ده
لغت‌نامه دهخدا
ده . [ دِه ْ ] (اِ) قریه . (شرفنامه ٔ منیری ) (مهذب الاسماء). قریه و با یاء نیز به صورت دیه آمده . (از غیاث ). دَیْه ْ (درتداول مردم قزوین ) و در کتب نثر قدیم صورت دیه بیشتر آمده است . واحد کوچکی از محل سکنای جوامع که واحد بزرگتر آن شهر و متوسط آن شهرک یا قصبه است . (از یادداشت مؤلف ). دسکرة. کفر. (منتهی الارب ) :
در راه نشابور دهی دیدم بس خوب
انکشبه ٔ او را نه عدد بود و نه مره .
برفتم بگفتم به پیران ده
که ای مردمان بر شما نیست مه .
شما را همه یکسره کرد مه
بدان تا کند شهر ازین خوب ده .
یکی داستان زد برین مرد مه
که درویش را چون برانی ز ده .
نگوید که جز مهتر ده بدم
همه بنده بودند و من مه بدم .
دهقان بی ده است و شتربان بی شتر
پالان بی خر است و کلیدان بی تزه .
چه ده دهی که بد و نیک وقف بود بدو
به زنگبار و به هند و به سند و چالندر.
از فراز همت او نیست جای
نیست آن سوتر ز عبادان دهی .
امیر شهاب الدوله از دامغان برداشت و به دهی رسید در یک فرسنگی دامغان که کاریزی بزرگ داشت . (تاریخ بیهقی ).
ده بود آن نه دل که اندر وی
گاو و خر گنجد و ضیاع و عقار.
نام کشور نِه ْ خمخانه و خمهاده و شهر
ره هر شهر و دهی یا به سقر یا به سعیر.
کس در ده نیست جمله مستند
بانگی به ده خراب درده .
اوست درین ده ز ده آبادتر
تازه تر از چرخ و کهن زادتر.
در کرم آویز و رها کن لجاج
از ده ویران که ستاند خراج .
چون کمان رئیس شد بی زه
نتوان خفت ایمن اندر ده .
ولی به زبان عجم شجاع باشد و ده یعنی قریه . (ترجمه ٔ تاریخ قم ص 65).
- امثال :
با که گویم در همه ده زنده کو ؟
حمام ده را به بوق چه . (امثال و حکم دهخدا).
در ده اگر کس است دو بانگ بس است . (نظیر در خانه اگر کس است یک حرف بس است ). (از یادداشت و امثال و حکم دهخدا).
در ده که را خوش است ؟ رئیس و برادرش را . (امثال و حکم دهخدا).
ده خراب خراج ندارد .(امثال و حکم دهخدا).
ده فروختن و در ده دیگری کدخدا شدن . (امثال و حکم دهخدا).
ده می بینی و فرسنگ می پرسی . (امثال و حکم دهخدا).
ز سوز عشق آگاهی و از فرهنگ می پرسی
چه حاجت اینکه ده می بینی و فرسنگ می پرسی .
سر و ریشی نکو دارد ولیکن
چو نیکو بنگری کس نیست در ده .
مگر از ده آمده ای ؟ (امثال و حکم دهخدا).
یک ده آباد به از صد شهر خراب . (یادداشت مؤلف ).
یکی دهش را می فروخت که در ده دیگر
کدخدا شود. (امثال و حکم دهخدا).
- ده رانده ؛ که از دیه رانده شده باشد. که از ده بیرونش کرده باشند :
ده رانده ٔ دهخدای نامیم
چون ماه به نیمه ٔ تمامیم .
- ده زده ؛ ده ویران . (غیاث ) (آنندراج ).
- ده ودوده ؛ قریه و دودمان :
ده و دوده را برگرفتم خراج
نه ساو از ولایت ستانم نه باج .
- هفت ده ؛ هفت آسمان .
