ردیف
لغت‌نامه دهخدا
ردیف . [ رَ ] (ع ص ، اِ) نشیننده ٔ سپس سوار. (ناظم الاطباء) (منتهی الارب ) (از مهذب الاسماء). کسی که بر یک اسب پس سوار نشیند، و در لطایف نوشته پس دیگری سوار شونده ، مأخوذ از رِدْف که به معنی سرین است . ج ، رُدافی ̍. (از آنندراج ) (غیاث اللغات ). نشیننده ٔ سپس سوار. ج ، رِداف . (از اقرب الموارد). || کسی که می آورد تیر خود را پس از فایق آمدن بر یکی از قماربازان و یا بر دو نفر از آنها و می خواهد داخل کند تیر خود را در تیرهای ایشان . (ناظم الاطباء) (منتهی الارب ) (از اقرب الموارد) (از آنندراج ). ج ، رِداف ، رُدَفاء. (المنجد). || ستاره ای که از مشرق برآید بعد فروشدن رقیب آن در مغرب . || ستاره ٔ ناظر و مقابل ستاره ٔ طالع. (ناظم الاطباء) (منتهی الارب ) (آنندراج ) (از اقرب الموارد). || (اِخ ) ستاره ای نزدیک نسر. (ناظم الاطباء). ستاره ای است از پس نسر واقع. (مهذب الاسماء). ستاره ای است نزدیک نسر واقع. (از اقرب الموارد). || (ع ص ، اِ) آنکه در کنار دیگری واقع شود و یا در زیر دست و یا عقب کسی باشد و یا راه رود و یا سوار شود. (ناظم الاطباء). || صف . قطار . راسته . رده .
- همردیف ؛ همقطار. در تداول ارتش ، غیرنظامی که درجه ٔ نظامی داشته باشد. گویند: همردیف سرهنگ ، همردیف سروان ...
|| دو یا چند چیز که در پهلوی هم واقع شوند. (ناظم الاطباء). در این معنی معرب رده است . (یادداشت مؤلف ) :
ندانم مرکبی کایام در وی
ردیف هر سگ آهویی ندارد.
- ردیف ایستادن ؛ به ردیف قرار گرفتن . در یک رده ایستادن .
- ردیف سرطان ؛ برج اسد. (ناظم الاطباء). کنایه از برج اسد. (آنندراج ) (از غیاث اللغات ). اشاره به برج اسد است که یکی از دوازده برج فلکی است . (برهان ).
- ردیف کاری ؛ (اصطلاح زراعت ) آنگاه که تخم یا نشا در یک خط کاشته شود.(از یادداشت مؤلف ).
- ردیف کردن ؛ قطار کردن . انتظام دادن . به رده درآوردن .
- || از پس نشاندن . واپس اسب نشاندن . (یادداشت مؤلف ).
- || در تداول عامّه ، مرتب کردن . روبراه ساختن .
|| (اصطلاح عروض ) لفظ مکرری که در آخر ابیات و مصرعها درآورند و پساوند نیز گویند. (ناظم الاطباء). لفظ مکرر که در آخر مصرعها و ابیات آید. (آنندراج ) (غیاث اللغات ). آخر اشعار در قافیه . (لغت محلی شوشتر). کلمه ای که در قصیده یا غزل یا قطعه پس از قافیه در تمام اشعار مکرر کنند، مانند شکسته در این قصیده :
استاد رشیدی را شعری است بهنجار
چون زلف بتان نغز و بهنجار شکسته
من سوزنیم شعر من اندر پی آن شعر
نرزد به یکی سوزن سوفارشکسته .
وصاحب کشاف اصطلاحات الفنون گوید: نزد شعرای عجم عبارت است از یک کلمه یا زیاده که بعد از قافیه در ابیات به یک معنی عیناً تکرار شود و شعری که مشتمل بر ردیف باشد آنرا مُرَدَّف گویند و شعراء عرب ردیف را اعتبار نکرده اند. و ردیف بر دو نوع است : یکی عبارت یا کلمه ٔ تام چنانکه در این بیت :
ای دوست که دل ز بنده برداشته ای
نیکوست که دل ز بنده برداشته ای .
دوم حرفی که بجای کلمه ٔ تام باشد یعنی حرف مفید معنی ، مانند تاء خطاب و شین غایب و میم متکلم ، چنانکه «ت » در بیت زیر:
سپهرمرتبه شاها تویی که پیش درت
نهاده مهر سر و چرخ گشت گرد سرت .
