رضائیه
لغت‌نامه دهخدا
رضائیه . [ رِ ئی ی َ ] (اِخ ) نام اصلی این شهر ارومیه یا اورمیه است که در اواسط سلطنت رضاشاه به رضائیه تغییر نام یافت و تا آخر دوران پهلوی به همین نام خوانده میشد. در 921هزارگزی شمال باختری تهران و 125هزارگزی جنوب باختری تبریز و 144هزارگزی جنوب خوی و 132هزارگزی شمال باختری مهاباد واقع شده و مختصات جغرافیایی آن به شرح زیر است : طول 45 درجه و 4 دقیقه ، عرض 37 درجه و 34 دقیقه و 40 ثانیه . ارتفاع از سطح دریا 1342 گز است . اختلاف ساعت با تهران 25 دقیقه و 20 ثانیه ، یعنی ساعت 12 ظهر ارومیه ، ساعت 12 و 25 دقیقه و 20 ثانیه ٔ تهران است . ارومیه یکی از شهرهای قدیم آذربایجان غربی و مرکز استان آذربایجان غربی است و در 18هزارگزی باختر دریاچه ٔ ارومیه واقع است و یکی از شهرهای زیبا و خوش آب و هوای ایران می باشد بویژه در فصل بهار دارای منظره ٔ خوش و سبز و خرم است و باغات انگور و آب جاری فراوان دارد. نام این شهر تا ظهور سلسله ٔ پهلوی ارومیه بوده . وجه تسمیه ٔ آن بنابه گفته ٔ معتمدین کلدانی ، چون رضائیه قبل از اسلام مرکز سلطنت کلده و آشور بود و از لحاظ اینکه شهر ارومیه به کثرت میاه و انبار معروف و مشهور می باشد در زبان کلدانی به معانی محل «میه » یا میاه (آب ) از نظر آب رودخانه ها و چشمه سارهای زیاد به ارومیه معروف گردیده در عین حال تصور می رود که در فرمان استیلای رومیان این شهر بنام «رومیه » موسوم شده باشد. ارومیه از دیر زمانی مهد تمدن و جایگاه علم و فرهنگ بوده و آثار گرانبهایی که درنتیجه ٔ حفاریهای علمی و احیاناً در اثر تصادف گوناگون بدست آمده گواه این مدعا می باشد ولی متأسفانه آثار تاریخی این شهر در اثر حوادث تاریخی و انقلابهای متوالی و مهاجمه ٔ اقوام و قبایل مختلف به کلی از بین رفته است . این شهر به نوشته ٔ مورخان وبموجب آثار عتیقه و بناهای تاریخی که دارد مولد زردشت (وخشور زردشت ) بوده است و مکان مقدس و زیارتگاه سلاطین عجم به شمار می رفته . در سال 623 م . که خسرو پرویز ساسانی از امپراطور روم در ارمنستان شکست خورده رومیان داخل خاک ارومیه شده اند و شهر را آتش زده اند که فعلاً آثاری در اطراف شهر از آن باقی است . در عصر شاه عباس کبیر شخصی بنام امرخان برادوستی (معروف به امیرخان یکدست ) جد بزرگ اسماعیل آقا سمیتقو که رئیس ایل عشایر شکاک بوده از طرف دولت وقت حکومت این منطقه را عهده دار شد و قلعه ٔ حسین به نام «دم دم » در قلعه ٔ کوه دم دم جنوب خاور قریه ٔ کوگیا احداث نمود (و فعلاً آثاری از آن قلعه باقیست )، بعداً بنای عصیان و تمرد از اوامر دولت گذارد و علم طغیان و استقلال برافراشت .دولت هرچه قوای نظامی برای تنبیه مشارالیه فرستاد موفقیتی بدست نیاورد. سرانجام سردار کربلای علیخان افشار قاسملو انجام دادن این امر را به عهده گرفت و پس از زد و خوردهای خونین قلعه ٔ مزبور را تصرف کرد و این قضیه را خاتمه داد. بنابه دستور دولت بیست هزار خانواده از ایلات و طوایف افشار از کلات کوچ نموده در اطراف و دهات و خود ارومیه جهت حفاظت مرز اسکان شده اند و بعد از آن چندین غائله ٔ عشایری و غیره در این شهر اتفاق افتاده که باعث خرابی این منطقه گردیده و شرح آنها تاریخچه ٔ مفصلی است . تا زمانی که رضاشاه به سلطنت نشست و تمام صفحات ایران را از این گونه هرج و مرج ها نجات بخشید علی الخصوص توجه بیشتری به