- || هفت اقلیم ؛ رجوع به همین ترکیب ذیل هفت در این لغت نامه شود. || مزید مؤخر امکنه :ابدال ده . ارفه ده . اسپ سم ده . اسکنه ده . اشوراده . اسکندرده . امدیده . امزی ده . امیرده . اوچکاده . بابوده . بارفروش ده . بانوده . برارده . بهارده . بزده . بهرام ده . بهرام کلاده . بوته ده . بون ده . پایین ده . پرچین ده . پنج ده . پوده . پیچ ده . تخت ترازده . ترک ده . تمنجاده . تمنگاده . جرین ده . جنگل ده . جورده . چرین ده . چکاده . چمازده . چهارده . چهارده رودبار. خراب ده . دابقه ده . درازده . دران ده .درزی ده . روزکیاده . ریزسرده . زاغ ده . زرین ده . زوارده . سارل ده . سال ده . سته ده . سرخ چاده . سرخ ده . سرخه ده . سرده . سروی ده . سعدده . سنگ ده . سنگین ده . حسن کیاده . ریزکیاده . سوته ده . شاه ده . شرف ده . شنگل ده . طاهرده . طبقه ده . عدول ده . عراده . عزده . علمدارده . علم ده . فتی ده . فلک ده . فیل ده رودبار. قصاب میان ده . قطری کلاده . کاسمنده . کبوترگاه ده . کچل ده . گشاده . کهنه ده . کوده . کیاده . کلاده . کلوده . گوهرده . گیلان ده . لعل کیاده . لول ده . لوجنده . لیمونده . مارگیرده . رزان ده . مرسده . مغان ده . ملاده .میان ده . میرده . میراناده . میرزاده . میرعلم ده . ناموس ده . نجارده . نوده . نوده اسماعیل خان . نوده حاجی شریف . نودهک . نوده کلا. نوده میر سعداﷲ خان . نوده نظام الدین . نیکنام ده . ورکارده . ولیسه ده . (یادداشت مؤلف ). || زر خالص . (از فرهنگ جهانگیری ) و رجوع به دَه شود.
در راه نشابور دهی دیدم بس خوب
انکشبه ٔ او را نه عدد بود و نه مره .
رودکی .
برفتم بگفتم به پیران ده
که ای مردمان بر شما نیست مه .
فردوسی .
شما را همه یکسره کرد مه
بدان تا کند شهر ازین خوب ده .
فردوسی .
یکی داستان زد برین مرد مه
که درویش را چون برانی ز ده .
فردوسی .
نگوید که جز مهتر ده بدم
همه بنده بودند و من مه بدم .
فردوسی .
دهقان بی ده است و شتربان بی شتر
پالان بی خر است و کلیدان بی تزه .
لبیبی .
چه ده دهی که بد و نیک وقف بود بدو
به زنگبار و به هند و به سند و چالندر.
عنصری .
از فراز همت او نیست جای
نیست آن سوتر ز عبادان دهی .
منوچهری .
امیر شهاب الدوله از دامغان برداشت و به دهی رسید در یک فرسنگی دامغان که کاریزی بزرگ داشت . (تاریخ بیهقی ).
ده بود آن نه دل که اندر وی
گاو و خر گنجد و ضیاع و عقار.
سنایی .
نام کشور نِه ْ خمخانه و خمهاده و شهر
ره هر شهر و دهی یا به سقر یا به سعیر.
سوزنی .
کس در ده نیست جمله مستند
بانگی به ده خراب درده .
خاقانی .
اوست درین ده ز ده آبادتر
تازه تر از چرخ و کهن زادتر.
نظامی .
در کرم آویز و رها کن لجاج
از ده ویران که ستاند خراج .
نظامی .
چون کمان رئیس شد بی زه
نتوان خفت ایمن اندر ده .
اوحدی .
ولی به زبان عجم شجاع باشد و ده یعنی قریه . (ترجمه ٔ تاریخ قم ص 65).
