جبلی
لغت‌نامه دهخدا
جبلی . [ ج َ ب َ ] (اِخ ) امام ، بدیعالزمان ، سید عبدالواسعبن عبدالجامعبن عمربن ربیع غرجستانی جبلی .از شعراء کرام و ادیبان والامقام روزگار غزنویه و آل سلجوق است . وی از خاندانی علوی بود و در غرجستان ولادت یافت و به همین سبب به جبلی تخلص مینمود. عوفی در تذکره ٔ خویش مقام او را چنین میستاید: ادیب جبلی که جبل فضل و هنر بود و بر آسمان بزرگی اختر انور، ادیبی بود کامل و اریبی فاضل ، عرصه ٔ فضل او را وسعتی تمام بود از آن عبدالواسع نام بود، و فناء فصاحت او فساحتی داشت ، و بنان بیان او سماحتی و گفته های او همه دُرّ ناسفته است . هیچکس بدان منوال نسج فضلی نتوانست بافت و هیچ سوار میدان بیان گرد جواد قریحت او شتافت . او در علوم زمان خاصه علوم ادب کسب کمال کرد و در طریقه ٔ شاعری قدم گذاشت و در این فن سرآمد اقران شد و شیوه ٔ مخصوصی اختراع فرمود. روزگاری در هرات بکسب کمالات کوشید و مداحی سلطان سنجر نمود و چندی در غزنین در خدمت سلطان بهرامشاه بن مسعود بود. دیگر از ممدوحان وی یکی طغرل تکین بن محمد است که در سال 490 هَ . ق . بر خوارزم استیلا یافت ، و دیگری ارسلان شاه بن کرمانشاه از سلاجقه ٔ کرمان و غوریان و جز آنان بوده اند. در دربار سنجر احترام خاص یافت و مورد علاقه ٔ مخصوص سلطان قرار گرفت و در سال 555 هَ . ق . درگذشت و بعضی جز این نیز گفته اند. درباره ٔ سبک وی چنین میتوان گفت : جبلی از جمله ٔ پیشروان بزرگ تغییر سبک سخن در اواسط قرن ششم و از کسانی است که در سخن او شعر به لهجه ٔ عمومی زمان که در آن وقت آمیزش بیشتری با زبان عربی حاصل کرده بود، نزدیک شد. قدرت طبع و مهارت وی در شاعری سبب شد که به کلام آراسته ٔ مصنوع و افزودن پیرایه های لفظی بر زیورهای معنوی توجه بسیار کند و در اشعار خود به موازنه و مماثله و ترصیع و تعدید و لف و نشر و امثال آنها عنایت خاصی داشته باشد. و غزل زیر که بگفته ٔ عوفی مزاج نسیم شمال دارد و از مهب ّ فضل و افضال او متنسم شده است و در بستان قریحت او متبسم گشته ، اکثر آن مرصع است و موازنه ، مؤید این مدعا است :
ای خواب من ربوده ز یاقوت پرشکر
وی تاب من فزوده ز هاروت دل شکر
خیزد بگاه غمزه ز هاروت تو بلا
ریزد بگاه بوسه ز یاقوت تو شکر
در دهر نیست از تو دل افروزتر نگار
در شهر نیست از توجگرسوزتر پسر
تا کرده ام به لاله ٔ سیراب تو نگاه
تا کرده ام به نرگس پرخواب تو نظر
گاهی چو لاله ام زوصالت شکفته روی
گاهی چو نرگسم ز فراقت فکنده سر
گه بر رخ تو از کف موسی بود نشان
گه بر لب تواز دم عیسی بود اثر
این عین زندگانی و آن اصل روشنی
چون رای خوب و لفظ خوش صدر نامور.
عبدالواسع ذوالبلاغتین بود و بزبان تازی نیز شعر میسرود و از ملمعات وی قدرت او بر دو زبان معلوم میشود. از آن جمله است :
ایا قرةالعین هات المدام
فما العیش الا السرور المدام
شرابی که از غایت صفوتش
نبینی چو بر کف نهی جز حسام
اذا فاح طیباً اراح الحشی
و ان لاح لیلاً ازاح الظلام
کند شخص بیچاره را زورمند
کندطبع غمخواره را شادکام
اذاما علاه الحباب التقی
عقیق مذاب و در تؤام
منه بر زمان و جهان دل که نیست
زمان را قرار و جهان را مقام .
صاحب ترجمه جبلی تخلص میکرده و در ابیات زیر تخلص خود را ذکر میکند:
و آنگه تحیت جبلی را تو عرضه ده
بر خواجه و امام اجل صدر نامور.
جبلی آتش هوا مفروز
بی صلاح از زمانه کینه متوز.
(از لباب الالباب ج 2 صص 104 - 110) (ازمجمع الفصحاء ج 1 ص 185) (از تاریخ ادبیات صفا ج 2 ص 650 ببعد).
ای خواب من ربوده ز یاقوت پرشکر
وی تاب من فزوده ز هاروت دل شکر
خیزد بگاه غمزه ز هاروت تو بلا
ریزد بگاه بوسه ز یاقوت تو شکر
در دهر نیست از تو دل افروزتر نگار
در شهر نیست از توجگرسوزتر پسر
تا کرده ام به لاله ٔ سیراب تو نگاه
تا کرده ام به نرگس پرخواب تو نظر
گاهی چو لاله ام زوصالت شکفته روی
گاهی چو نرگسم ز فراقت فکنده سر
گه بر رخ تو از کف موسی بود نشان
گه بر لب تواز دم عیسی بود اثر
این عین زندگانی و آن اصل روشنی
چون رای خوب و لفظ خوش صدر نامور.
عبدالواسع ذوالبلاغتین بود و بزبان تازی نیز شعر میسرود و از ملمعات وی قدرت او بر دو زبان معلوم میشود. از آن جمله است :
ایا قرةالعین هات المدام
فما العیش الا السرور المدام
شرابی که از غایت صفوتش
نبینی چو بر کف نهی جز حسام
اذا فاح طیباً اراح الحشی
و ان لاح لیلاً ازاح الظلام
کند شخص بیچاره را زورمند
کندطبع غمخواره را شادکام
اذاما علاه الحباب التقی
عقیق مذاب و در تؤام
منه بر زمان و جهان دل که نیست
زمان را قرار و جهان را مقام .
صاحب ترجمه جبلی تخلص میکرده و در ابیات زیر تخلص خود را ذکر میکند:
و آنگه تحیت جبلی را تو عرضه ده
بر خواجه و امام اجل صدر نامور.
جبلی آتش هوا مفروز
بی صلاح از زمانه کینه متوز.
(از لباب الالباب ج 2 صص 104 - 110) (ازمجمع الفصحاء ج 1 ص 185) (از تاریخ ادبیات صفا ج 2 ص 650 ببعد).
