حصار
لغت‌نامه دهخدا
حصار. [ ح ِ ] (ع اِ) انباخون . (فرهنگ اسدی ). حصن . دژ. باره . باره ٔ دژ. دز. قلعة. قلعت . معقل . سور. (دهار). بارو :
چو شمع از در دژ بیفروخت گفت
که گشتیم با بخت بیدار جفت ...
بچنگ وی آمدحصار و بنه
یکی مایه ور مردم یک تنه ...
یکی تخت پیروزه اندر حصار
بآئین نهادند و دادند بار.
شب و روز یک ماهشان جنگ بود
سپه را به دژ در علف تنگ بود...
چو شب بر زمین پادشاهی گرفت
ز دریا به دریا سیاهی گرفت
زمین قیرگون کوه چون نیل شد
ستاره به کردار قندیل شد
تو گفتی که شمع است سیصد هزار
بیاویخته ز آسمان حصار.
بچاره برآید به بام حصار
فرودآید از بام دژ نامدار
پرستنده ٔ کرم بشنید راز
همانگه در دژ گشادند باز
چو آن بارها راند اندر حصار
بیاراست کار آن شه نامدار.
بیاورد گنج و سلیح از حصار
برو خوار شد لشکر و کارزار.
که یک بهره زیشان میان حصار
بسازند با هر کسی کارزار.
حصاری زسنگ است بالای کوه
پر از سبزه و آب دور از گروه .
سراپرده ٔ نوذر شهریار
کشیدند بر دشت پیش حصار.
اگر لشکر آید سوی کارزار
بود آب ما را بجای حصار.
بگرد حصار اندر آمد سپاه
ندیدند جائی بدرگاه راه .
بصد سال اگر ماند اندر حصار
ز بیرون نیایدش چیزی بکار.
تهی شد ز کینه سر کینه دار
گریزان همیرفت سوی حصار.
براند خسرو مشرق بسوی بیلارام
بدان حصاری کز برج او خجل شهلان .
به یکی تیر همی فاش کند راز حصار
ور بر او کرده بود قیر بجای گل زار.
و قهندز و حصاررا غارت کردند و بسیار غنیمت و ستور بدست لشکر افتاد. (تاریخ بیهقی ). این علی قهندزی جائی که او را قهندز گفتندی و حصار قوی در سوراخی بر سر کوهی داشت بدست آورده بود که بهیچ حال ممکن نبود آنجا را بجنگ ستدن . (تاریخ بیهقی ص 572). ملاعین حصار غور برجوشیدند و بیکبارگی خروش کردند. (تاریخ بیهقی ). همچنین که اینجایها است آنجا نیز حصاری بود. (تاریخ بیهقی ص 108). گروهی از ایشان به حصار التجا کردند. (تاریخ بیهقی ص 109). همگان آفرین کردند که چنان حصاری بدان مقدار مردم استده شده . (تاریخ بیهقی ص 111). زن و بچه و چیزی که بدان میرسیدند گسیل میکردند به حصاری قوی . (تاریخ بیهقی ص 113). برنشست و قصد حصارشان کرد. (تاریخ بیهقی ص 113). حصاری یافتند سخت حصین . (تاریخ بیهقی ص 113). گفتند در همه غور محکمتر از آن حصار نیست . (تاریخ بیهقی ص 113). فرمود تا آن حصار با زمین پست کردند تا بیش هیچ مفسدی آنجا مأوی نسازد. (تاریخ بیهقی ص 114). و این نیز حصاری بود سخت استوار. (تاریخ بیهقی ص 114). پس از آنکه حصار ستده آمد. (تاریخ بیهقی ص 111). امیر... برنشست و قصد حصارشان کرد. (تاریخ بیهقی ). آنجا کافران پلیدتر و قوی تر بودند مضایق بسیار و حصارهای قوی داشتند. (تاریخ بیهقی ص 109). زن و بچه ...گسیل میکردند به حصار قوی و حصین . (تاریخ بیهقی ). حصار به شمشیر گشاده آمد. (تاریخ بیهقی ). مردم بسیار به دیوار حصار آمده بودند و کوزه های آب از دیوار فرومیدادند و مردمان می ایستدند و میخوردند که سخت تشنه و غمی بودند و جویهای بزرگ همه خشک و یک قطره آب نبود. (تاریخ بیهقی ص 637). گفتند: در حصار پنج چاه است و لشکر آب دهند. (تاریخ بیهقی ص 637).
نیک نگه کن که در حصار جوانیت
گرگ درنده ست در گلوت و مثانه .
این فلک زودرو ای مردمان
صعب حصاری است بلند و حصین .
