حاجی خلیفه
لغت‌نامه دهخدا
حاجی خلیفه . [ خ َ ف َ ] (اِخ ) مصطفی بن عبداﷲ، کاتب چلبی ، معروف به حاج خلیفه ، از مورخین بزرگ ترک مستعرب مائه یازدهم است . مولد وی ، ماه ذی القعده سنه ٔ 1017 هَ . ق . بقسطنطنیه بوده است . در 14 سالگی بخدمت سلاحداری ، که پدر او نیز این کار داشت مشغول شد و در همین وقت چون شاگردی بدیوان محاسبات آناطولی (آناطولی محاسب قلمی ) در آمده و در سنه ٔ 1032 نظارت خراج را در بلاد روم عهده دار شده است .از سال 1033 تا سال 1045 هَ . ق . پیوسته با سپاهیان ترک ، در سرحدات آناطولی بود به این ترتیب که در اواخر سنه ٔ 1033 بجنگ اباظه پاشا، که سر از اطاعت باب عالی باز زده بود، پرداخت و در سنه ٔ 1035 در محاصره ٔ بغداد (11 صفر تا 7 شوال سنه ٔ 1035)، علیه ایرانیان ،شرکت کرد. و پس از آن در جنگ دوم (از اول محرم تا 16 ربیعالاول سنه ٔ 1037) و جنگ سوم (از 6 تا 22 محرم 1038) با اباظه پاشا، یعنی محاصره ٔ ارضروم ، شرکت کرد و در اواخر ربیعالثانی سنه ٔ 1038 به استانبول بازگشت . پدر وی در ذی القعده ٔ سنه ٔ 1035 در موصل در گذشت . و حاجی خلیفه از این هنگام سمت نظارت دیوان سپاهیان سوار (سواری باش مقابله قلمی ) یافته است و هم درماه شوال سنه ٔ 1038، با سپاهیانی که بفرماندهی وزیر خسرو پاشا، برای جنگ با ایرانیان میرفتند، برفت و جنگ همدان (اواخر سنه ٔ 1039) و محاصره ٔ بغداد (از 22 صفر تا8 ربیعالاول سنه ٔ 1040) را بدید و در اواخر سنه ٔ 1040 به قسطنطنیه بازگشت . و عاقبت جنگ بزرگی را که بین ترکان و ایرانیان روی داد و سپهسالاری لشکر ترک با شخص سلطان مراد بود، و از سنه ٔ 1043 تا سنه ٔ 1045 هَ .ق . ادامه داشت ، درک کرد و در زمستان سنه ٔ 1043 که لشکریان بحلب بودند، حاجی خلیفه به زیارت کعبه شتافت وضمناً کتابخانه های بزرگ را دیدن کرد و در ماه رجب سنه ٔ 1045 به استانبول بازگشت و به مطالعه و تألیف پرداخت و در سنه ٔ 1055 جنگ اقریطش را نیز بدید و در همین سال (1055) از کار بر کنار شد و پس از سه سال ، به مساعدت طرفداران خود، با منصب و لقب «خلیفه » بکار خود مشغول شد و از این هنگام به «حاجی خلیفه » معروف گردید. آثار وی بترتیب تاریخ تألیف بدین قرار است :
1 - فذلکه . کتاب مختصری است بزبان عربی و شامل تاریخ تقریباً 150 سلسله . این کتاب خلاصه ای است از کتاب جنّابی با اضافاتی از مؤلف ، و تاریخ تألیف آن سنه ٔ 1051 هَ . ق . است . 2 - حاشیه ای بر تفسیربیضاوی که آن را بسال 1052 هَ . ق . نوشته است . 3 - شرحی بر محمدیه ٔ علی فوشچی منجم ، که آن را بپایان نرسانده و اکنون در دست نیست . 4 - جامعالمتون ، مشتمل برسی متن از متون معتبره و خود مؤلف بار دیگر دوازده متن آن را انتخاب و «مختصر جامعالمتون » نامیده است و تاریخ تألیف آن معلوم نیست و چون در جلد اول کشف الظنون نام این کتب آمده باید گفت مسلماً پیش از سنه ٔ 1064 هَ . ق . که سال اتمام ترتیب جلد اول کتاب مزبور است تألیف شده است . 