رستن
لغت‌نامه دهخدا
رستن . [ رَ ت َ ] (مص ) نجات یافتن و آزاد شدن . (ناظم الاطباء). رها شدن . (ناظم الاطباء) (یادداشت مؤلف ). خلاص شدن و نجات یافتن . (آنندراج ) (از شعوری ج 2 ورق 12). خلاص شدن . (فرهنگ رشیدی ). نجات یافتن . رهایی یافتن . رها شدن . (حاشیه ٔبرهان چ معین ). آزاد شدن . خلاص . نجات یافتن . (لغات ولف ). رهیدن . رهایی . رهش . رهایش . بلول . ابلال . فوز. فلاح . نجاح . (یادداشت مؤلف ). اخلاص . استنجاء. افلاح . انفضاء. تخلص . تنجیه . خلاص . عصر. فوز. نَقَذ. (منتهی الارب ). خلاص . (دهار). نجات . (ترجمان القرآن ) :
به آهن نگه کن که ببریده سنگ
نرست آهن از سنگ بی آذرنگ .
ز دشمن بدینار و با زینهار
برستن توان وآز را نیست چار.
سخن تا نگویی ترا زیردست
زبردست شد کز دهان تو رست .
بدو گفت رو پیش سام سوار
بپرسش که چون رستی از کارزار.
چنین گفت اکنون که رستی ز بد
ز تو خوبی و راست گفتن سزد.
چو لشکر بدانست کاسفندیار
ز بند گران رست و بد روزگار.
چو آمد به تنگ دژ گنبدان
برست از بد زور و دست بدان .
ز بس دست بی پای و بی پای دست
تو گفتی کزآن رزمگه کس نرست .
تو چگونه رهی که دست اجل
بر سر تو همی زند سرپاس .
تنی چند از موج دریا برست
رسیدندنزدیکی آبخَست .
گاه آنست که از محنت و سختی برهند.
ای فراق تو دل ما بندگان را سوخته
صدهزاران شکر یزدان را که رستیم از فراق .
مسلمانان بسیار کشته شدند و اسیر کرده شدند و بعضی برستند. (تاریخ سیستان ). بوطلحه بر رافع شبیخون کردو بیشتر سپاه رافع را بکشت و رافع تنها به نفس خویش برست . (تاریخ سیستان ). من امروز از دوزخ رستم و به بهشت رسیدم . (تاریخ سیستان ).
از بلخ روز پنجشنبه ده روز گذشته از ماه ربیعالاول سنه ٔ چهارصدوبیست ودو برستند. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 217). گفتند: هان ! چون رستی بازنمودم زاریهای خویش و ماندگی . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 439). و بگوی که سلطان ما رااز دست دیلمان بستد و اهل ری راحت در این روزگار دیدند که از ایشان برستند. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 308).
چو از سخت کاری برستی ز بخت
دگر تن میفکن در آن کار سخت .
از ایشان بکشتند بسیار گرد
بجان آن کسی رست کش اسب برد.
که را راند خشمش فتد در گداز
که را خواند جودش برست از نیاز.
کسی نرست وگر رست خورده بود حسام
کسی نجست وگر جست خورده بود سنان .
لیکن نرهم همی ز قومش
هرچند ز مکر دیو رستم .
رستن به مال نیست به علمست و کارکرد
خیره به مال بسته دلی و به درهمی .
از بد گرگ رستن آسان است
وز ستمکار سخت دشوار است .
خوی نکو عادت پیغمبران
راه خوی نیک سوی رستن است .
قولی به سر زبان خود بربستی
صد خانه پر از بت و یکی نشکستی
گفتی که به یک قول شهادت رستم
فردات کند خمار کِامشب مستی .
جماعتی بسیار بودند درزمین فارس ... مسلمة قیس الاشجعی را بفرستاد تا ایشان را بپراکند... و مسلمانان از دست ایشان برستند. (مجمل التواریخ و القصص ). جشن سده بنهاد و مردمان که ازجور و ستم ضحاک برسته بودند پسندیدند. (نوروزنامه ).دارنده مباش از بلاها رستی . (از کلیله و دمنه ).