اندرین تنگ حصارم ننشستی دل
گرنه گرد دلم از عقل حصارستی .
حصاری داد یزدان بندگان را
که شیطان را بدو در نیست سلطان .
خداوند حصار آن کس که ایزد
ز بهر او فکند آفاق و ارکان .
جز علم و عمل همی نورزم
تا بسته در این حصین حصارم .
روز خیبر چون نه بوبکر و عمر آن در فکند
بل علی کند آن قوی در از حصار ای ناصبی .
از بیم سپاه بوحنیفه
بیچاره و مانده در حصارم .
ز چپ و راست همی رفت تیروار شهاب
ز بیم او همه پیش و پس حصار گرفت .
در این حصار خفتن من هست بر حصیر
چون بر حصیر گویم خود هست بر حصا.
برین حصار ز دیوانگی چنان شده ام
که اختران همه دیوم همی خطاب کنند.
آن جماعت دراندرون حصار گریختند. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 285). حاجب آلتونتاش و ارسلان جاذب پیرامن حصار را فرا گرفتند. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 343).
سنگ بر باره ٔ حصار مزن
که بود کزحصار سنگ آید.
|| پناه گاه . پناه که از دشمن ترا نگاه دارد. جان پناه :
جهان آفریننده یار تو باد
دل و تیغ و بازو حصار تو باد.
جهان آفریننده یار من است
دل و تیغ و بازو حصار من است .
و دیگر که دارنده یار من است
پناه است و مهرش حصار من است .
مر حکمت را خوب حصاری است که او را
داناست همه بام و زمین و در و دیوار.
جانم بجنگ دهر خرد را حصار کرد
نارد هگرز دهر ظفر بر حصار من .
از خطر آتش و عذاب ابد
دین و خرد کرد در حصار مرا.
صید را هیچ حصاری نبود به ز حرم .
هرکه او نور را حصارکند
تیر شیطان بر او چه کار کند.
همره عقل و یار جان علم است
در دو گیتی حصار جان علم است .
|| پره . پره ٔ نخجیروالان :
هیبت تیغ تو و تیر تو دارد شب و روز
ملک برخصم تبر، بیشه بر شیر حصار.
|| دیوار. سور :
به سوی حصار دژ اندرکشید
بیابان و بیره سپه گسترید.
یکی چشمه ای بوده بر کوهسار
ز بخت اندر آمد میان حصار.
همه لشکر امروز یار توئیم
گرت زین بد آید حصار توئیم .
تا تیر گشاید شهاب سوزان
تا ماه ز خرمن حصار دارد.
تا نفس هست و نفس کاری کن
گرد خویش از عمل حصاری کن .
|| شعبه ای است از جمله ٔ بیست وچهار شعبه ٔ موسیقی ، و آن بلندی حجاز است و پستی آن سه گاه باشد. (برهان ). || در اصطلاح احکامیان بودن کوکب است میان دو کوکب سعد یا دو کوکب نحس در یک برج یا دو برج . در احکام نجوم تنگ در میان گرفتن دو کوکب نحس باشد کوکبی را یکی از پیش و دیگری از پس . و صاحب کشاف اصطلاحات الفنون گوید: حصار، به کسر حاء حطی ... نزد منجمان بودن کوکب است میان دو کوکب در یک برج یا دو برج که پیش و پس او باشد، یا میان شعاع دو کوکب بدان صفت ، و آن کوکب را محصور خوانند. کذا فی کفایةالتعلیم . بدان که بودن محصور میان دو سعد دلیل غایت سعادت است و بودنش میان دو نحس دلیل غایت نحوست -انتهی . || نوعی از پالان شتر و آن بالش مانندی باشد که بر شتر افکنند و پیش و پس او بلند کنند و بر آن سوار شوند. (یادداشت مؤلف ).
- امثال :
سپه را ز شمشیر باید حصار .
سپه را دلیری خلاصی بخشد نه بارو و دژ.
حیا حصار ایمان است .
از منیة سود ندهد مرد را روئین حصار .
(اینما تکونوا یدرککم الموت و لو کنتم فی بروج مشیدة). (قرآن 78/4).
- حصار پیروزه ؛ حصار فیروزه . حصار هزار میخی ، کنایه از آسمان است .
- حصار دادن ؛ محاصره کردن . محصور ساختن : و بخت نصر با صد هزار سوارحصار داد و نتوانست ستدن . (مجمل التواریخ ). و قلعه ٔ طبرک را حصار داد و بستد و خراب کرد. (راحة الصدور راوندی ). بغداد را حصار داد و بستد و با خلیفه مصالحت رفت . (راحة الصدور راوندی ). و حصار سمرقند داد و عراده و منجنیق نهاد و بستد. (راحة الصدور راوندی ). سلطان سنجر چهار ماه حصار داد [ سمرقند را ] و بستد. (راحة الصدور راوندی ).