5 - تقویم التواریخ ، کتابی است بزبان ترکی و چنانکه خودمؤلف ، در کشف الظنون گوید نتیجه ٔ کتب تاریخ است و آن را در دو ماه از ماههای سال 1058 هَ . ق . مسوده کرده است و تواریخ معموله را در آن آورده و وقایع را در جدولهائی ذکر کرده و آن را در دو نسخه ، که یکی سه کراسه و هر صفحه از آن شامل 50 سال است و دیگری ده کراسه و هر صفحه ٔ آن شامل 20 سال است قرار داده . و این کتاب فهرست مانندی است برای کتب تاریخ ، و بخصوص کتاب فذلکه ٔ سابق الذکر مؤلف . مقدمه و خاتمه ٔ جامعالمتون بترکی و خود کتاب بفارسی است . 6 - جهان نما (نسخه ٔ اول ). کتابی است بزبان ترکی در هیئت و جغرافیا. چنانکه خود مؤلف در کشف الظنون گوید این کتاب دو قسمت است : یکی دریاها، و صور آنها، و جزائر. و دیگری خشکی ، اعم از شهرها و نهرها و کوهها و مسالک و ممالک آن . این کتاب بترتیب حروف هجا و شامل اکتشافات جغرافیائی بعد از سده ٔ نهم میباشد. تاریخ تألیف جهان نما سنه ٔ 1058 هَ . ق . است و حاجی خلیفه آن را به نام سلطان محمد رابع کرده است . 7 - سلم الوصول الی طبقات الفحول ، کتابی است بزبان عربی ، در ترجمه ٔ احوال بزرگان . جلد اول این کتاب در سال 1061 و 1062 هَ . ق . پاکنویس شده است . 8 - تحفةالاخیار فی الحکم و الامثال والاشعار. کتابی است شامل پند و امثال و مرتب بترتیب حروف هجا و تاریخ تألیف آن 1061 یا 1063 هَ . ق . است . 9 - کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون . دائرةالمعارفی است بزبان عربی ، در نام کتابهای فارسی و عربی و ترکی تا زمان مؤلف و شامل تعریفاتی است از علوم مختلفه . حاجی خلیفه در تألیف این کتاب بیست سال وقت صرف کرده است و جلد اول آن در سال 1064 هَ . ق . بپایان رسیده است . این کتاب بهمت فلوگل ، از سال 1835 تا سال 1858 م . در لیپزیک ، با ترجمه ٔ لاتینی ، در هفت مجلد، و بسال 1274 هَ . ق . در بولاق مصر، در دو مجلد، و در سنه ٔ 1311 هَ . ق . در استانبول ، در دو مجلد، و اخیراً نیز در استانبول ، در دو جلد، بطبع رسیده است . 10 - لوامع النور فی ظلمة اطلس مینور. ترجمه ای است بزبان ترکی از اطلس مینور که در سنه ٔ 1621 م . در آرنهم بطبع رسیده . و تألیف آن درسنه ٔ 1064 و 1065 هَ . ق . پایان رسیده است . 11 - جهان نما. (نسخه ٔ دوم )، کتابی است در هیئت ، بزبان ترکی ، مؤلف در این کتاب آثار جغرافی دانها و نقشه کشهای اولی اروپا از قبیل : اُرْتلیوس و ژرار مرکاتور و کلووریوس را اساس کار خودقرار داده است . 12 - ترجمه ای از تاریخ خالکو کندیلاس بیزانسی ، نویسنده ٔ مائه ٔشانزدهم . 13 - رونق السلطنه . ترجمه ای است در باب تاریخ قسطنطنیه . 14 - ترجمه ٔ فذلکه بزبان ترکی . 15 - الالهام المقدس من الفیض الاقدس . 16 - دستورالعمل فی اصلاح الخلل ، رساله ای است در باب اصلاحات مالی ، که آن رادر سال 1063 هَ . ق . تألیف کرده است . 17 - رجم الرجیم بالسین والمیم . 18 و 19 و20 - مجموعه ٔ تاریخی و ادبی در سه دفتر که خلاصه ٔ سیصد تألیف است . 21 - فذلکةالتواریخ . کتابی است بزبان ترکی و دنباله ٔ فذلکه است و شامل تاریخ آل عثمان از سنه ٔ 1000 هَ . ق . تا اوائل سنه ٔ 1065 هَ . ق . این کتاب از سال 1286 تا سال 1287 هَ . ق . در استانبول بطبع رسیده است . 22 - تحفةالکبار فی اسفار البحار. تاریخی است در باب جنگهای دریائی ترکیه که در سنه ٔ 1141 هَ . ق . در استانبول بطبع رسیده و جیمز میچل آن را به انگلیسی ترجمه کرده و در سنه ٔ 1831 م . در لندن بطبع رسیده است .
