دامان
لغت‌نامه دهخدا
دامان . (اِ) دامن . ذیل . رجوع به دامن شود :
دو دامان که بالا به رش پنج بود
که آنرا ببرداشتن رنج بود.
پاره ای پیراست از دامان شب
روز را در بادبان کرد آفتاب .
رانده تا دامان شب چون شب ز مه بر جیب چرخ
جادوآسا یک قواره از کتان انگیخته .
بر قامت گل قبای اطلس
زربفت نهاده کرد دامان .
از دوعالم دامن جان درکشم هر صبحدم
پای نومیدی بدامان درکشم هر صبحدم .
تسکین جان گرم دلان را کنیم سرد
چون دم برآوریم بدامان صبحگاه .
گفت ای شرف بلندنامان
بر پای ددان کشیده دامان .
هرکرا دامان عشقی نابده
زآن نثار عشق بی بهره شده .
کو صبا کز دامن مژگان گل افشانش کنم
آنچه دل در آستین دارد بدامانش کنم .
خجل ؛ بسیار شکافتگی دامان پیراهن و زیردامان آن . (منتهی الارب ).
- دامان بچنگ ؛ دامان در کف گرفته . دامان در مشت گرفته :
همی کرد فریاد دامان بچنگ
مرا مانده سر در گریبان ز ننگ .
- دامان کسی یا چیزی گرفتن ؛ باو ملتمس شدن .پناه گرفتن بکسی یا چیزی ازو خواستن با عجز و زاری :
چون درد توام گیرد دامان غمت گیرم
آیم بسر کویت وز در بدرت خوانم .
- دامان جمع ساختن ؛ فراهم آوردن دامان . برچیدن دامان . بتن بیشتر پیچیدن آن .
- || به کنایه ، دوری از بدنامی . احتیاط کردن از بدنامی و رسوائی :
نگیرد هیچکس در دامن محشر گریبانت
اگر دامان خود را جمع سازی غنچه وار اینجا.
- دامان تر داشتن ؛ کنایه است از تردامنی و فسق و آلوده دامنی :
به گل ابر بهاران نبود دهقان را
این امیدی که بدامان تر خود داریم .
- تا دامان قیامت . رجوع به تا دامن قیامت شود.
- دست بدامان ؛ دست بدامن . درحال التماس . در حال خواهانی . در حال تضرع و زاری و پناه خواهی :
دیگر بکجا میرود آن سرو خرامان
چندین دل صاحبنظران دست بدامان .
- دستم بدامان شما ؛ از شما ملتمسم . بشما پناه می آورم . از شما میخواهم .
- امثال :
دست من و دامان تو .
دست من و دامان تو ای دست خدا .
- دست بدامان کسی نرسیدن ؛ او را دیدار کردن نتوانستن . بملاقات او نائل آمدن نتوانستن . دیدار او را آسان درنیافتن . بواسطه ٔ کبر و عجب از مقام و جاهی یا ازکار بسیار کمتر او را دیدن .
- دست از دامان کسی داشتن ؛ رهایش کردن :
تا دامن کفن نکشم زیرپای خاک
باور مکن که دست ز دامان بدارمت .
- امثال :
مادر را دل سوزد دایه را دامان .
|| به مناسبت پهنای دامان ، دامن صحرا و غیره را گویند. رجوع به دامن و نیز رجوع به دامنه شود.
دو دامان که بالا به رش پنج بود
که آنرا ببرداشتن رنج بود.
فردوسی .
پاره ای پیراست از دامان شب
روز را در بادبان کرد آفتاب .
خاقانی .
رانده تا دامان شب چون شب ز مه بر جیب چرخ
جادوآسا یک قواره از کتان انگیخته .
خاقانی .
بر قامت گل قبای اطلس
زربفت نهاده کرد دامان .
خاقانی .
از دوعالم دامن جان درکشم هر صبحدم
پای نومیدی بدامان درکشم هر صبحدم .
خاقانی .
تسکین جان گرم دلان را کنیم سرد
چون دم برآوریم بدامان صبحگاه .
خاقانی .
گفت ای شرف بلندنامان
بر پای ددان کشیده دامان .
نظامی .
هرکرا دامان عشقی نابده
زآن نثار عشق بی بهره شده .
مولوی .
کو صبا کز دامن مژگان گل افشانش کنم
آنچه دل در آستین دارد بدامانش کنم .
طالب آملی (از آنندراج ).
خجل ؛ بسیار شکافتگی دامان پیراهن و زیردامان آن . (منتهی الارب ).
- دامان بچنگ ؛ دامان در کف گرفته . دامان در مشت گرفته :
همی کرد فریاد دامان بچنگ
مرا مانده سر در گریبان ز ننگ .
(بوستان ).
- دامان کسی یا چیزی گرفتن ؛ باو ملتمس شدن .پناه گرفتن بکسی یا چیزی ازو خواستن با عجز و زاری :
چون درد توام گیرد دامان غمت گیرم
آیم بسر کویت وز در بدرت خوانم .
خاقانی .
- دامان جمع ساختن ؛ فراهم آوردن دامان . برچیدن دامان . بتن بیشتر پیچیدن آن .
- || به کنایه ، دوری از بدنامی . احتیاط کردن از بدنامی و رسوائی :
نگیرد هیچکس در دامن محشر گریبانت
اگر دامان خود را جمع سازی غنچه وار اینجا.
صائب .
- دامان تر داشتن ؛ کنایه است از تردامنی و فسق و آلوده دامنی :
به گل ابر بهاران نبود دهقان را
این امیدی که بدامان تر خود داریم .
صائب .
- تا دامان قیامت . رجوع به تا دامن قیامت شود.
- دست بدامان ؛ دست بدامن . درحال التماس . در حال خواهانی . در حال تضرع و زاری و پناه خواهی :
دیگر بکجا میرود آن سرو خرامان
چندین دل صاحبنظران دست بدامان .
سعدی .
- دستم بدامان شما ؛ از شما ملتمسم . بشما پناه می آورم . از شما میخواهم .
- امثال :
دست من و دامان تو .
دست من و دامان تو ای دست خدا .
- دست بدامان کسی نرسیدن ؛ او را دیدار کردن نتوانستن . بملاقات او نائل آمدن نتوانستن . دیدار او را آسان درنیافتن . بواسطه ٔ کبر و عجب از مقام و جاهی یا ازکار بسیار کمتر او را دیدن .
- دست از دامان کسی داشتن ؛ رهایش کردن :
تا دامن کفن نکشم زیرپای خاک
باور مکن که دست ز دامان بدارمت .
حافظ.
- امثال :
مادر را دل سوزد دایه را دامان .
|| به مناسبت پهنای دامان ، دامن صحرا و غیره را گویند. رجوع به دامن و نیز رجوع به دامنه شود.