- حصار شدن ؛ محاصره شدن . محصور شدن : حجاج با لشکر بیامد و با عبداﷲ جنگ پیوست و مکه حصار شد. (تاریخ بیهقی ص 186).
- حصار گرفتن در... ؛ تحصن در... (زوزنی ). متحصن شدن ... درهای حصار را به روی دشمن بستن و بر باره جنگیدن :
سواران رومی چو سیصد هزار
حلب را گرفتند یکسر حصار.
حسین حری حصار گرفت و یعقوب [ لیث ] آنجا فرود آمد. (تاریخ سیستان ). احمدبن عبداﷲ الخجستانی خلاف پیدا کرد و نشابور حصار گرفت . (تاریخ سیستان ). هزیمتیان چون به ده رسیدند آن را حصار گرفتند و سخت استوار بود. (تاریخ بیهقی ص 112). عبداﷲ مسجد مکه را حصار گرفت . (تاریخ بیهقی ص 186). و بهمن را حصار گرفت به گرگان .
- بحصار داشتن ؛ محاصره کردن . محصور کردن : و مدتها سرای او را [ سرای عثمان را ] بحصار میداشتند. (مجمل التواریخ ).
- در حصار شدن ؛ تحصین .
- در حصار کردن ؛ اندر حصار کردن . حصر. (تاج المصادر بیهقی ).
- در حصار گرفتن ؛ محصور ساختن .محاصره کردن : خلف او را در حصار گرفت . و بکرات میان فریفتن محارست او مناصبت رفت . (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ). شهری که مسکن و موطن ایشان بود در حصار گرفت . (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ).
- گردان حصار ؛ آسمان :
گهرهای گیتی بکار اندرند
ز گردون به گردان حصار اندرند.
چو شمع از در دژ بیفروخت گفت
که گشتیم با بخت بیدار جفت ...
بچنگ وی آمدحصار و بنه
یکی مایه ور مردم یک تنه ...
یکی تخت پیروزه اندر حصار
بآئین نهادند و دادند بار.
فردوسی .
شب و روز یک ماهشان جنگ بود
سپه را به دژ در علف تنگ بود...
چو شب بر زمین پادشاهی گرفت
ز دریا به دریا سیاهی گرفت
زمین قیرگون کوه چون نیل شد
ستاره به کردار قندیل شد
تو گفتی که شمع است سیصد هزار
بیاویخته ز آسمان حصار.
فردوسی .
بچاره برآید به بام حصار
فرودآید از بام دژ نامدار
فردوسی .
پرستنده ٔ کرم بشنید راز
همانگه در دژ گشادند باز
چو آن بارها راند اندر حصار
بیاراست کار آن شه نامدار.
فردوسی .
بیاورد گنج و سلیح از حصار
برو خوار شد لشکر و کارزار.
فردوسی .
که یک بهره زیشان میان حصار
بسازند با هر کسی کارزار.
فردوسی .
حصاری زسنگ است بالای کوه
پر از سبزه و آب دور از گروه .
فردوسی .
سراپرده ٔ نوذر شهریار
کشیدند بر دشت پیش حصار.
فردوسی .
اگر لشکر آید سوی کارزار
بود آب ما را بجای حصار.
فردوسی .
بگرد حصار اندر آمد سپاه
ندیدند جائی بدرگاه راه .
فردوسی .
بصد سال اگر ماند اندر حصار
ز بیرون نیایدش چیزی بکار.
فردوسی .
تهی شد ز کینه سر کینه دار
گریزان همیرفت سوی حصار.
فردوسی .
براند خسرو مشرق بسوی بیلارام
بدان حصاری کز برج او خجل شهلان .
عنصری .
به یکی تیر همی فاش کند راز حصار
ور بر او کرده بود قیر بجای گل زار.
عسجدی .