23 - میزان الحق فی اختیار الاحق ّ که تألیف آن را در ماه صفر 1067 هَ . ق . به پایان رسانیده است . حاجی خلیفه تا زمان ابراهیم پاشا داماد حیات داشته است وفات او در 17 ذی الحجه ٔ سنه ٔ 1067، در حدود پنجاه سالگی است .رجوع به کشف الظنون چ 1 استانبول ج 1 ص 321 و 384 و 414 و قاموس الاعلام ترکی ج 5 ص 3806 و 3807 و الاعلام زرکلی ج 3 ص و 1042 و معجم المطبوعات ستون 733 و ص 1459 و اکتفاء القنوع بماهو مطبوع ص 7 و 50 و 147 و 366 و 374 و 377 و 378 و دائرة المعارف اسلام ج 2 ص 217و 218 شود.
1 - فذلکه . کتاب مختصری است بزبان عربی و شامل تاریخ تقریباً 150 سلسله . این کتاب خلاصه ای است از کتاب جنّابی با اضافاتی از مؤلف ، و تاریخ تألیف آن سنه ٔ 1051 هَ . ق . است . 2 - حاشیه ای بر تفسیربیضاوی که آن را بسال 1052 هَ . ق . نوشته است . 3 - شرحی بر محمدیه ٔ علی فوشچی منجم ، که آن را بپایان نرسانده و اکنون در دست نیست . 4 - جامعالمتون ، مشتمل برسی متن از متون معتبره و خود مؤلف بار دیگر دوازده متن آن را انتخاب و «مختصر جامعالمتون » نامیده است و تاریخ تألیف آن معلوم نیست و چون در جلد اول کشف الظنون نام این کتب آمده باید گفت مسلماً پیش از سنه ٔ 1064 هَ . ق . که سال اتمام ترتیب جلد اول کتاب مزبور است تألیف شده است . 5 - تقویم التواریخ ، کتابی است بزبان ترکی و چنانکه خودمؤلف ، در کشف الظنون گوید نتیجه ٔ کتب تاریخ است و آن را در دو ماه از ماههای سال 1058 هَ . ق . مسوده کرده است و تواریخ معموله را در آن آورده و وقایع را در جدولهائی ذکر کرده و آن را در دو نسخه ، که یکی سه کراسه و هر صفحه از آن شامل 50 سال است و دیگری ده کراسه و هر صفحه ٔ آن شامل 20 سال است قرار داده . و این کتاب فهرست مانندی است برای کتب تاریخ ، و بخصوص کتاب فذلکه ٔ سابق الذکر مؤلف . مقدمه و خاتمه ٔ جامعالمتون بترکی و خود کتاب بفارسی است . 6 - جهان نما (نسخه ٔ اول ). کتابی است بزبان ترکی در هیئت و جغرافیا. چنانکه خود مؤلف در کشف الظنون گوید این کتاب دو قسمت است : یکی دریاها، و صور آنها، و جزائر. و دیگری خشکی ، اعم از شهرها و نهرها و کوهها و مسالک و ممالک آن . این کتاب بترتیب حروف هجا و شامل اکتشافات جغرافیائی بعد از سده ٔ نهم میباشد. تاریخ تألیف جهان نما سنه ٔ 1058 هَ . ق . است و حاجی خلیفه آن را به نام سلطان محمد رابع کرده است . 7 - سلم الوصول الی طبقات الفحول ، کتابی است بزبان عربی ، در ترجمه ٔ احوال بزرگان . جلد اول این کتاب در سال 1061 و 1062 هَ . ق . پاکنویس شده است . 8 - تحفةالاخیار فی الحکم و الامثال والاشعار. کتابی است شامل پند و امثال و مرتب بترتیب حروف هجا و تاریخ تألیف آن 1061 یا 1063 هَ . ق . است . 