خواجوی کرمانی
لغت‌نامه دهخدا
خواجوی کرمانی . [ خوا / خا ی ِ ک ِ ] (اِخ ) کمال الدین ابوالعطا محمودبن علی کرمانی ، متخلص به خواجو. بتاریخ پانزدهم شوال 679 هَ . ق . در کرمان زاده شد. (نقل ازیک نسخه ٔ مثنوی گل و نوروز). ابتداء فضائل روز را در زادگاه خود آموخت و سپس بسیر و سیاحت پرداخت و با اشخاص و طوایف گوناگون ملاقات نمود. خود او می گوید:
من که گل از باغ فلک چیده ام
چار حد ملک و ملک دیده ام .
در ضمن این سفرها او بملاقات علاءالدین سمنانی که از بزرگان صوفیه بود نائل آمد و حلقه ٔ ارادت او را در گوش کرد و این رباعی را درباره ٔ مرشد خود ساخت .
هر کو بره ٔ علی عمرانی شد
چون خضر بسرچشمه ٔ حیوانی شد
از وسوسه ٔ غارت شیطان وارست
مانند علاءالدوله سمنانی شد.
خواجو چون معاصر سلطان ابوسعید بهادر (716 - 736 هَ . ق .) بود آن پادشاه و وزیر او غیاث الدین محمد را در قصاید خود مدح کرد و همچنین بعضی از سلاطین آل مظفر را مدح کرده و درمدت اقامت در شیراز با اکابر و فضلای شیراز چون حافظمعاشرت داشت و از شاه شیخ ابواسحاق اینجو (742 - 758 هَ . ق .) حمایتها دید. از ممدوحان خواجو یکی شمس الدین محمود صاین بود که نخست از امرای چوپانی بود و بعد بخدمت امیر مبارزالدین محمد (713 - 759 هَ . ق .) از آل مظفر پیوست و سرانجام در سلک وزیران ابواسحاق اینجو درآمد و در سال 746 هَ . ق . به دست امیرمبارزالدین مقتول شد. از ممدوحان دیگر شاعر تاج الدین احمد عراقی از بزرگان و صاحبان جاه کرمان است و شارع او را نزد محمود صاین برد. خواجو قصاید عرفانی بسیار دارد و از حیث سلیقه مقلد شیخ سعدی است و در غزل سرائی مورد پسند حافظ، چنانکه می گوید:
استاد غزل سعدی است پیش همه کس اما
دارد سخن حافظ طرز سخن خواجو.
خواجو گذشته از دیوان اشعار مثنویهایی بسبک نظامی دارد و خمسه ای بوجود آورده که اسامی آنها بقرار ذیل است :
1 - همای و همایون که داستانی است عاشقانه و در بحر متقارب و با این بیت شروع میشود:
بنام خداوند بالا و پست
که از همتش پست شد هرچه هست .
آن را در سال 732 هَ . ق . در بغداد سرود و در این بیت تاریخ سرودن آن آمده :
کنم بذل بر هر که داری هوس
که تاریخ آن نامه بذل است و بس .
در این مثنوی گذشته از نظامی تأثیر سبک شاهنامه کاملاً محسوس است .
2 - گل و نوروز که مثنویی است عشقی بر وزن خسرو و شیرین نظامی و از بهترین مثنویهای خواجو است . شروع این مثنوی با این بیت است :
بنام نقشبند صفحه ٔ خاک
عذارافروز مهرویان افلاک .
این مثنوی بنام تاج الدین عراقی سابق الذکر اتحاف شده بسال 742 هَ . ق . انجام یافته چنانکه گوید:
دوشش بر هفتصد و سی گشته افزون
بپایان آمد این نظم همایون .
3 - کمالنامه که مثنوی عرفانی است به وزن هفت پیکر و آغاز آن این است :
بسم من لااله الا اﷲ.
و بنام شیخ ابواسحاق اینجو است و تاریخ نظم آن در این بیت است :
شد بتاریخ هفتصد و چل و چار
کار این نقش آذری چو نگار.
4 - روضةالانوار که خواجو، به استقبال مخزن الاسرار نظامی رفته و آن را بنام شمس الدین محمود صاین ساخته است . تاریخ نظم روضةالانوار سال 743 هَ . ق . است که شاعر این بیت گفته .
«جیم زیادت شده بر میم و دال ».
روضةالانوار در بیست مقاله است .
5 - گوهرنامه به وزن خسرو و شیرین در اخلاق و تصوف است و در مقدمه ٔ آن امیر مبارزالدین محمد مظفر فاتح کرمان و بهاءالدین محمود را مدح کرده است . وفات خواجو بسال 753 هَ . ق . اتفاق افتاد. (از تاریخ ادبیات شفق صص 292 - 299). رجوع به رجال حبیب السیر ص 47 و 48 و مرآةالخیال ص 59 و مجالس النفایس ص 333 و 334 و از سعدی تا جامی ادوارد برون و مجمعالفصحاء ج 2 ص 15 و سبک شناسی ج 1 ص 183 و تاریخ عصر حافظ ج 1 شود.