هرکه اندر سایه ٔ اقبال او مسکن گرفت
از سموم فاقه و ادبار و محنت جست و رست .
گر امروز آتش شهوت بکشتی بیگمان رستی
و گرنه تَف ّ این آتش ترا هیزم کند فردا.
هان مژده هان که رستی ازین قحط مردمی
هین سجده هین که جستی ازین چاه مضطری .
ز خشک آخور خذلان برست خاقانی
که در ریاض محمد خرید کشت رضا.
مهره ٔ مار بهر مار زده ست
به کسی کز گزند رست مده .
وفا از شهر بند عهد رسته ست
که اینجا خانه در کویی ندارد.
بر سر بازار دهر نقد جفا می رود
رسته ای ار ننگری رسته ٔ خذلان او.
و حلق تذروان از چنگ بازان رسته . (سندبادنامه ص 9).
که چون بودی و چون رستی ز بیداد
که از بندت نبود این بنده آزاد.
چنان در کار آن دلدار دل بست
که از تیمار کار خویشتن رست .
نظر بر بت نهی صورت پرستی
قدم بر بت نهی رفتی و رستی .
خیز کاین سلطان ترا طالب شده ست
کز تو خواهد شهر ما از قتل رست .
مرغ کاو اندر قفس زندانی است
می نجوید رستن ، از نادانی است .
نی دو باشد تا تویی صورت پرست
پیش او یک گشت کز صورت برست .
رستم از آب و ز نان همچون ملک
بیغرض گردم بر این در چون فلک .
دو برادر یکی خدمت سلطان کردی و دیگر بزور بازو خوردی . باری این توانگر گفت درویش را که چرا خدمت نکنی تا از مشقت کار کردن برهی . (گلستان ). سر مار بدست دشمن بکوب که از احدی الحسنیین خالی نباشد اگر این غالب آید مار کشتی وگر آن از دشمن رستی .(گلستان ).
بمیر تا برهی ای حسود کاین رنجی است
که ازمشقت آن جز به مرگ نتوان رست .
به عذر توبه توان رستن از عذاب خدای
ولیک می نتوان از زبان مردم رست .
خلاف نفس و عادت کن که رستی
نمی دانم به هر جایی که هستی .
راستی کن که راستان رستند
در جهان راستان قوی دستند.
ای دل مباش یک دم خالی ز عشق و مستی
وآنگه برو که رستی از نیستی و هستی .
چون مرا با جلبان کار نباشد شب و روز
رستم از وسمه و گلگونه و حنی و شخار.
با عقل مردد نتوان رست زغوغا
اینجاست که دیوانگیی نیز بباید.
افلاح ؛ رستن از مکروه . (ترجمان القرآن ). انملاز؛ رستن از کاری . (منتهی الارب ). تملز؛ برستن از چیزی . (مصادر اللغه ٔ زوزنی ). تملز؛ رستن از کاری . (منتهی الارب ).
- از بهانه رستن ؛ بهانه را از دست دادن . (یادداشت مؤلف ). فارغ از عذر و بهانه شدن :
چو از فرهاد خالی شد زمانه
برست آن ماه تابان از بهانه .
- بازرستن ؛ رستن . رهیدن . رهایی یافتن . نجات پیدا کردن :
خاقانی گهرسخنم ور نبودمی
از جورهای بدگهران بازرستمی .
زین تنگنای وحشت اگر بازرستمی
خود را به آستان عدم بازبستمی .
کو سر تیغ تا بدو بازرهم ز بند سر
کز جگر پرآبله چون سفنم دریغ من .
بیک دم بازرست ازچرخ و ننگ سعد و نحس او
که این تثلیث برجیس است و آن تربیع کیوانی .
نی نی از بند اجل کس به نوا بازنرست
کار کُافتاده چه در بند نوایید همه .
وگر چون مقبلان دولت پرستی
طمع را میل درکش بازرستی .
قیاس آنست سعدی کز کمندش
به جان دادن توانی بازرستن .
و رجوع به بازرستن در جای خود شود.