و قهندز و حصاررا غارت کردند و بسیار غنیمت و ستور بدست لشکر افتاد. (تاریخ بیهقی ). این علی قهندزی جائی که او را قهندز گفتندی و حصار قوی در سوراخی بر سر کوهی داشت بدست آورده بود که بهیچ حال ممکن نبود آنجا را بجنگ ستدن . (تاریخ بیهقی ص 572). ملاعین حصار غور برجوشیدند و بیکبارگی خروش کردند. (تاریخ بیهقی ). همچنین که اینجایها است آنجا نیز حصاری بود. (تاریخ بیهقی ص 108). گروهی از ایشان به حصار التجا کردند. (تاریخ بیهقی ص 109). همگان آفرین کردند که چنان حصاری بدان مقدار مردم استده شده . (تاریخ بیهقی ص 111). زن و بچه و چیزی که بدان میرسیدند گسیل میکردند به حصاری قوی . (تاریخ بیهقی ص 113). برنشست و قصد حصارشان کرد. (تاریخ بیهقی ص 113). حصاری یافتند سخت حصین . (تاریخ بیهقی ص 113). گفتند در همه غور محکمتر از آن حصار نیست . (تاریخ بیهقی ص 113). فرمود تا آن حصار با زمین پست کردند تا بیش هیچ مفسدی آنجا مأوی نسازد. (تاریخ بیهقی ص 114). و این نیز حصاری بود سخت استوار. (تاریخ بیهقی ص 114). پس از آنکه حصار ستده آمد. (تاریخ بیهقی ص 111). امیر... برنشست و قصد حصارشان کرد. (تاریخ بیهقی ). آنجا کافران پلیدتر و قوی تر بودند مضایق بسیار و حصارهای قوی داشتند. (تاریخ بیهقی ص 109). زن و بچه ...گسیل میکردند به حصار قوی و حصین . (تاریخ بیهقی ). حصار به شمشیر گشاده آمد. (تاریخ بیهقی ). مردم بسیار به دیوار حصار آمده بودند و کوزه های آب از دیوار فرومیدادند و مردمان می ایستدند و میخوردند که سخت تشنه و غمی بودند و جویهای بزرگ همه خشک و یک قطره آب نبود. (تاریخ بیهقی ص 637). گفتند: در حصار پنج چاه است و لشکر آب دهند. (تاریخ بیهقی ص 637).
نیک نگه کن که در حصار جوانیت
گرگ درنده ست در گلوت و مثانه .
ناصرخسرو.
این فلک زودرو ای مردمان
صعب حصاری است بلند و حصین .
ناصرخسرو.
اندرین تنگ حصارم ننشستی دل
گرنه گرد دلم از عقل حصارستی .
ناصرخسرو (دیوان چ تقوی ص 492).
حصاری داد یزدان بندگان را
که شیطان را بدو در نیست سلطان .
ناصرخسرو.
خداوند حصار آن کس که ایزد
ز بهر او فکند آفاق و ارکان .
ناصرخسرو.
جز علم و عمل همی نورزم
تا بسته در این حصین حصارم .
ناصرخسرو.
روز خیبر چون نه بوبکر و عمر آن در فکند
بل علی کند آن قوی در از حصار ای ناصبی .
ناصرخسرو.
از بیم سپاه بوحنیفه
بیچاره و مانده در حصارم .
ناصرخسرو.
ز چپ و راست همی رفت تیروار شهاب
ز بیم او همه پیش و پس حصار گرفت .
مسعودسعد.
در این حصار خفتن من هست بر حصیر
چون بر حصیر گویم خود هست بر حصا.
مسعودسعد.
برین حصار ز دیوانگی چنان شده ام
که اختران همه دیوم همی خطاب کنند.
مسعودسعد.
آن جماعت دراندرون حصار گریختند. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 285). حاجب آلتونتاش و ارسلان جاذب پیرامن حصار را فرا گرفتند. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 343).
سنگ بر باره ٔ حصار مزن
که بود کزحصار سنگ آید.
سعدی (گلستان ).
|| پناه گاه . پناه که از دشمن ترا نگاه دارد. جان پناه :
جهان آفریننده یار تو باد
دل و تیغ و بازو حصار تو باد.
فردوسی .
جهان آفریننده یار من است
دل و تیغ و بازو حصار من است .
فردوسی .
و دیگر که دارنده یار من است
پناه است و مهرش حصار من است .
فردوسی .
مر حکمت را خوب حصاری است که او را
داناست همه بام و زمین و در و دیوار.
ناصرخسرو.
جانم بجنگ دهر خرد را حصار کرد
نارد هگرز دهر ظفر بر حصار من .
ناصرخسرو.
از خطر آتش و عذاب ابد
دین و خرد کرد در حصار مرا.
ناصرخسرو (دیوان چ تقوی ص 12).
صید را هیچ حصاری نبود به ز حرم .
معزی .
هرکه او نور را حصارکند
تیر شیطان بر او چه کار کند.
اوحدی .
همره عقل و یار جان علم است
در دو گیتی حصار جان علم است .
اوحدی .
|| پره . پره ٔ نخجیروالان :
هیبت تیغ تو و تیر تو دارد شب و روز
ملک برخصم تبر، بیشه بر شیر حصار.