این شهرستان داشت چنانکه نام این شهر به نام وی ارومیه نامیده شد. از ابنیه ٔ تاریخی که از آسیب محفوظ مانده بنای تاریخی گنبد و مسجد جامع ارومیه میباشد. بنای سه گنبدان برطبق نظریه ٔ باستان شناسان در سال 580 هَ . ق . ساخته شده و عبارت از مقبره ای است به شکل برج ، گویا آتشکده ٔ زردشتیان بوده که پس از هجوم اعراب به ایران و نفوذ آنان در آذربایجان متروک و به تدریج خراب شده وقسمتی از خطوط و نقوش آن از بین رفته و به صورت فعلی درآمده است و در این اواخر بر اثر توجه به حفظ آثار تاریخی به تعمیر قطعی آن اقدام شد و قسمتهای خراب شده ٔ بنای مزبور برطبق نظریه ٔ کارشناسان به سبک اصلی آن تعمیر گردید. سه گنبدان مزبور به فاصله ٔ پانصد گز در سمت جنوب خاور شهر ارومیه واقع و از سنگ و آجر ساخته شده و بنابه نوشته ٔ «مارکوارت » مستشرق آلمانی «کنجک » بزرگترین آتشکده در جنوب شرقی ارومیه می باشد که بایست هر پادشاهی بعد از جلوس خود پای پیاده به زیارت آن می آمد، ولی بعضی از مورخان راجع به وجه تسمیه ٔ«سه گنبد» قایلند که دو بنای دیگر نیز در مجاورت ده چهریق در اطراف کهنه شهر شاهپور وجود دارد که مجموعه ٔ این سه بنا را در قدیم سه گنبد نامیده اند. دیگر بنای قدیمی مسجد جامع ارومیه می باشد که تخمیناً از هفتصد سال پیش ساخته شده و تاریخ صحیحش در دست نیست و به قول برخی از مورخان قبلاً کلیسا بوده و بعداً در زمان سلطنت شاه عباس کبیر به مسجد تبدیل شده و در سال 1184 هَ . ق . از طرف مرحوم رضاقلیخان بیگلربیگی افشارتعمیر گردیده است . مسجد مذکور بنای بزرگی است که دروسط بازار واقع و دارای محراب طلاب نشین و صحن بزرگ ومسجد بسیار بزرگ و عالی است که به آیات قرآنی و گچ بریهای ظریف و کاشی کاریها مزین گردیده . سابقاً در رأس گنبد مسجد شبکه ٔ طلایی از روی اصول فنی و قواعد هندسی نصب شده بود که بر اثر حرارت و تابش آفتاب ساعات روز و نصف النهار ظهر را تعیین می نمود که بعداً بواسطه ٔ تعمیر گنبد، اسباب مزبور را از محل اصلی خود منحرف کردند و خاصیت مربوط هم از میان رفت . تاریخ محراب مسجد 676 هَ . ق . را نشان می دهد ولی برطبق گفته ٔ مطلعین تاریخ مذکور از تاریخ بنای مسجد عقب تر می باشد.
صنایع: صنعت نجاری و منبت کاری ارومیه در تمام ایران شهرت دارد و مبلهای عالی و جعبه های منقوش و قوطی های مشبک دستی در این شهر بوسیله ٔ استادان ماهر تهیه می گردد. صنعت قالیبافی و نساجی نیز سابقاً رواج داشته که فعلاً متروک شده است .
بهداشت : ارومیه دارای یک بنگاه شیر و خورشید و یک بهداری شهرداری می باشد که سازمان آنها به شرح زیر است : بنگاه شیرو خورشید عبارتست از یک بیمارستان سی تختخوابی و وسایل طبی و جراحی و چشم پزشکی و زایمان و درمانگاه شماره ٔ 1 و درمانگاه شماره ٔ 2 بهداری سیار و هفت بخش که پستهای بخشها مرتباً در دهات گردش می کنند و مشغول معالجه ٔ بیماران محل می باشند.
فرهنگ : این شهرستان دارای 104 باب دبیرستان و دبستان است که در خود شهر دایر است و چند باب آموزشگاه شبانه ٔ اکابر برای تحصیل اهالی بیسواد وجود دارد. (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 4).
در ارومیه نجاری و منبت کاریهای زیبا می کنند، جعبه ٔ شطرنج و نرد ارومیه معروفست . بعلاوه گلاب و مشروبات ممتاز نیز به عمل می آورند و دهها نوع انگور در باغهای آن بدست می آید. (یادداشت مؤلف ).
