دلو
لغت‌نامه دهخدا
دلو. [ دَل ْوْ ] (ع اِ) آوند آب کش . (منتهی الارب ). آنچه بدان آب کشند، مؤنث است اما گاهی بصورت مذکر نیز بکار رود. (از اقرب الموارد). ظرفی که بدان آب از چاه کشند.(غیاث ). ظرفی بیشتر از پوست و گاهی فلزی برای کشیدن آب از چاه و غیره . آبریز. (از برهان ). ام جابر. (مرصع). ام الجراف . (منتهی الارب ). ام ادیم . (مرصع). جحوف . (منتهی الارب ). دغول . دلاة. دول . (از برهان ). ذنوب . سجل . سلم . غرب . فطیل . متعة. مِنزحة. نَیطَل . (منتهی الارب ). هیز. (از برهان ). ج ، دِلاء، و دلی [ دُ لی ی / دِلی ی / دَل ْ لا ]، و أدلی و أدل که جمع قلت است و در اصل ادلو [ اِ دْ ل ُ وُن ْ ] بوده و واو آن به یاءقلب شده . (از منتهی الارب ) (از اقرب الموارد) : و جأت سیارة فأرسلوا واردهم فأدلی دلوه قال یا بشری هذا غلام و أسروه بضاعةً واﷲ علیم بما یعملون . (قرآن 19/12)، و کاروانیانی آمدند و آب آورشان را فرستادند و او دلو خود را به چاه فرونهاد، گفت مژده که این پسری است و او را بعنوان سرمایه و کالایی پنهان داشتند، و خداوند بدانچه انجام می دهند آگاه است .
یکی دختری دید برسان ماه
فروهشته از چرخ دلوی به چاه .
پرستنده بشنید و آمد دوان
رسن بود بر دلو و چرخ روان .
پرستنده را گفت کای کم ز زن
نه زن داشت این دلو و چرخ و رسن .
آفتاب از وبال جست آخر
یوسف از چاه و دلو رست آخر.
از چاه دولت آب کشیدن طمع مدار
کآن دلوها درید و رسنها ز تاب شد.
آب خون کرد و چاه سر بگرفت
دلو بدرید و ریسمان بگسست .
زمزم بسان دیده ٔ یعقوب داده آب
یوسف کشیده دلو ز چاه مقعرش .
یوسف دلوی شده چون آفتاب
یونس حوتی شده چون دلو آب .
دلوهای دیگر از چه آب جو
دلو او فارغ ز چاه اصحاب جو.
گفتم که برآید آبی از چاه امید
افسوس که دلو نیز در چاه افتاد.
کله دلو کرد آن پسندیده کیش
چو حبل اندر آن بست دستار خویش .
هست عمامه و کله صورت دلو و ریسمان
نسبت جیب کرد هم بر سر چاه کرده ام .
ادلاء؛ دلو فروگذاشتن . (دهار).اذن الدلو؛ گوشه ٔ دلو. (دهار). تعریق ؛ دلو را پر آب نکردن . (از منتهی الارب ). جفة، جلافی ، جوب ، سانیه ، سجل ، سجیلة، سحبل ، سولاه ، علاق ، علاقة، غرب ، قش ، معلق ، مغد؛ دلو بزرگ و کلان . (از منتهی الارب ). جوفاء؛ دلو فراخ . خفراء؛ دلو سبزگشته از آب کشی . درک ؛ رسن پاره ای که در طرف رسن بزرگ یا در گوشه ٔ دلو بندند. دلاة؛ دلو خرد. ذنوب ؛ دلو پرآب . (دهار). رتو؛ دلو کشیدن . سجل ؛ پری دلو. سعنة؛ یک چوب دهن دلو. (منتهی الارب ). سلم ؛ دلو یک گوشه . (دهار). شجب ؛ دلوی که مشک را بریده از نیمه ٔ آن ساخته باشند. صرّ؛ دلو مسترخی و فروهشته شده . عب ؛ آواز کردن دلو وقت آب گرفتن در چاه . عروة؛ جای گرفت دلو. عصمور؛ چرخ چاه یا دلو آن . غرب ذأب ؛ دلو بسیار جنبان در بالا آمدن و فرورفتن . (منتهی الارب ). فرغ ؛ جای بیرون آمدن آب از دلو، میان دو چوب سر دلو. (دهار). کتعة؛ دلو خرد. مسعن ؛ دلو بزرگ که از دو چرم سازند. مسمع؛ دسته ٔ سر دلو که رسن بدان بندند تا دلوبرابر باشد و گوشه ٔ دلو. مفضخة؛ دلو فراخ . منزفة؛ دلوی خرد که بر سر چوب دراز بندند و بدان آب کشند. ولغة؛ دلو خرد. هرشفة؛ دلو کهنه . هوذلة؛ جنبیدن دلو. (منتهی الارب ).