- || رهانیدن . آزاد ساختن . خلاص کردن ، بصورت متعدی :
اگرچه پیشه داری زیر بستن
ندانی دل ازایشان بازرستن .
- به جان رستن ؛ بدون فتح و غلبه بر خصم تنها جان خود را از میدان رهانیدن . (یادداشت مؤلف ) :
امیر یوسف گرگ افکن است و شیرکش است
ز گرگ و شیر به جان رسته بود رستم زال .
- رسته شدن ؛ رسته گردیدن . نجات یافتن . رها شدن . خلاص گشتن . رستن . و رجوع به ماده ٔ رسته شدن شود.
- رسته گردیدن ؛ آزاد شدن . خلاص یافتن . رهایی یافتن .و رجوع به ماده ٔ رسته گردیدن شود.
- وارستن ؛ رستن . رهایی یافتن .رها شدن . نجات یافتن . بازرستن :
مرا طفیل کسان مرهمی همی دادی
کنون ز دادن آنقدر نیز وارستی .
دل گفت له الحمد که بگذشتم از آن خوان
جان گفت له الفضل که وارستم از این بند.
از پای پیل حادثه وارست و دست برد
هر کس که اسب عافیتی زیر ران کشید.
- || نجات دادن . آزاد کردن . (یادداشت مؤلف ) :
به تیغ نبردی ترا خستمی
وزین گفت بیهوده وارستمی .
|| گریختن . (ناظم الاطباء) (حاشیه ٔ برهان چ معین ). فرار. (لغات ولف ). || در شعر ذیل ،سوزنی به معنی روییدن و نمو آورده است . (یادداشت مؤلف ) :
بنده از خوان تو غایب نخوهد بود ولیک
هر شبانگاه ورا راتبه کن شست فقاع
به فقاع تو وی از گرمی روزه برهد
بمکد چندی و از سبلت او رست فقاع .
(ظ. بتبع قوافی دیگر، رُست بضم اول ، بفتح اول استعمال شده ).
به آهن نگه کن که ببریده سنگ
نرست آهن از سنگ بی آذرنگ .
ابوشکور.
ز دشمن بدینار و با زینهار
برستن توان وآز را نیست چار.
ابوشکور.
سخن تا نگویی ترا زیردست
زبردست شد کز دهان تو رست .
ابوشکور.
بدو گفت رو پیش سام سوار
بپرسش که چون رستی از کارزار.
فردوسی .
چنین گفت اکنون که رستی ز بد
ز تو خوبی و راست گفتن سزد.
فردوسی .
چو لشکر بدانست کاسفندیار
ز بند گران رست و بد روزگار.
فردوسی .
چو آمد به تنگ دژ گنبدان
برست از بد زور و دست بدان .
فردوسی .
ز بس دست بی پای و بی پای دست
تو گفتی کزآن رزمگه کس نرست .
فردوسی .
تو چگونه رهی که دست اجل
بر سر تو همی زند سرپاس .
عنصری .
تنی چند از موج دریا برست
رسیدندنزدیکی آبخَست .
عنصری .
گاه آنست که از محنت و سختی برهند.
منوچهری .
ای فراق تو دل ما بندگان را سوخته
صدهزاران شکر یزدان را که رستیم از فراق .
منوچهری .
مسلمانان بسیار کشته شدند و اسیر کرده شدند و بعضی برستند. (تاریخ سیستان ). بوطلحه بر رافع شبیخون کردو بیشتر سپاه رافع را بکشت و رافع تنها به نفس خویش برست . (تاریخ سیستان ). من امروز از دوزخ رستم و به بهشت رسیدم . (تاریخ سیستان ).
از بلخ روز پنجشنبه ده روز گذشته از ماه ربیعالاول سنه ٔ چهارصدوبیست ودو برستند. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 217). گفتند: هان ! چون رستی بازنمودم زاریهای خویش و ماندگی . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 439). و بگوی که سلطان ما رااز دست دیلمان بستد و اهل ری راحت در این روزگار دیدند که از ایشان برستند. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 308).
چو از سخت کاری برستی ز بخت
دگر تن میفکن در آن کار سخت .
