراوان است و مردم آن شیعی مذهب و بیشتر عرب میباشند.
اما کاشان : شهر کوچکی است که بیشتر ساختمانهای آن مانند قم و اکثر بلاد جبال از گل و خشت است . و دیگر شهرهای جبال کوچک و بهم نزدیک هستند بجز ری و در تمام منطقه ٔ جبال دریا یا دریاچه ای نیست و رودخانه ای که قابل کشتی رانی باشد ندارد و بیشتر آن نواحی را کوهها فراگرفته بجز در فاصله ٔ همدان و ری و کاشان که کوهستانی آن ناچیز است و قسمت کوهستانی آن از شهرزور به حلوان و صیمره و سیروان و لور و اصفهان و سرحد فارس امتداد یافته و بطرف کاشان و همدان و قزوین و سرحد آذربایجان دور میزند بطوری که در تمام این نقاط فضای وسیعی که در آن کوهی نباشد یافت نمیشود.
شهر ری : خود مستقل است و از بلاد جبال نیست . (تلخیص از مسالک الممالک اصطخری صص 195 - 204) (مرآت البلدان ج 4 صص 138 - 150). رجوع به قاموس الاعلام و ابن حوقل و تاریخ کرد و تاریخ مغول و حبیب السیر شود.
در سرزمین های خلافت شرقی چنین آمده است : جبال : ناحیه ٔ کوهستانی پهناوری که یونانیان آن را مدیا میگفتند و از باختر به جلگه های بین النهرین و از خاور به کویر بزرگ ایران محدود بودنزد جغرافی نویسان عرب به نام ایالت جبال معروف بود.این نام بعدها متروک شد و در قرن ششم هجری در زمان سلجوقیان بغلط آن را عراق عجم نامیدند تا با عراق عرب که مقصود قسمت سفلای بین النهرین بود اشتباه نشود.
یاقوت در این خصوص گوید ایرانیان در این زمان کلمه ٔ «عراق عجم » را بجای ایالت جبال بکار میبرند و این تسمیه هم غلط است و هم نوظهور. خود یاقوت اسم قدیم را که «جبال » باشد استعمال کرده است . قزوینی معاصر یاقوت که او هم کتاب خود را بعربی نوشته اسم قوهستان (یعنی : کوهستان ) را که مرادف فارسی کلمه ٔ جبال است برای این ناحیه استعمال میکند.
بهرحال ظاهراً پس از حمله ٔ مغول اسم جبال برای این ناحیه دیگر استعمال نشدو حمداﷲ مستوفی که در قرن هشتم میزیست هیج جا این اسم را ذکر نمیکند. او ایالت قدیم جبال را دو قسمت میکند: قسمت کوچکتر، کردستان در سمت باختر و قسمت بزرگتر، عراق عجم در سمت خاور. اسم عراق هنوز در حال حاضر بکار میرود زیرا آن قسمت از ایالت قدیم جبال که درجنوب باختری تهران واقع شده میان اهالی محل به ولایت عراق معروف است . چهار شهر بزرگ قرمیسین (کرمانشاه کنونی )، همدان ، ری و اصفهان از زمان قدیم بزرگترین شهرهای نواحی چهارگانه ٔ ایالت جبال بود... (سرزمینهای خلافت شرقی صص 200 - 201) : و مقرر است که در ولایت جبال چه کرد (بودلف - عجلی ) و چند اثر نمود وجائی در خطر نهاد. (تاریخ بیهقی ص 170). تا سالاری چون تاش فراش و نواحی ری و جبال و سپاهان در سر ایشان شد. (تاریخ بیهقی ). امیرالمؤمنین ممالکی که پدرت داشت ... بتو تفویض کرد و آنچه تو گرفته ای ری و جبال وصفاهان و طارم و دیگر نواحی ... ترا باشد. (تاریخ بیهقی ص 45). و سلطان تاش را مثالها بداد بمعنی ری و جبال . (تاریخ بیهقی ص 267).
سوی جبال سپهدار شرق شد بجدال
خدای عرش برو سهل کرد فتح جبال .

سوزنی .


هرچند در اطراف خراسان و ماوراءالنهر و بلاد جبال اصحاب دولت و ارباب حشمت بسیارند. (لباب الالباب عوفی چ لیدن ص 152). فصل چهارم در ذکر صدور و افاضل غزنین و جبال . (لباب الالباب عوفی چ لیدن ص 164). راوی گوید که در آن روزگار بجبال بغیر از همدان و ری و اصفهان شهری دیگر نبوده است [ روزگار کیخسرو ]. (تاریخ قم ص 79). رجوع به سرزمینهای خلافت شرقی صص 200 تا 249 شود.
ترجمه مقاله