- در دلو شدن ؛ از پا درآمدن . (امثال و حکم دهخدا) : فریفته شد به خلعتی و ساخت زر که یافت ، مشرفی بکرد، و خداوندش در دلو شد و او نیز. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 58).
- دلوکش ؛ آنکه دلو رابه چاه میفرستد و بالا می کشد. آب کش :
کی ماندم جنابت دنیا که روح را
گر یوسفی است دلوکش عصمت من است .
- امثال :
دلو همیشه از چاه درست برنمی آید ؛ گاهی اعمال حاد یا بی باکیها و تهورها نتیجه ٔ معکوس بخشیده موجب خسران و بلکه تباهی عامل خود میشود. و بطریق دیگر نیز گویند دلوی (دولی ) که در چاه میرود همیشه از چاه درست برنمی آید. (از فرهنگ عوام ) :
عادت آن ناسپاسان در تو رست
نایدت هر باردلو از چه درست .
دلو حاج میرزا آقاسی است یکیش همیشه بالاست یکیش پائین . (امثال و حکم ). مثل دلو حاج میرزا آقاسی ، یکی در درون و یکی بیرون . (امثال و حکم )؛ توضیح آنکه در چرخ آب کشی از چاه باگاو یا شتر و جز آن بر گرد چرخ دلوی چند بسته می شودو چون دلوی که پر از آب شده است از یک سو برمی آید دلو دیگر که تهی است از سوی دیگر به چاه در می شود و مثل فوق از آنجاست و مناسبت آن با حاج میرزاآقاسی آن است که این وزیر به حفر قنات و چاه علاقه ٔ بسیار داشت و همتی بکار می برد.
دلوش به سر چاه رسید ؛ یعنی کارش تمام شد و عمرش سپری گشت . (آنندراج ).
|| برجی است در آسمان . (منتهی الارب ) (از اقرب الموارد). برج فلک که وبال آفتاب در آن است . (غیاث ). یکی از دو خانه ٔ زحل است و خانه ٔ دیگر آن جدی است . (از مفاتیح العلوم ).یازدهمین برج از بروج دوازده گانه ٔ فلک و آن ماه دوم زمستان است . نام صورتی ازصور بروج فلکیه و آن برج یازدهم است چون از حمل آغاز کنی ، و آنرا ساکب الماء نیز نامند، و آنرا بر صورت مردی ایستاده توهم کرده اند با دستهای کشیده و به یک دست کوزه ای گرفته و نگونسارکرده و آب بر پای خویش می ریزد، و آن چهل و دو کوکب است و بیرون صورت سه کوکب . صورت و برج یازدهمین از منطقةالبروج که میان جدی و حوت جای دارد، و در آن یکصدوهشت ستاره باشد چهار از قدر سیم ، و به صورت مردی تخیل شده کوزه یا دلوی واژگون بر دست که آب از آن روان است ، و سعدالاخبیه و سعد بلع از ستارگان این صورت است . (یادداشت مرحوم دهخدا). آن بصورت مردی است ایستاده و دلوی در دست ، سر او بسمت شمال و دو پایش به سمت جنوب و پشت او بسوی مشرق و رویش به مغرب است . ستارگان «خباء» از سعدالاخبیه سر او و دست چپ او هستند از بالای سر تا دلوی که در سمت راست اوست . سعدالاخبیه آرنج چپ اوست . و شکم وی «جرة» نام دارد. و دلو او چهار سعد است از سعدهای هفتگانه ای که از منازل قمر نیستندو آن چهار سعد عبارتند از: سعد ناشرة، سعدالملک ، سعدالبهائم ، و سعدالمائح ، و هر سعدی از آنها دو ستاره اند. بر پای چپ وی کوکبی است سپید که در عظمت شبیه به کوکب پای چپ است و فرغ مقدم در خارج از صورت اوست بسمت شمال . (از صبح الاعشی ج 2 ص 155) :
فلک چو چاه لاجورد و دلو او
دو پیکر و مجره همچو نای او.