اسدی .
از ایشان بکشتند بسیار گرد
بجان آن کسی رست کش اسب برد.
اسدی .
که را راند خشمش فتد در گداز
که را خواند جودش برست از نیاز.
اسدی .
کسی نرست وگر رست خورده بود حسام
کسی نجست وگر جست خورده بود سنان .
قطران .
لیکن نرهم همی ز قومش
هرچند ز مکر دیو رستم .
ناصرخسرو.
رستن به مال نیست به علمست و کارکرد
خیره به مال بسته دلی و به درهمی .
ناصرخسرو.
از بد گرگ رستن آسان است
وز ستمکار سخت دشوار است .
ناصرخسرو.
خوی نکو عادت پیغمبران
راه خوی نیک سوی رستن است .
ناصرخسرو.
قولی به سر زبان خود بربستی
صد خانه پر از بت و یکی نشکستی
گفتی که به یک قول شهادت رستم
فردات کند خمار کِامشب مستی .
خواجه عبداﷲ انصاری .
جماعتی بسیار بودند درزمین فارس ... مسلمة قیس الاشجعی را بفرستاد تا ایشان را بپراکند... و مسلمانان از دست ایشان برستند. (مجمل التواریخ و القصص ). جشن سده بنهاد و مردمان که ازجور و ستم ضحاک برسته بودند پسندیدند. (نوروزنامه ).دارنده مباش از بلاها رستی . (از کلیله و دمنه ).
هرکه اندر سایه ٔ اقبال او مسکن گرفت
از سموم فاقه و ادبار و محنت جست و رست .
سوزنی .
گر امروز آتش شهوت بکشتی بیگمان رستی
و گرنه تَف ّ این آتش ترا هیزم کند فردا.
سنایی .
هان مژده هان که رستی ازین قحط مردمی
هین سجده هین که جستی ازین چاه مضطری .
خاقانی .
ز خشک آخور خذلان برست خاقانی
که در ریاض محمد خرید کشت رضا.
خاقانی .
مهره ٔ مار بهر مار زده ست
به کسی کز گزند رست مده .
خاقانی .
وفا از شهر بند عهد رسته ست
که اینجا خانه در کویی ندارد.
خاقانی .
بر سر بازار دهر نقد جفا می رود
رسته ای ار ننگری رسته ٔ خذلان او.
خاقانی .
و حلق تذروان از چنگ بازان رسته . (سندبادنامه ص 9).
که چون بودی و چون رستی ز بیداد
که از بندت نبود این بنده آزاد.
نظامی .
چنان در کار آن دلدار دل بست
که از تیمار کار خویشتن رست .
نظامی .
نظر بر بت نهی صورت پرستی
قدم بر بت نهی رفتی و رستی .
نظامی .
خیز کاین سلطان ترا طالب شده ست
کز تو خواهد شهر ما از قتل رست .
مولوی .
مرغ کاو اندر قفس زندانی است
می نجوید رستن ، از نادانی است .
مولوی .
نی دو باشد تا تویی صورت پرست
پیش او یک گشت کز صورت برست .
مولوی .
رستم از آب و ز نان همچون ملک
بیغرض گردم بر این در چون فلک .
مولوی .
دو برادر یکی خدمت سلطان کردی و دیگر بزور بازو خوردی . باری این توانگر گفت درویش را که چرا خدمت نکنی تا از مشقت کار کردن برهی . (گلستان ). سر مار بدست دشمن بکوب که از احدی الحسنیین خالی نباشد اگر این غالب آید مار کشتی وگر آن از دشمن رستی .(گلستان ).
بمیر تا برهی ای حسود کاین رنجی است
که ازمشقت آن جز به مرگ نتوان رست .
سعدی .
به عذر توبه توان رستن از عذاب خدای
ولیک می نتوان از زبان مردم رست .
سعدی .
خلاف نفس و عادت کن که رستی
نمی دانم به هر جایی که هستی .
شیخ محمود شبستری .
راستی کن که راستان رستند
در جهان راستان قوی دستند.
اوحدی .