9 - کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون . دائرةالمعارفی است بزبان عربی ، در نام کتابهای فارسی و عربی و ترکی تا زمان مؤلف و شامل تعریفاتی است از علوم مختلفه . حاجی خلیفه در تألیف این کتاب بیست سال وقت صرف کرده است و جلد اول آن در سال 1064 هَ . ق . بپایان رسیده است . این کتاب بهمت فلوگل ، از سال 1835 تا سال 1858 م . در لیپزیک ، با ترجمه ٔ لاتینی ، در هفت مجلد، و بسال 1274 هَ . ق . در بولاق مصر، در دو مجلد، و در سنه ٔ 1311 هَ . ق . در استانبول ، در دو مجلد، و اخیراً نیز در استانبول ، در دو جلد، بطبع رسیده است . 10 - لوامع النور فی ظلمة اطلس مینور. ترجمه ای است بزبان ترکی از اطلس مینور که در سنه ٔ 1621 م . در آرنهم بطبع رسیده . و تألیف آن درسنه ٔ 1064 و 1065 هَ . ق . پایان رسیده است . 11 - جهان نما. (نسخه ٔ دوم )، کتابی است در هیئت ، بزبان ترکی ، مؤلف در این کتاب آثار جغرافی دانها و نقشه کشهای اولی اروپا از قبیل : اُرْتلیوس و ژرار مرکاتور و کلووریوس را اساس کار خودقرار داده است . 12 - ترجمه ای از تاریخ خالکو کندیلاس بیزانسی ، نویسنده ٔ مائه ٔشانزدهم . 13 - رونق السلطنه . ترجمه ای است در باب تاریخ قسطنطنیه . 14 - ترجمه ٔ فذلکه بزبان ترکی . 15 - الالهام المقدس من الفیض الاقدس . 16 - دستورالعمل فی اصلاح الخلل ، رساله ای است در باب اصلاحات مالی ، که آن رادر سال 1063 هَ . ق . تألیف کرده است . 17 - رجم الرجیم بالسین والمیم . 18 و 19 و20 - مجموعه ٔ تاریخی و ادبی در سه دفتر که خلاصه ٔ سیصد تألیف است . 21 - فذلکةالتواریخ . کتابی است بزبان ترکی و دنباله ٔ فذلکه است و شامل تاریخ آل عثمان از سنه ٔ 1000 هَ . ق . تا اوائل سنه ٔ 1065 هَ . ق . این کتاب از سال 1286 تا سال 1287 هَ . ق . در استانبول بطبع رسیده است . 22 - تحفةالکبار فی اسفار البحار. تاریخی است در باب جنگهای دریائی ترکیه که در سنه ٔ 1141 هَ . ق . در استانبول بطبع رسیده و جیمز میچل آن را به انگلیسی ترجمه کرده و در سنه ٔ 1831 م . در لندن بطبع رسیده است .
23 - میزان الحق فی اختیار الاحق ّ که تألیف آن را در ماه صفر 1067 هَ . ق . به پایان رسانیده است . حاجی خلیفه تا زمان ابراهیم پاشا داماد حیات داشته است وفات او در 17 ذی الحجه ٔ سنه ٔ 1067، در حدود پنجاه سالگی است .رجوع به کشف الظنون چ 1 استانبول ج 1 ص 321 و 384 و 414 و قاموس الاعلام ترکی ج 5 ص 3806 و 3807 و الاعلام زرکلی ج 3 ص و 1042 و معجم المطبوعات ستون 733 و ص 1459 و اکتفاء القنوع بماهو مطبوع ص 7 و 50 و 147 و 366 و 374 و 377 و 378 و دائرة المعارف اسلام ج 2 ص 217و 218 شود.
