دال
لغت‌نامه دهخدا
دال . (حرف ، اِ) د. نام حرف دهم از الفبای فارسی وهشتم از الفبای عرب و در حساب جمل نماینده ٔ عدد چهار و در حساب ترتیبی نماینده ٔ عدد ده است و باصطلاح تقویم علامت ستاره ٔ عطارد نیز هست . (آنندراج ). رفیق ذال و پیش از حرف ذال آید و پس از حرف خاء :
که دال نیز چون ذال است در کتابت لیک
به ششصدونودوشش کم است دال از ذال .
مشبه ٌبه قد کمانی و زلف خم است :
نیک ماند خم زلفین سیاه تو بدال
نیک ماند شکن جعد پریش تو به جیم .
حلقه ٔ حا را کالف اقلیم داد
طوق ز دال و کمر از میم داد.
و از تبدیلات آن درعرب به لام است چون : معکود، معکول ؛ ای محبوس . و معده ، معله ؛ ای اختلسه . تأبد، تأبل ؛ ای قل . و الوغد، الوغل ؛ ای النذل . و العدس ، العلس . (نشوءاللغةالعربیة ص 34). و نیز رجوع به «د» شود. || در اصطلاح ، خمیده و کج و منحنی . (ناظم الاطباء). منحنی و ناراست همانند دال . مقابل الف که راست و ناخمیده است :
ز بهر آنکه بجعد و بزلف او مانم
بحیله تن را گه جیم کردمی گه دال .
زمان چیست بنگر چرا سال گشت ؟
الف نقطه چون بود و چون دال گشت .
ماهی که قاف تاقاف از عکس اوست روشن
چون روی تو بدیده پشتی چو دال کرده .
|| (نف ) دار. دارنده . (ناظم الاطباء). مبدل دار است که مخفف دارنده باشد. || (اِ) قسمی از بریدن و دوختن . (لغت محلی شوشتر،نسخه ٔ خطی کتابخانه ٔ مؤلف ). || بزبان هندی (با اندک تغییری در گفتن ) انداختن . (لغت محلی شوشتر). || بزبان هندی ، شاخ درخت . (لغت محلی شوشتر). || بزبان هندی ، پسر. (لغت محلی شوشتر). || بزبان هندی ، مقشر هر چیز را گویند. (لغت محلی شوشتر، نسخه ٔ خطی ). || نقشهاکه بر پارچه دوزند. نقش که بر جامه دوزند. (نظام قاری ، دیوان البسه ص 199) :
رخت ابیاری نگر از دگمه هابنموده دال
انگله در جیب او چون حلقه اندر دور جیم .
نیست جز دال مجرح بضمیرم نقشی
چکنم حرف دگر یاد نداد استادم .
چو دال شرب سفیدست و نرمدست بنفش
بیا بنفشه و نرگس به گلستان بنگر.
که دال نیز چون ذال است در کتابت لیک
به ششصدونودوشش کم است دال از ذال .
انوری .
مشبه ٌبه قد کمانی و زلف خم است :
نیک ماند خم زلفین سیاه تو بدال
نیک ماند شکن جعد پریش تو به جیم .
فرخی .
حلقه ٔ حا را کالف اقلیم داد
طوق ز دال و کمر از میم داد.
نظامی .
و از تبدیلات آن درعرب به لام است چون : معکود، معکول ؛ ای محبوس . و معده ، معله ؛ ای اختلسه . تأبد، تأبل ؛ ای قل . و الوغد، الوغل ؛ ای النذل . و العدس ، العلس . (نشوءاللغةالعربیة ص 34). و نیز رجوع به «د» شود. || در اصطلاح ، خمیده و کج و منحنی . (ناظم الاطباء). منحنی و ناراست همانند دال . مقابل الف که راست و ناخمیده است :
ز بهر آنکه بجعد و بزلف او مانم
بحیله تن را گه جیم کردمی گه دال .
فرخی .
زمان چیست بنگر چرا سال گشت ؟
الف نقطه چون بود و چون دال گشت .
اسدی .
ماهی که قاف تاقاف از عکس اوست روشن
چون روی تو بدیده پشتی چو دال کرده .
عطار.
|| (نف ) دار. دارنده . (ناظم الاطباء). مبدل دار است که مخفف دارنده باشد. || (اِ) قسمی از بریدن و دوختن . (لغت محلی شوشتر،نسخه ٔ خطی کتابخانه ٔ مؤلف ). || بزبان هندی (با اندک تغییری در گفتن ) انداختن . (لغت محلی شوشتر). || بزبان هندی ، شاخ درخت . (لغت محلی شوشتر). || بزبان هندی ، پسر. (لغت محلی شوشتر). || بزبان هندی ، مقشر هر چیز را گویند. (لغت محلی شوشتر، نسخه ٔ خطی ). || نقشهاکه بر پارچه دوزند. نقش که بر جامه دوزند. (نظام قاری ، دیوان البسه ص 199) :
رخت ابیاری نگر از دگمه هابنموده دال
انگله در جیب او چون حلقه اندر دور جیم .
نظام قاری (دیوان البسه ص 96).
نیست جز دال مجرح بضمیرم نقشی
چکنم حرف دگر یاد نداد استادم .
نظام قاری (دیوان البسه ص 141).
چو دال شرب سفیدست و نرمدست بنفش
بیا بنفشه و نرگس به گلستان بنگر.
نظام قاری (دیوان البسه ص 16).
