خسروانی
لغت‌نامه دهخدا
خسروانی . [ خ ُ رَ / رُ ] (اِ) نام لحنی است از مصنفات باربد و آن نثری بوده است مسجع مشتمل بر دعای خسرو و مطلقاً نظم در آن بکار نرفته و این لحن داخل سی لحن مشهور نیست که اگر داخل باشد سی و یک میشود و شیخ نظامی سی و یک آورده است و سی و یکم همین را نام برده . (برهان قاطع). نوعی از سرود مسجع بطور نثر که باربد در مجلس خسروپرویز گفتی بر دعای و ثنای آن پادشاه اگر لحنهای باربد را سی و یک گیریم لحن سی و یکم خسروانی خواهد بود. (ناظم الاطباء) : نوای خسروانی از نغمت اوتار و اغانی سماع کنیم . (سندبادنامه ص 136).
- خسروانی سرود ؛ سرود خسروانی ، نام سرودی است . رجوع به خسروانی شود :
مغنی کجائی بگلبانگ رود
بیاد آور آن خسروانی سرود.
- راه خسروانی ؛ نوعی سرودی است . رجوع به خسروانی در فوق شود :
از نواهای کلک من سازید
مطربان راه خسروانی خویش .
جامهای خسروانی ساقیا برگیر هین
زانکه مطرب راههای خسروانی برگرفت .
- طریق خسروانی ؛ راه خسروانی . رجوع به خسروانی در فوق شود : یعقوب لیث گفت چیزی که من اندر نیابم چرا باید گفت محمد و صیف پس شعر پارسی گفتن گرفت و اول شعر پارسی اندر عجم او گفت پیش از او کس نگفته بود که تا پارسیان بودند سخن ایشان سرودبارگفتندی بر طریق خسروانی . (تاریخ سیستان ).
|| نوعی از زر رایج بوده است . (از برهان قاطع) (از ناظم الاطباء).
- دراهم خسروانی ؛ دراهم اسجاد. (مهذب الاسماء) :
همیشه تا چو درمهای خسروانی کرد
ستاره تابد هرشب به گنبد دوار.
- دینار خسروانی ؛ دینار مسکوک از زر: روز نوروز نخست کس از مردمان بیگانه مؤبد مؤبدان پیش ملک آمدی با جام زرین پر می و انگشتری و درمی و دیناری خسروانی و یک دسته خوید سبز رسته . (نوروزنامه ). اسکندر مبلغ پنجاه هزار دینار خسروانی بدان پیر داد.(اسکندرنامه نسخه ٔ خطی سعید نفیسی ).
|| (ص نسبی ) هر چیزی را که بس لطیف و نیکو و بزرگ باشد منسوب بخسرو ساخته خسروانی می گویند. (از برهان قاطع) (از فرهنگ جهانگیری ) (از ناظم الاطباء) :
ببخشای بر نوجوانی من
بدین بازوی خسروانی من .
وزان خسروانی زره یاد کرد
کجا خواست بیژن ز بهر نبرد.
ابا خلعت خسروانی و تاج
همان یاره و طوق با تخت عاج .
سخنهای منظوم شاعر شنیدن
بود سیرت و شیمت خسروانی .
ز نزدیکان تخت خسروانی
نبشته هر یکی حرفی نهانی .
آنجا مجلس خسروانی ساخته بودند. (تاریخ بیهقی ).
گشته هر یک ز مهربانی او
عاشق فر خسروانی او.
همان ختلی خرام خسروانی
سر افسار زر و طوق کیانی .
- افسر خسروانی ؛ تاج پادشاهی . تاج خسروی :
به ایران ترا پهلوانی دهد
همان افسر خسروانی دهد.
- خسروانی درخت ؛ درخت پادشاهی . شجره ٔ سلطنت . درخت شاهی :
کنون تاجت آوردم ای شاه و تخت
ببار آمد آن خسروانی درخت .
چنان دید در خواب کز پیش تخت
برستی یکی خسروانی درخت .
به اقبال دارای دیهیم و تخت
بهین میوه ٔ خسروانی درخت .
همی زار بگریست بر تاج و تخت
همی گفت ای خسروانی درخت .
- دخمه ٔ خسروانی ؛ گور شاهی . قبری که برای پادشاه کنند :
پس از کشتنش مهربانی کنید
یکی دخمه ٔ خسروانی کنید.
- دیبای خسروانی ؛ دیبای از جنس عالی . دیبای بسیار زیبا : این دیبای خسروانی که پیش گرفته ام بنامش زربفت گردانم . (تاریخ بیهقی ).
- قبای خسرو ؛ قبای زرکش . قبای گرانبها. (یادداشت بخط مؤلف ) :
و انزل النیر الاعلی الی الفلک
مداره فی القباءالخسروانی .
- کلاه خسروانی یا «خسروانی کلاه » ؛ کلاه شاهی . کلاه منسوب بخسرو. کلاه پادشاهی :
که گر خسرو آن خسروانی کلاه
بدست آورد سر برآرد به ماه .
یکی دربرش پرنیانی قباه
یکی بر سرش خسروانی کلاه .
|| نوعی شراب است . (منتهی الارب ) (از ناظم الاطباء) :
خسروانی نهاده چندین خم
چون پری روی بسته از مردم .
- خسروانی خابیه ؛ خم که برای شراب خسروانی بکار رود :
چون جانهاشان برکند خونشان ز تن بپراکند
آرد به فردا افکند در خسروانی خابیه .
- خم خسروانی ، خم شراب خسروانی :
فروریزی بخم خسروانی
نظر داری بر او یک سال مقصور.
- می خسروانی ؛ نوعی شراب است :
می خسروانی بیاورد و جام
نخستین ز شاه جهان برد نام .