و شمس قیس گفته : در ردیف میباید که شعر در وزن و معنی بدو محتاج باشدو این محل بحث است زیرا که خود در آخر مبحث گفته که : چون کلمه ٔ ردیف در محل خود متمکن نیفتد و معنی شعررا از روی معنی بدان احتیاج نبود عیب است . پس معلوم شد که با عدم نیاز ردیف محسوب است ، نهایت آنکه عیبی دارد و این منافی قول اول اوست مگر آنکه بگوییم در قسم اخیر مقصود تعریف ردیف بی عیب است نه مطلق ردیف ... (از کشاف اصطلاحات الفنون ) :
کرد پیمان خواجه تا شعری ردیف آرم بری
من ردیف شعر خود کردم بدان پیمان بری .
فراخ بال کند عدل تنگ قافیه را
چنانکه چرخ ردیف دوام او زیبد.
صورت عدل تنگ قافیه است
که ردیف دوام او زیبد.
گر نه ردیف شعر مرا آمدی بکار
مانا که خود نساختی اسکندر آینه .
- ردیف دومعنی ؛ در اصطلاح شعر آن است که از یک لفظ ردیف دو معنی تام و مفید حاصل آید. مثال :
پرد چون کرکس تیرت کند سیمرغ را پرکم
پرد چون طوطی کلکت شود طاوس جان پرور.
«پرکم »دو معنی دارد: یکی بیکار، دوم : پر او کم شود. و طاوس جان صاحب پر شود و یا جان پرورد... و مقصود در اینجا لفظ «پرور» است که ردیف است و «جان » قافیه . (از کشاف اصطلاحات الفنون ).
- ردیف متجانس ؛ در عرف شعرا دو معنی دارد: یکی آنکه شاعر بعد از قافیه ردیف لفظی را آورد که دارای دو معنی باشد و آنرا بر طریق تجنیس دارد. مثال :
ستوده خان کریم آن سحاب گوهربار
که برد از در او خلق اشترزر بار.
لفظبار که ردیف است در مصرع اول از باریدن است و در مصراع دوم از بار کردن است .
دوم آنکه : لفظی را در شعری یا غزلی ردیف سازد در مصراع اول و در ابیات دیگر لفظی آورد که از آن لفظ قافیه و ردیف هر دو خیزد. مثال :
آن یار دلربا که رخش را هر آینه
چون مه نموده راست نماید هر آینه .
مثال دیگر:
ای خنک جانی که در هر آینه
دید روی یار خود هر آینه .
لفظ آینه ردیف است در مصراع اول از «هر آینه » لفظ «هر» قافیه است و لفظ «آینه » ردیف ، و در مصراع دوم قافیه و ردیف از یک لفظ هر آینه آورده است . وجه تسمیه ظاهر است چرا که ردیف براستی کلمه ای است مکرر به یک معنی ، و اینجا مختلف است لکن بسبب مجانست لفظی به ردیف متجانس موسوم گشت . (از کشاف اصطلاحات الفنون ).
- ردیف محجوب ؛ در عرف شاعران لفظی است مکرر که در دو قافیه ٔ شعری ذوقافیتین افتد. مثال :
ستوده خان کریم آن غمام گوهربار
که هست بر کف دستش حسام گوهردار.
لفظ گوهر ردیف محجوب است ... و در مجمع الصنایع آمده که : اگر کلمه ای در میان قوافی شعر ذوقافیتین مکررواقع شود آنرا متوسط نامند. (از کشاف اصطلاحات الفنون ). و رجوع به ذوقافیتین شود.
- همردیف ؛ همقطار. در تداول ارتش ، غیرنظامی که درجه ٔ نظامی داشته باشد. گویند: همردیف سرهنگ ، همردیف سروان ...
|| دو یا چند چیز که در پهلوی هم واقع شوند. (ناظم الاطباء). در این معنی معرب رده است . (یادداشت مؤلف ) :
ندانم مرکبی کایام در وی
ردیف هر سگ آهویی ندارد.
خاقانی .
- ردیف ایستادن ؛ به ردیف قرار گرفتن . در یک رده ایستادن .
- ردیف سرطان ؛ برج اسد. (ناظم الاطباء). کنایه از برج اسد. (آنندراج ) (از غیاث اللغات ). اشاره به برج اسد است که یکی از دوازده برج فلکی است . (برهان ).
- ردیف کاری ؛ (اصطلاح زراعت ) آنگاه که تخم یا نشا در یک خط کاشته شود.(از یادداشت مؤلف ).
- ردیف کردن ؛ قطار کردن . انتظام دادن . به رده درآوردن .
- || از پس نشاندن . واپس اسب نشاندن . (یادداشت مؤلف ).
- || در تداول عامّه ، مرتب کردن . روبراه ساختن .
|| (اصطلاح عروض ) لفظ مکرری که در آخر ابیات و مصرعها درآورند و پساوند نیز گویند. (ناظم الاطباء). لفظ مکرر که در آخر مصرعها و ابیات آید. (آنندراج ) (غیاث اللغات ). آخر اشعار در قافیه . (لغت محلی شوشتر). کلمه ای که در قصیده یا غزل یا قطعه پس از قافیه در تمام اشعار مکرر کنند، مانند شکسته در این قصیده :
استاد رشیدی را شعری است بهنجار
چون زلف بتان نغز و بهنجار شکسته
من سوزنیم شعر من اندر پی آن شعر
نرزد به یکی سوزن سوفارشکسته .