شهرستان ارومیه ، یکی از شهرستانهای استان آذربایجان غربی و مشخصات آن بشرح زیر است : از شمال به شهرستان خوی ، از جنوب به شهرستان مهاباد، از خاور به دریاچه ٔ ارومیه ، از باختر به کشور ترکیه و عراق محدود می باشد. آب و هوا، هوای کنار دریاچه ٔ ارومیه معتدل نسبة گرم و مالاریایی و جلگه ، ولی قسمتهای کوهستانی و مرزی آن سردسیر می باشد.
ارتفاعات : مهمترین ارتفاعات این شهرستان عبارتست از: 1- سلسله جبال مرزی ترکیه و عراق که مرز این سه کشور را از هم جدا نموده و علایم مرزی ایران و ترکیه در روی آنها میله گذاری شده است . 2- ارتفاعات گردنه ٔ قوشچی در شمال شهرستان . 3- کوههای باستان در جنوب شهرستان .
رودخانه ها: مهمترین رودخانه های ارومیه عبارتست از: رودخانه ٔ نازلو، روضه چای ، برکشلو (شهرچای ) باراندوزچای ، گدار (قادرچای )، و چندین رودخانه ٔ کوچک دیگر که عموماً به دریاچه ٔ ارومیه می ریزند.
پلهای معروف : پل چونقرالو، شهرچای ، ساعتلوی داغ ، باراندوزچای .
معادن : این شهرستان معادن فراوانی دارد که هنوز به استخراج آنها اقدام نشده . فقط چند معدن گچ و آهک و نمک دارد، ولی بیشتر نمک شهرستان از آب دریاچه تهیه می شود.
سازمان اداری : از نظر تقسیمات کشوری شهرستان ارومیه از 5 بخش و 15 دهستان و 743 آبادی تشکیل شده و جمعیت آن به اضافه ٔ شهر ارومیه 198566 تن میباشد به شرح زیر:
نام بخش تعداددهستان تعدادآبادی جمعیت
بخش حومه 6 376 80877
صومای 3 84 17709
سلوانا 3 92 11381
سلدوز 1 117 21403
اشنویه 2 74 14369
جمع 15 743 198566
راهها: به نقاط زیر راه شوسه دارد: کلمانخانه ، شاهپور، خوی ، ماکو، بازرگان ، پلدشت ، جلفا، مرند، تبریز، مهاباد، اشنویه ، نقده ، خانه ، میاندوآب ، مراغه ، شاهین دژ، بوکان ، سقز. و چند راه نیمه شوسه به سردشت ، سراو و جز آن .
بخش ارومیه ، حدود بخش : از شمال به دریاچه ٔ ارومیه و بخش شاهپور، از جنوب به بخش اشنویه و نقده ، از خاور به دریاچه ٔ ارومیه ، از باختر به بخش صومای و سلوانا. قسمتهای کنار دریاچه جلگه و بقیه کوهستانی است . هوای بخش بیشتر معتدل ، و بعلت وجود باتلاقها و رودخانه های متعدد و دریاچه ، ناسالم ومالاریایی است . آب دیه های بخش از رودخانه های نازلو وروضه و برکشلو و باراندوز و چشمه سارها و قنوات محلی است . محصول آنجا غلات و توتون و حبوب و سبزه و کشمش و برنج و چغندرقند و صیفی و انواع سبزی است . راههای شوسه ٔ ارومیه به شاهپور و نقده و مهاباد از این بخش می گذرد. بخش حومه از 8 دهستان و 377 آبادی تشکیل می یابد و جمعیت آن به اضافه ٔ شهر ارومیه 133704 تن است به شرح زیر:
دهستان آبادی جمعیت
نازلو 145 33157
برکشلو 59 12624
باراندوزچای 102 16830
روضه چای 29 5810
انزل 17 8971
دول 24 3485
شهرارومیه 1 52827
جمع 377 133704
(از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 4).
صنایع: صنعت نجاری و منبت کاری ارومیه در تمام ایران شهرت دارد و مبلهای عالی و جعبه های منقوش و قوطی های مشبک دستی در این شهر بوسیله ٔ استادان ماهر تهیه می گردد. صنعت قالیبافی و نساجی نیز سابقاً رواج داشته که فعلاً متروک شده است .
بهداشت : ارومیه دارای یک بنگاه شیر و خورشید و یک بهداری شهرداری می باشد که سازمان آنها به شرح زیر است : بنگاه شیرو خورشید عبارتست از یک بیمارستان سی تختخوابی و وسایل طبی و جراحی و چشم پزشکی و زایمان و درمانگاه شماره ٔ 1 و درمانگاه شماره ٔ 2 بهداری سیار و هفت بخش که پستهای بخشها مرتباً در دهات گردش می کنند و مشغول معالجه ٔ بیماران محل می باشند.