فرخی .
|| دیوار. سور :
به سوی حصار دژ اندرکشید
بیابان و بیره سپه گسترید.
فردوسی .
یکی چشمه ای بوده بر کوهسار
ز بخت اندر آمد میان حصار.
فردوسی .
همه لشکر امروز یار توئیم
گرت زین بد آید حصار توئیم .
فردوسی .
تا تیر گشاید شهاب سوزان
تا ماه ز خرمن حصار دارد.
مسعودسعد.
تا نفس هست و نفس کاری کن
گرد خویش از عمل حصاری کن .
اوحدی .
|| شعبه ای است از جمله ٔ بیست وچهار شعبه ٔ موسیقی ، و آن بلندی حجاز است و پستی آن سه گاه باشد. (برهان ). || در اصطلاح احکامیان بودن کوکب است میان دو کوکب سعد یا دو کوکب نحس در یک برج یا دو برج . در احکام نجوم تنگ در میان گرفتن دو کوکب نحس باشد کوکبی را یکی از پیش و دیگری از پس . و صاحب کشاف اصطلاحات الفنون گوید: حصار، به کسر حاء حطی ... نزد منجمان بودن کوکب است میان دو کوکب در یک برج یا دو برج که پیش و پس او باشد، یا میان شعاع دو کوکب بدان صفت ، و آن کوکب را محصور خوانند. کذا فی کفایةالتعلیم . بدان که بودن محصور میان دو سعد دلیل غایت سعادت است و بودنش میان دو نحس دلیل غایت نحوست -انتهی . || نوعی از پالان شتر و آن بالش مانندی باشد که بر شتر افکنند و پیش و پس او بلند کنند و بر آن سوار شوند. (یادداشت مؤلف ).
- امثال :
سپه را ز شمشیر باید حصار .
سپه را دلیری خلاصی بخشد نه بارو و دژ.
حیا حصار ایمان است .
از منیة سود ندهد مرد را روئین حصار .
(اینما تکونوا یدرککم الموت و لو کنتم فی بروج مشیدة). (قرآن 78/4).
- حصار پیروزه ؛ حصار فیروزه . حصار هزار میخی ، کنایه از آسمان است .
- حصار دادن ؛ محاصره کردن . محصور ساختن : و بخت نصر با صد هزار سوارحصار داد و نتوانست ستدن . (مجمل التواریخ ). و قلعه ٔ طبرک را حصار داد و بستد و خراب کرد. (راحة الصدور راوندی ). بغداد را حصار داد و بستد و با خلیفه مصالحت رفت . (راحة الصدور راوندی ). و حصار سمرقند داد و عراده و منجنیق نهاد و بستد. (راحة الصدور راوندی ). سلطان سنجر چهار ماه حصار داد [ سمرقند را ] و بستد. (راحة الصدور راوندی ).
- حصار شدن ؛ محاصره شدن . محصور شدن : حجاج با لشکر بیامد و با عبداﷲ جنگ پیوست و مکه حصار شد. (تاریخ بیهقی ص 186).
- حصار گرفتن در... ؛ تحصن در... (زوزنی ). متحصن شدن ... درهای حصار را به روی دشمن بستن و بر باره جنگیدن :
سواران رومی چو سیصد هزار
حلب را گرفتند یکسر حصار.
فردوسی .
حسین حری حصار گرفت و یعقوب [ لیث ] آنجا فرود آمد. (تاریخ سیستان ). احمدبن عبداﷲ الخجستانی خلاف پیدا کرد و نشابور حصار گرفت . (تاریخ سیستان ). هزیمتیان چون به ده رسیدند آن را حصار گرفتند و سخت استوار بود. (تاریخ بیهقی ص 112). عبداﷲ مسجد مکه را حصار گرفت . (تاریخ بیهقی ص 186). و بهمن را حصار گرفت به گرگان .
- بحصار داشتن ؛ محاصره کردن . محصور کردن : و مدتها سرای او را [ سرای عثمان را ] بحصار میداشتند. (مجمل التواریخ ).
- در حصار شدن ؛ تحصین .
- در حصار کردن ؛ اندر حصار کردن . حصر. (تاج المصادر بیهقی ).
- در حصار گرفتن ؛ محصور ساختن .محاصره کردن : خلف او را در حصار گرفت . و بکرات میان فریفتن محارست او مناصبت رفت . (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ). شهری که مسکن و موطن ایشان بود در حصار گرفت . (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ).
- گردان حصار ؛ آسمان :
گهرهای گیتی بکار اندرند
ز گردون به گردان حصار اندرند.
اسدی .