فتاده آبکش را دلو در چاه
بمانده آبکش خیره چو گمراه .
تا برآرد یوسفی از چاه شب
دلو سیمین ریسمان بنمود شب .
پنبه زاری برفلک بی آب و کیوان بهر آن
دلو را از پنبه زارش ریسمان انگیخته .
در دلو نورافشان شده ، زآنجا به ماهی دان شده
ماهی ازو بریان شده ، یک ماهه نعما داشته .
چون یوسف از دلو آمده در حوت چون یونس شده
از حوت دندان بستده بر خاک غبرا ریخته .
آن یوسف گردون نشین عیسی پاکش همقرین
در دلو رفته پیش از این آبش به صحرا ریخته .
رسته چون یوسف ز چاه و دلو پیشش ابر و صبح
گوهر از الماس و مشک از پرنیان افشانده اند.
از دلو یوسفی بجهد آفتاب و چشم
بر حوت یونسی به تماشا برافکند.
چون یوسف سپهر چهارم ز چاه وی
آمد به دلو در طلب تخت مشتری .
یوسف آسا چون به دلو از چاه رست
تخت شاهی را مکان کرد آفتاب .
ز پرگار حمل خورشید منظور
به دلو اندر فکنده بر زحل نور.
قوس اگر از تیر دوزد دیو را
دلو پرآبست زرع و میو را.
به دریا درفکنده دلوی از چنگ
برآورده ازو ماهی و خرچنگ .
|| نام ماه یازدهم از سال شمسی عرب ، که ماه دوم زمستان و پس از جدی و پیش از حوت و مطابق کانون ثانی سریانی و بهمن فارسی است . و اول آن مطابق است تقریبا با ششم بهمن ماه جلالی و بیستم ژانویه ماه فرانسوی و آن سی روزاست . (یادداشت مرحوم دهخدا). || در صورت فرس اعظم ، چهار ستاره است دو از آنها را منکب الفرس ودو را جناح الفرس ، و مجموع را دلو خوانند، این غیر از برج دلو است . (از حاشیه ٔ لیلی و مجنون نظامی چ وحید دستگردی ص 176) :
دلو از کله های آفتابی
خاموش لب از دهن پرآبی .
|| داغی است مر شتران را. (منتهی الارب ) (از اقرب الموارد). || سختی و بلا. (منتهی الارب ). داهیه . (اقرب الموارد).
یکی دختری دید برسان ماه
فروهشته از چرخ دلوی به چاه .
فردوسی .
پرستنده بشنید و آمد دوان
رسن بود بر دلو و چرخ روان .
فردوسی .
پرستنده را گفت کای کم ز زن
نه زن داشت این دلو و چرخ و رسن .
فردوسی .
آفتاب از وبال جست آخر
یوسف از چاه و دلو رست آخر.
خاقانی .
از چاه دولت آب کشیدن طمع مدار
کآن دلوها درید و رسنها ز تاب شد.
خاقانی .
آب خون کرد و چاه سر بگرفت
دلو بدرید و ریسمان بگسست .
خاقانی .
زمزم بسان دیده ٔ یعقوب داده آب
یوسف کشیده دلو ز چاه مقعرش .
خاقانی .
یوسف دلوی شده چون آفتاب
یونس حوتی شده چون دلو آب .
نظامی .
دلوهای دیگر از چه آب جو
دلو او فارغ ز چاه اصحاب جو.
مولوی .
گفتم که برآید آبی از چاه امید
افسوس که دلو نیز در چاه افتاد.
سعدی .
کله دلو کرد آن پسندیده کیش
چو حبل اندر آن بست دستار خویش .
سعدی .
هست عمامه و کله صورت دلو و ریسمان
نسبت جیب کرد هم بر سر چاه کرده ام .
نظام قاری (دیوان ص 99).