سر جام می خسروانی بخورد
پراندیشه شد سر سوی خواب برد.
|| نوعی پارچه است . (ناظم الاطباء) (منتهی الارب ) (یادداشت بخط مؤلف ).
- خسروانی سرود ؛ سرود خسروانی ، نام سرودی است . رجوع به خسروانی شود :
مغنی کجائی بگلبانگ رود
بیاد آور آن خسروانی سرود.
حافظ.
- راه خسروانی ؛ نوعی سرودی است . رجوع به خسروانی در فوق شود :
از نواهای کلک من سازید
مطربان راه خسروانی خویش .
سیف اسفرنگی (از جهانگیری ).
جامهای خسروانی ساقیا برگیر هین
زانکه مطرب راههای خسروانی برگرفت .
مسعودسعد.
- طریق خسروانی ؛ راه خسروانی . رجوع به خسروانی در فوق شود : یعقوب لیث گفت چیزی که من اندر نیابم چرا باید گفت محمد و صیف پس شعر پارسی گفتن گرفت و اول شعر پارسی اندر عجم او گفت پیش از او کس نگفته بود که تا پارسیان بودند سخن ایشان سرودبارگفتندی بر طریق خسروانی . (تاریخ سیستان ).
|| نوعی از زر رایج بوده است . (از برهان قاطع) (از ناظم الاطباء).
- دراهم خسروانی ؛ دراهم اسجاد. (مهذب الاسماء) :
همیشه تا چو درمهای خسروانی کرد
ستاره تابد هرشب به گنبد دوار.
فرخی .
- دینار خسروانی ؛ دینار مسکوک از زر: روز نوروز نخست کس از مردمان بیگانه مؤبد مؤبدان پیش ملک آمدی با جام زرین پر می و انگشتری و درمی و دیناری خسروانی و یک دسته خوید سبز رسته . (نوروزنامه ). اسکندر مبلغ پنجاه هزار دینار خسروانی بدان پیر داد.(اسکندرنامه نسخه ٔ خطی سعید نفیسی ).
|| (ص نسبی ) هر چیزی را که بس لطیف و نیکو و بزرگ باشد منسوب بخسرو ساخته خسروانی می گویند. (از برهان قاطع) (از فرهنگ جهانگیری ) (از ناظم الاطباء) :
ببخشای بر نوجوانی من
بدین بازوی خسروانی من .
فردوسی .
وزان خسروانی زره یاد کرد
کجا خواست بیژن ز بهر نبرد.
فردوسی .
ابا خلعت خسروانی و تاج
همان یاره و طوق با تخت عاج .
فردوسی .
سخنهای منظوم شاعر شنیدن
بود سیرت و شیمت خسروانی .
منوچهری .
ز نزدیکان تخت خسروانی
نبشته هر یکی حرفی نهانی .
منوچهری .
آنجا مجلس خسروانی ساخته بودند. (تاریخ بیهقی ).
گشته هر یک ز مهربانی او
عاشق فر خسروانی او.
نظامی .
همان ختلی خرام خسروانی
سر افسار زر و طوق کیانی .
نظامی .
- افسر خسروانی ؛ تاج پادشاهی . تاج خسروی :
به ایران ترا پهلوانی دهد
همان افسر خسروانی دهد.
فردوسی .
- خسروانی درخت ؛ درخت پادشاهی . شجره ٔ سلطنت . درخت شاهی :
کنون تاجت آوردم ای شاه و تخت
ببار آمد آن خسروانی درخت .
فردوسی .
چنان دید در خواب کز پیش تخت
برستی یکی خسروانی درخت .
فردوسی .
به اقبال دارای دیهیم و تخت
بهین میوه ٔ خسروانی درخت .
فردوسی .
همی زار بگریست بر تاج و تخت
همی گفت ای خسروانی درخت .
فردوسی .
- دخمه ٔ خسروانی ؛ گور شاهی . قبری که برای پادشاه کنند :
پس از کشتنش مهربانی کنید
یکی دخمه ٔ خسروانی کنید.
فردوسی .
- دیبای خسروانی ؛ دیبای از جنس عالی . دیبای بسیار زیبا : این دیبای خسروانی که پیش گرفته ام بنامش زربفت گردانم . (تاریخ بیهقی ).
- قبای خسرو ؛ قبای زرکش . قبای گرانبها. (یادداشت بخط مؤلف ) :
و انزل النیر الاعلی الی الفلک
مداره فی القباءالخسروانی .
ابن المنیر.
- کلاه خسروانی یا «خسروانی کلاه » ؛ کلاه شاهی . کلاه منسوب بخسرو. کلاه پادشاهی :
که گر خسرو آن خسروانی کلاه
بدست آورد سر برآرد به ماه .
فردوسی .
یکی دربرش پرنیانی قباه
یکی بر سرش خسروانی کلاه .
سعدی .
|| نوعی شراب است . (منتهی الارب ) (از ناظم الاطباء) :
خسروانی نهاده چندین خم
چون پری روی بسته از مردم .
نظامی .
- خسروانی خابیه ؛ خم که برای شراب خسروانی بکار رود :
چون جانهاشان برکند خونشان ز تن بپراکند
آرد به فردا افکند در خسروانی خابیه .
منوچهری .
- خم خسروانی ، خم شراب خسروانی :
فروریزی بخم خسروانی
نظر داری بر او یک سال مقصور.
منوچهری .
- می خسروانی ؛ نوعی شراب است :
می خسروانی بیاورد و جام
نخستین ز شاه جهان برد نام .
فردوسی .
سر جام می خسروانی بخورد
پراندیشه شد سر سوی خواب برد.
فردوسی .
|| نوعی پارچه است . (ناظم الاطباء) (منتهی الارب ) (یادداشت بخط مؤلف ).