(از یادداشت مؤلف ).
وصاحب کشاف اصطلاحات الفنون گوید: نزد شعرای عجم عبارت است از یک کلمه یا زیاده که بعد از قافیه در ابیات به یک معنی عیناً تکرار شود و شعری که مشتمل بر ردیف باشد آنرا مُرَدَّف گویند و شعراء عرب ردیف را اعتبار نکرده اند. و ردیف بر دو نوع است : یکی عبارت یا کلمه ٔ تام چنانکه در این بیت :
ای دوست که دل ز بنده برداشته ای
نیکوست که دل ز بنده برداشته ای .
سعدی .
دوم حرفی که بجای کلمه ٔ تام باشد یعنی حرف مفید معنی ، مانند تاء خطاب و شین غایب و میم متکلم ، چنانکه «ت » در بیت زیر:
سپهرمرتبه شاها تویی که پیش درت
نهاده مهر سر و چرخ گشت گرد سرت .
و شمس قیس گفته : در ردیف میباید که شعر در وزن و معنی بدو محتاج باشدو این محل بحث است زیرا که خود در آخر مبحث گفته که : چون کلمه ٔ ردیف در محل خود متمکن نیفتد و معنی شعررا از روی معنی بدان احتیاج نبود عیب است . پس معلوم شد که با عدم نیاز ردیف محسوب است ، نهایت آنکه عیبی دارد و این منافی قول اول اوست مگر آنکه بگوییم در قسم اخیر مقصود تعریف ردیف بی عیب است نه مطلق ردیف ... (از کشاف اصطلاحات الفنون ) :
کرد پیمان خواجه تا شعری ردیف آرم بری
من ردیف شعر خود کردم بدان پیمان بری .
سوزنی .
فراخ بال کند عدل تنگ قافیه را
چنانکه چرخ ردیف دوام او زیبد.
خاقانی (دیوان چ سجادی ص 853).
صورت عدل تنگ قافیه است
که ردیف دوام او زیبد.
خاقانی .
گر نه ردیف شعر مرا آمدی بکار
مانا که خود نساختی اسکندر آینه .
خاقانی .
- ردیف دومعنی ؛ در اصطلاح شعر آن است که از یک لفظ ردیف دو معنی تام و مفید حاصل آید. مثال :
پرد چون کرکس تیرت کند سیمرغ را پرکم
پرد چون طوطی کلکت شود طاوس جان پرور.
«پرکم »دو معنی دارد: یکی بیکار، دوم : پر او کم شود. و طاوس جان صاحب پر شود و یا جان پرورد... و مقصود در اینجا لفظ «پرور» است که ردیف است و «جان » قافیه . (از کشاف اصطلاحات الفنون ).
- ردیف متجانس ؛ در عرف شعرا دو معنی دارد: یکی آنکه شاعر بعد از قافیه ردیف لفظی را آورد که دارای دو معنی باشد و آنرا بر طریق تجنیس دارد. مثال :
ستوده خان کریم آن سحاب گوهربار
که برد از در او خلق اشترزر بار.
لفظبار که ردیف است در مصرع اول از باریدن است و در مصراع دوم از بار کردن است .
دوم آنکه : لفظی را در شعری یا غزلی ردیف سازد در مصراع اول و در ابیات دیگر لفظی آورد که از آن لفظ قافیه و ردیف هر دو خیزد. مثال :
آن یار دلربا که رخش را هر آینه
چون مه نموده راست نماید هر آینه .
مثال دیگر:
ای خنک جانی که در هر آینه
دید روی یار خود هر آینه .
لفظ آینه ردیف است در مصراع اول از «هر آینه » لفظ «هر» قافیه است و لفظ «آینه » ردیف ، و در مصراع دوم قافیه و ردیف از یک لفظ هر آینه آورده است . وجه تسمیه ظاهر است چرا که ردیف براستی کلمه ای است مکرر به یک معنی ، و اینجا مختلف است لکن بسبب مجانست لفظی به ردیف متجانس موسوم گشت . (از کشاف اصطلاحات الفنون ).
- ردیف محجوب ؛ در عرف شاعران لفظی است مکرر که در دو قافیه ٔ شعری ذوقافیتین افتد. مثال :
ستوده خان کریم آن غمام گوهربار
که هست بر کف دستش حسام گوهردار.
لفظ گوهر ردیف محجوب است ... و در مجمع الصنایع آمده که : اگر کلمه ای در میان قوافی شعر ذوقافیتین مکررواقع شود آنرا متوسط نامند. (از کشاف اصطلاحات الفنون ). و رجوع به ذوقافیتین شود.