ادلاء؛ دلو فروگذاشتن . (دهار).اذن الدلو؛ گوشه ٔ دلو. (دهار). تعریق ؛ دلو را پر آب نکردن . (از منتهی الارب ). جفة، جلافی ، جوب ، سانیه ، سجل ، سجیلة، سحبل ، سولاه ، علاق ، علاقة، غرب ، قش ، معلق ، مغد؛ دلو بزرگ و کلان . (از منتهی الارب ). جوفاء؛ دلو فراخ . خفراء؛ دلو سبزگشته از آب کشی . درک ؛ رسن پاره ای که در طرف رسن بزرگ یا در گوشه ٔ دلو بندند. دلاة؛ دلو خرد. ذنوب ؛ دلو پرآب . (دهار). رتو؛ دلو کشیدن . سجل ؛ پری دلو. سعنة؛ یک چوب دهن دلو. (منتهی الارب ). سلم ؛ دلو یک گوشه . (دهار). شجب ؛ دلوی که مشک را بریده از نیمه ٔ آن ساخته باشند. صرّ؛ دلو مسترخی و فروهشته شده . عب ؛ آواز کردن دلو وقت آب گرفتن در چاه . عروة؛ جای گرفت دلو. عصمور؛ چرخ چاه یا دلو آن . غرب ذأب ؛ دلو بسیار جنبان در بالا آمدن و فرورفتن . (منتهی الارب ). فرغ ؛ جای بیرون آمدن آب از دلو، میان دو چوب سر دلو. (دهار). کتعة؛ دلو خرد. مسعن ؛ دلو بزرگ که از دو چرم سازند. مسمع؛ دسته ٔ سر دلو که رسن بدان بندند تا دلوبرابر باشد و گوشه ٔ دلو. مفضخة؛ دلو فراخ . منزفة؛ دلوی خرد که بر سر چوب دراز بندند و بدان آب کشند. ولغة؛ دلو خرد. هرشفة؛ دلو کهنه . هوذلة؛ جنبیدن دلو. (منتهی الارب ).
- در دلو شدن ؛ از پا درآمدن . (امثال و حکم دهخدا) : فریفته شد به خلعتی و ساخت زر که یافت ، مشرفی بکرد، و خداوندش در دلو شد و او نیز. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 58).
- دلوکش ؛ آنکه دلو رابه چاه میفرستد و بالا می کشد. آب کش :
کی ماندم جنابت دنیا که روح را
گر یوسفی است دلوکش عصمت من است .
خاقانی .
- امثال :
دلو همیشه از چاه درست برنمی آید ؛ گاهی اعمال حاد یا بی باکیها و تهورها نتیجه ٔ معکوس بخشیده موجب خسران و بلکه تباهی عامل خود میشود. و بطریق دیگر نیز گویند دلوی (دولی ) که در چاه میرود همیشه از چاه درست برنمی آید. (از فرهنگ عوام ) :
عادت آن ناسپاسان در تو رست
نایدت هر باردلو از چه درست .
مولوی .
دلو حاج میرزا آقاسی است یکیش همیشه بالاست یکیش پائین . (امثال و حکم ). مثل دلو حاج میرزا آقاسی ، یکی در درون و یکی بیرون . (امثال و حکم )؛ توضیح آنکه در چرخ آب کشی از چاه باگاو یا شتر و جز آن بر گرد چرخ دلوی چند بسته می شودو چون دلوی که پر از آب شده است از یک سو برمی آید دلو دیگر که تهی است از سوی دیگر به چاه در می شود و مثل فوق از آنجاست و مناسبت آن با حاج میرزاآقاسی آن است که این وزیر به حفر قنات و چاه علاقه ٔ بسیار داشت و همتی بکار می برد.
دلوش به سر چاه رسید ؛ یعنی کارش تمام شد و عمرش سپری گشت . (آنندراج ).