فرهنگ : این شهرستان دارای 104 باب دبیرستان و دبستان است که در خود شهر دایر است و چند باب آموزشگاه شبانه ٔ اکابر برای تحصیل اهالی بیسواد وجود دارد. (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 4).
در ارومیه نجاری و منبت کاریهای زیبا می کنند، جعبه ٔ شطرنج و نرد ارومیه معروفست . بعلاوه گلاب و مشروبات ممتاز نیز به عمل می آورند و دهها نوع انگور در باغهای آن بدست می آید. (یادداشت مؤلف ).
شهرستان ارومیه ، یکی از شهرستانهای استان آذربایجان غربی و مشخصات آن بشرح زیر است : از شمال به شهرستان خوی ، از جنوب به شهرستان مهاباد، از خاور به دریاچه ٔ ارومیه ، از باختر به کشور ترکیه و عراق محدود می باشد. آب و هوا، هوای کنار دریاچه ٔ ارومیه معتدل نسبة گرم و مالاریایی و جلگه ، ولی قسمتهای کوهستانی و مرزی آن سردسیر می باشد.
ارتفاعات : مهمترین ارتفاعات این شهرستان عبارتست از: 1- سلسله جبال مرزی ترکیه و عراق که مرز این سه کشور را از هم جدا نموده و علایم مرزی ایران و ترکیه در روی آنها میله گذاری شده است . 2- ارتفاعات گردنه ٔ قوشچی در شمال شهرستان . 3- کوههای باستان در جنوب شهرستان .
رودخانه ها: مهمترین رودخانه های ارومیه عبارتست از: رودخانه ٔ نازلو، روضه چای ، برکشلو (شهرچای ) باراندوزچای ، گدار (قادرچای )، و چندین رودخانه ٔ کوچک دیگر که عموماً به دریاچه ٔ ارومیه می ریزند.
پلهای معروف : پل چونقرالو، شهرچای ، ساعتلوی داغ ، باراندوزچای .
معادن : این شهرستان معادن فراوانی دارد که هنوز به استخراج آنها اقدام نشده . فقط چند معدن گچ و آهک و نمک دارد، ولی بیشتر نمک شهرستان از آب دریاچه تهیه می شود.
سازمان اداری : از نظر تقسیمات کشوری شهرستان ارومیه از 5 بخش و 15 دهستان و 743 آبادی تشکیل شده و جمعیت آن به اضافه ٔ شهر ارومیه 198566 تن میباشد به شرح زیر:
نام بخش تعداددهستان تعدادآبادی جمعیت
بخش حومه 6 376 80877
صومای 3 84 17709
سلوانا 3 92 11381
سلدوز 1 117 21403
اشنویه 2 74 14369
جمع 15 743 198566
راهها: به نقاط زیر راه شوسه دارد: کلمانخانه ، شاهپور، خوی ، ماکو، بازرگان ، پلدشت ، جلفا، مرند، تبریز، مهاباد، اشنویه ، نقده ، خانه ، میاندوآب ، مراغه ، شاهین دژ، بوکان ، سقز. و چند راه نیمه شوسه به سردشت ، سراو و جز آن .
بخش ارومیه ، حدود بخش : از شمال به دریاچه ٔ ارومیه و بخش شاهپور، از جنوب به بخش اشنویه و نقده ، از خاور به دریاچه ٔ ارومیه ، از باختر به بخش صومای و سلوانا. قسمتهای کنار دریاچه جلگه و بقیه کوهستانی است . هوای بخش بیشتر معتدل ، و بعلت وجود باتلاقها و رودخانه های متعدد و دریاچه ، ناسالم ومالاریایی است . آب دیه های بخش از رودخانه های نازلو وروضه و برکشلو و باراندوز و چشمه سارها و قنوات محلی است . محصول آنجا غلات و توتون و حبوب و سبزه و کشمش و برنج و چغندرقند و صیفی و انواع سبزی است . راههای شوسه ٔ ارومیه به شاهپور و نقده و مهاباد از این بخش می گذرد. بخش حومه از 8 دهستان و 377 آبادی تشکیل می یابد و جمعیت آن به اضافه ٔ شهر ارومیه 133704 تن است به شرح زیر:
دهستان آبادی جمعیت
نازلو 145 33157
برکشلو 59 12624
باراندوزچای 102 16830
روضه چای 29 5810
انزل 17 8971
دول 24 3485
شهرارومیه 1 52827
جمع 377 133704
(از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 4).