من که گل از باغ فلک چیده ام
چار حد ملک و ملک دیده ام .
در ضمن این سفرها او بملاقات علاءالدین سمنانی که از بزرگان صوفیه بود نائل آمد و حلقه ٔ ارادت او را در گوش کرد و این رباعی را درباره ٔ مرشد خود ساخت .
هر کو بره ٔ علی عمرانی شد
چون خضر بسرچشمه ٔ حیوانی شد
از وسوسه ٔ غارت شیطان وارست
مانند علاءالدوله سمنانی شد.
خواجو چون معاصر سلطان ابوسعید بهادر (716 - 736 هَ . ق .) بود آن پادشاه و وزیر او غیاث الدین محمد را در قصاید خود مدح کرد و همچنین بعضی از سلاطین آل مظفر را مدح کرده و درمدت اقامت در شیراز با اکابر و فضلای شیراز چون حافظمعاشرت داشت و از شاه شیخ ابواسحاق اینجو (742 - 758 هَ . ق .) حمایتها دید. از ممدوحان خواجو یکی شمس الدین محمود صاین بود که نخست از امرای چوپانی بود و بعد بخدمت امیر مبارزالدین محمد (713 - 759 هَ . ق .) از آل مظفر پیوست و سرانجام در سلک وزیران ابواسحاق اینجو درآمد و در سال 746 هَ . ق . به دست امیرمبارزالدین مقتول شد. از ممدوحان دیگر شاعر تاج الدین احمد عراقی از بزرگان و صاحبان جاه کرمان است و شارع او را نزد محمود صاین برد. خواجو قصاید عرفانی بسیار دارد و از حیث سلیقه مقلد شیخ سعدی است و در غزل سرائی مورد پسند حافظ، چنانکه می گوید:
استاد غزل سعدی است پیش همه کس اما
دارد سخن حافظ طرز سخن خواجو.
خواجو گذشته از دیوان اشعار مثنویهایی بسبک نظامی دارد و خمسه ای بوجود آورده که اسامی آنها بقرار ذیل است :
1 - همای و همایون که داستانی است عاشقانه و در بحر متقارب و با این بیت شروع میشود:
بنام خداوند بالا و پست
که از همتش پست شد هرچه هست .
آن را در سال 732 هَ . ق . در بغداد سرود و در این بیت تاریخ سرودن آن آمده :
کنم بذل بر هر که داری هوس
که تاریخ آن نامه بذل است و بس .
در این مثنوی گذشته از نظامی تأثیر سبک شاهنامه کاملاً محسوس است .
2 - گل و نوروز که مثنویی است عشقی بر وزن خسرو و شیرین نظامی و از بهترین مثنویهای خواجو است . شروع این مثنوی با این بیت است :
بنام نقشبند صفحه ٔ خاک
عذارافروز مهرویان افلاک .
این مثنوی بنام تاج الدین عراقی سابق الذکر اتحاف شده بسال 742 هَ . ق . انجام یافته چنانکه گوید:
دوشش بر هفتصد و سی گشته افزون
بپایان آمد این نظم همایون .
3 - کمالنامه که مثنوی عرفانی است به وزن هفت پیکر و آغاز آن این است :
بسم من لااله الا اﷲ.
و بنام شیخ ابواسحاق اینجو است و تاریخ نظم آن در این بیت است :
شد بتاریخ هفتصد و چل و چار
کار این نقش آذری چو نگار.
4 - روضةالانوار که خواجو، به استقبال مخزن الاسرار نظامی رفته و آن را بنام شمس الدین محمود صاین ساخته است . تاریخ نظم روضةالانوار سال 743 هَ . ق . است که شاعر این بیت گفته .
«جیم زیادت شده بر میم و دال ».
روضةالانوار در بیست مقاله است .
5 - گوهرنامه به وزن خسرو و شیرین در اخلاق و تصوف است و در مقدمه ٔ آن امیر مبارزالدین محمد مظفر فاتح کرمان و بهاءالدین محمود را مدح کرده است . وفات خواجو بسال 753 هَ . ق . اتفاق افتاد. (از تاریخ ادبیات شفق صص 292 - 299). رجوع به رجال حبیب السیر ص 47 و 48 و مرآةالخیال ص 59 و مجالس النفایس ص 333 و 334 و از سعدی تا جامی ادوارد برون و مجمعالفصحاء ج 2 ص 15 و سبک شناسی ج 1 ص 183 و تاریخ عصر حافظ ج 1 شود.