ای دل مباش یک دم خالی ز عشق و مستی
وآنگه برو که رستی از نیستی و هستی .
حافظ.
چون مرا با جلبان کار نباشد شب و روز
رستم از وسمه و گلگونه و حنی و شخار.
؟ (از فرهنگ سروری ).
با عقل مردد نتوان رست زغوغا
اینجاست که دیوانگیی نیز بباید.
ملک الشعراء بهار.
افلاح ؛ رستن از مکروه . (ترجمان القرآن ). انملاز؛ رستن از کاری . (منتهی الارب ). تملز؛ برستن از چیزی . (مصادر اللغه ٔ زوزنی ). تملز؛ رستن از کاری . (منتهی الارب ).
- از بهانه رستن ؛ بهانه را از دست دادن . (یادداشت مؤلف ). فارغ از عذر و بهانه شدن :
چو از فرهاد خالی شد زمانه
برست آن ماه تابان از بهانه .
نظامی .
- بازرستن ؛ رستن . رهیدن . رهایی یافتن . نجات پیدا کردن :
خاقانی گهرسخنم ور نبودمی
از جورهای بدگهران بازرستمی .
خاقانی .
زین تنگنای وحشت اگر بازرستمی
خود را به آستان عدم بازبستمی .
خاقانی .
کو سر تیغ تا بدو بازرهم ز بند سر
کز جگر پرآبله چون سفنم دریغ من .
خاقانی .
بیک دم بازرست ازچرخ و ننگ سعد و نحس او
که این تثلیث برجیس است و آن تربیع کیوانی .
خاقانی .
نی نی از بند اجل کس به نوا بازنرست
کار کُافتاده چه در بند نوایید همه .
خاقانی .
وگر چون مقبلان دولت پرستی
طمع را میل درکش بازرستی .
نظامی .
قیاس آنست سعدی کز کمندش
به جان دادن توانی بازرستن .
سعدی .
و رجوع به بازرستن در جای خود شود.
- || رهانیدن . آزاد ساختن . خلاص کردن ، بصورت متعدی :
اگرچه پیشه داری زیر بستن
ندانی دل ازایشان بازرستن .
(ویس و رامین ).
- به جان رستن ؛ بدون فتح و غلبه بر خصم تنها جان خود را از میدان رهانیدن . (یادداشت مؤلف ) :
امیر یوسف گرگ افکن است و شیرکش است
ز گرگ و شیر به جان رسته بود رستم زال .
فرخی .
- رسته شدن ؛ رسته گردیدن . نجات یافتن . رها شدن . خلاص گشتن . رستن . و رجوع به ماده ٔ رسته شدن شود.
- رسته گردیدن ؛ آزاد شدن . خلاص یافتن . رهایی یافتن .و رجوع به ماده ٔ رسته گردیدن شود.
- وارستن ؛ رستن . رهایی یافتن .رها شدن . نجات یافتن . بازرستن :
مرا طفیل کسان مرهمی همی دادی
کنون ز دادن آنقدر نیز وارستی .
خاقانی .
دل گفت له الحمد که بگذشتم از آن خوان
جان گفت له الفضل که وارستم از این بند.
خاقانی .
از پای پیل حادثه وارست و دست برد
هر کس که اسب عافیتی زیر ران کشید.
خاقانی .
- || نجات دادن . آزاد کردن . (یادداشت مؤلف ) :
به تیغ نبردی ترا خستمی
وزین گفت بیهوده وارستمی .
فردوسی .
|| گریختن . (ناظم الاطباء) (حاشیه ٔ برهان چ معین ). فرار. (لغات ولف ). || در شعر ذیل ،سوزنی به معنی روییدن و نمو آورده است . (یادداشت مؤلف ) :
بنده از خوان تو غایب نخوهد بود ولیک
هر شبانگاه ورا راتبه کن شست فقاع
به فقاع تو وی از گرمی روزه برهد
بمکد چندی و از سبلت او رست فقاع .
سوزنی .
(ظ. بتبع قوافی دیگر، رُست بضم اول ، بفتح اول استعمال شده ).