- امثال :
با که گویم در همه ده زنده کو ؟
مولوی (از امثال و حکم دهخدا).
حمام ده را به بوق چه . (امثال و حکم دهخدا).
در ده اگر کس است دو بانگ بس است . (نظیر در خانه اگر کس است یک حرف بس است ). (از یادداشت و امثال و حکم دهخدا).
در ده که را خوش است ؟ رئیس و برادرش را . (امثال و حکم دهخدا).
ده خراب خراج ندارد .(امثال و حکم دهخدا).
ده فروختن و در ده دیگری کدخدا شدن . (امثال و حکم دهخدا).
ده می بینی و فرسنگ می پرسی . (امثال و حکم دهخدا).
ز سوز عشق آگاهی و از فرهنگ می پرسی
چه حاجت اینکه ده می بینی و فرسنگ می پرسی .
ابراهیم ادهم (از آنندراج ).
سر و ریشی نکو دارد ولیکن
چو نیکو بنگری کس نیست در ده .
نظامی عروضی (چهار مقاله ص 38).
مگر از ده آمده ای ؟ (امثال و حکم دهخدا).
یک ده آباد به از صد شهر خراب . (یادداشت مؤلف ).
یکی دهش را می فروخت که در ده دیگر
کدخدا شود. (امثال و حکم دهخدا).
- ده رانده ؛ که از دیه رانده شده باشد. که از ده بیرونش کرده باشند :
ده رانده ٔ دهخدای نامیم
چون ماه به نیمه ٔ تمامیم .
نظامی .
- ده زده ؛ ده ویران . (غیاث ) (آنندراج ).
- ده ودوده ؛ قریه و دودمان :
ده و دوده را برگرفتم خراج
نه ساو از ولایت ستانم نه باج .
نظامی .
- هفت ده ؛ هفت آسمان .
- || هفت اقلیم ؛ رجوع به همین ترکیب ذیل هفت در این لغت نامه شود. || مزید مؤخر امکنه :ابدال ده . ارفه ده . اسپ سم ده . اسکنه ده . اشوراده . اسکندرده . امدیده . امزی ده . امیرده . اوچکاده . بابوده . بارفروش ده . بانوده . برارده . بهارده . بزده . بهرام ده . بهرام کلاده . بوته ده . بون ده . پایین ده . پرچین ده . پنج ده . پوده . پیچ ده . تخت ترازده . ترک ده . تمنجاده . تمنگاده . جرین ده . جنگل ده . جورده . چرین ده . چکاده . چمازده . چهارده . چهارده رودبار. خراب ده . دابقه ده . درازده . دران ده .درزی ده . روزکیاده . ریزسرده . زاغ ده . زرین ده . زوارده . سارل ده . سال ده . سته ده . سرخ چاده . سرخ ده . سرخه ده . سرده . سروی ده . سعدده . سنگ ده . سنگین ده . حسن کیاده . ریزکیاده . سوته ده . شاه ده . شرف ده . شنگل ده . طاهرده . طبقه ده . عدول ده . عراده . عزده . علمدارده . علم ده . فتی ده . فلک ده . فیل ده رودبار. قصاب میان ده . قطری کلاده . کاسمنده . کبوترگاه ده . کچل ده . گشاده . کهنه ده . کوده . کیاده . کلاده . کلوده . گوهرده . گیلان ده . لعل کیاده . لول ده . لوجنده . لیمونده . مارگیرده . رزان ده . مرسده . مغان ده . ملاده .میان ده . میرده . میراناده . میرزاده . میرعلم ده . ناموس ده . نجارده . نوده . نوده اسماعیل خان . نوده حاجی شریف . نودهک . نوده کلا. نوده میر سعداﷲ خان . نوده نظام الدین . نیکنام ده . ورکارده . ولیسه ده . (یادداشت مؤلف ). || زر خالص . (از فرهنگ جهانگیری ) و رجوع به دَه شود.