|| برجی است در آسمان . (منتهی الارب ) (از اقرب الموارد). برج فلک که وبال آفتاب در آن است . (غیاث ). یکی از دو خانه ٔ زحل است و خانه ٔ دیگر آن جدی است . (از مفاتیح العلوم ).یازدهمین برج از بروج دوازده گانه ٔ فلک و آن ماه دوم زمستان است . نام صورتی ازصور بروج فلکیه و آن برج یازدهم است چون از حمل آغاز کنی ، و آنرا ساکب الماء نیز نامند، و آنرا بر صورت مردی ایستاده توهم کرده اند با دستهای کشیده و به یک دست کوزه ای گرفته و نگونسارکرده و آب بر پای خویش می ریزد، و آن چهل و دو کوکب است و بیرون صورت سه کوکب . صورت و برج یازدهمین از منطقةالبروج که میان جدی و حوت جای دارد، و در آن یکصدوهشت ستاره باشد چهار از قدر سیم ، و به صورت مردی تخیل شده کوزه یا دلوی واژگون بر دست که آب از آن روان است ، و سعدالاخبیه و سعد بلع از ستارگان این صورت است . (یادداشت مرحوم دهخدا). آن بصورت مردی است ایستاده و دلوی در دست ، سر او بسمت شمال و دو پایش به سمت جنوب و پشت او بسوی مشرق و رویش به مغرب است . ستارگان «خباء» از سعدالاخبیه سر او و دست چپ او هستند از بالای سر تا دلوی که در سمت راست اوست . سعدالاخبیه آرنج چپ اوست . و شکم وی «جرة» نام دارد. و دلو او چهار سعد است از سعدهای هفتگانه ای که از منازل قمر نیستندو آن چهار سعد عبارتند از: سعد ناشرة، سعدالملک ، سعدالبهائم ، و سعدالمائح ، و هر سعدی از آنها دو ستاره اند. بر پای چپ وی کوکبی است سپید که در عظمت شبیه به کوکب پای چپ است و فرغ مقدم در خارج از صورت اوست بسمت شمال . (از صبح الاعشی ج 2 ص 155) :
فلک چو چاه لاجورد و دلو او
دو پیکر و مجره همچو نای او.
منوچهری .
فتاده آبکش را دلو در چاه
بمانده آبکش خیره چو گمراه .
(ویس و رامین ).
تا برآرد یوسفی از چاه شب
دلو سیمین ریسمان بنمود شب .
خاقانی .
پنبه زاری برفلک بی آب و کیوان بهر آن
دلو را از پنبه زارش ریسمان انگیخته .
خاقانی .
در دلو نورافشان شده ، زآنجا به ماهی دان شده
ماهی ازو بریان شده ، یک ماهه نعما داشته .
خاقانی .
چون یوسف از دلو آمده در حوت چون یونس شده
از حوت دندان بستده بر خاک غبرا ریخته .
خاقانی .
آن یوسف گردون نشین عیسی پاکش همقرین
در دلو رفته پیش از این آبش به صحرا ریخته .
خاقانی .
رسته چون یوسف ز چاه و دلو پیشش ابر و صبح
گوهر از الماس و مشک از پرنیان افشانده اند.
خاقانی .
از دلو یوسفی بجهد آفتاب و چشم
بر حوت یونسی به تماشا برافکند.
خاقانی .
چون یوسف سپهر چهارم ز چاه وی
آمد به دلو در طلب تخت مشتری .
خاقانی .
یوسف آسا چون به دلو از چاه رست
تخت شاهی را مکان کرد آفتاب .
خاقانی .
ز پرگار حمل خورشید منظور
به دلو اندر فکنده بر زحل نور.
نظامی .
قوس اگر از تیر دوزد دیو را
دلو پرآبست زرع و میو را.
مولوی .
به دریا درفکنده دلوی از چنگ
برآورده ازو ماهی و خرچنگ .
عطار.
|| نام ماه یازدهم از سال شمسی عرب ، که ماه دوم زمستان و پس از جدی و پیش از حوت و مطابق کانون ثانی سریانی و بهمن فارسی است . و اول آن مطابق است تقریبا با ششم بهمن ماه جلالی و بیستم ژانویه ماه فرانسوی و آن سی روزاست . (یادداشت مرحوم دهخدا). || در صورت فرس اعظم ، چهار ستاره است دو از آنها را منکب الفرس ودو را جناح الفرس ، و مجموع را دلو خوانند، این غیر از برج دلو است . (از حاشیه ٔ لیلی و مجنون نظامی چ وحید دستگردی ص 176) :
دلو از کله های آفتابی
خاموش لب از دهن پرآبی .
نظامی .
|| داغی است مر شتران را. (منتهی الارب ) (از اقرب الموارد). || سختی و بلا. (منتهی الارب ). داهیه . (اقرب الموارد).
