رفتن
لغت‌نامه دهخدا
رفتن . [ رَ ت َ ] (مص ) حرکت کردن . خود را حرکت دادن . (ناظم الاطباء). روان شدن از محلی به محل دیگر. (ازناظم الاطباء). خود را منتقل کردن از جایی به جایی . نقل کردن از نقطه ای به نقطه ٔ دیگر. راه رفتن . مشی . (یادداشت مؤلف ). مشی . (دهار) (ترجمان القرآن جرجانی چ دبیرسیاقی ) (منتهی الارب ). تمشاء. (منتهی الارب ) (دهار). تمشیة. (منتهی الارب ). جایی را گذاشته رو بجای دیگرآوردن . (فرهنگ نظام ). مقابل آمدن . (فرهنگ فارسی معین ) (آنندراج ). حرکت کردن . روانه شدن . (فرهنگ لغات ولف ). عازم شدن . شدن . بشدن . ذهاب . پیمودن . مجیی ٔ. (یادداشت مؤلف ). سیر کردن . (ناظم الاطباء). تسیار. سیرورة. مسیر. (تاج المصادر بیهقی ). سیر. (دهار) (تاج المصادر بیهقی ) (منتهی الارب ). عسد. اجتیاز. انطلاق . (منتهی الارب ). درجان . دروج . (منتهی الارب ) (تاج المصادربیهقی ). دش . دقوس . دلدال . دلدلة. (منتهی الارب ). دنش . (منتهی الارب ) (ترجمان القرآن ). ضرب . (تاج المصادر بیهقی ) (منتهی الارب ). سروب . (دهار). طحو. طرغشة. طری . طس . (منتهی الارب ). طعن . (تاج المصادر بیهقی ). طمور. (منتهی الارب ). عزب . (منتهی الارب ) (المنجد). طوء. عیول و عیل و معیل . عزوب . عیر. غبر. غموض . کهف . (منتهی الارب ). مضرب . (تاج المصادر بیهقی ). مطر. مطور. مغر. میط. (منتهی الارب ). نؤج . (منتهی الارب ) (از المنجد). نسع. نسوع . نسغ. (منتهی الارب ). وخی . (منتهی الارب )(تاج المصادر بیهقی ). هزو. هکوع . (منتهی الارب ). هیس . (تاج المصادر بیهقی ) (از منتهی الارب ) :
وز بر خوشبوی نیلوفر نشست
چون گه رفتن فرازآمد نجست .
مرد دینی رفت و آوردش کلند
چون همی مهمان در من خواست کند.
چو یاوندان به مجلس می گرفتند
ز مجلس مست چون گشتند رفتند.
فغفور بودم و فغ پیش من
فغ رفت و من بماندم فغواره .
فرستاد فرزند را نزد شاه
سپاهی همی رفت با او به راه .
چو خسرو نشست از بر تخت زر
برفتند هر کس که بودش گهر.
دل سام از آن نامه ٔ زال تفت
به اندیشه دل سوی آرام رفت .
تو ز ایدر برفتی بیامد سپاه
نوآیین یکی نامور کینه خواه .
گر نیستت ستور چه باشد
خری به مزد گیر و همی رو.
تو شیری و آنان به کردار غرم
برو تا رهانی دلم را زگرم .
پیلان ترا رفتن باد است و تن کوه
دندان نهنگ و دل و اندیشه ٔ کندا.
به امید رفتم به درگاه او
امید مرا جمله بیواز کرد.
ما بسوی هرات ونیشابور خواستیم رفت . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 408). برفتم و بگفتم و امیر سخت تافته بود. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 323). بنده بر اثر خیلتاش به سه روز از اینجا برود. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 379).
به رخ همچو سرو و به بالای سرو
میان همچو غرو و به رفتن تذور.
این مسخره با زن بسگالید وبرفتند
تا جایگه قاضی با بانگ و علالا.
چو پیش عاقلان جانت پیاده ست
نداری شرم ازین رفتن سواره .
در ره عقبی بپای رفت نباید
بلکه به جان و به عقل باید رفتن .
و اما پرویز چون بسلامت برفت به انطاکیه رفت و آنجا مقام کرد.(فارسنامه ٔ ابن بلخی ص 102). رفتن و نشستن به که دویدن و گسستن . (گلستان ).
رود بوستان بان به ایوان شاه
به نوباوه گل هم ز بستان شاه .
رفتن به چه ماند به خرامیدن طاووس .
پیش پیر قلندری رفتند
ماجرایی که رفت برگفتند.
ای ساربان آهسته رو کآرام جانم می رود
وآن دل که با خود داشتم با دلستانم می رود.
وقت خوردن دو کاسه کمتر نوش
تا نباید به دست رفتن و دوش .
ما را به آب دیده شب و روز ماجراست
زآن رهگذر که بر سر کویش چرا رود.
دوش رفتم به کوی باده فروش
زآتش عشق دل به جوش وخروش .
- امثال :
رفتم شهر کورها دیدم همه کور من هم کور . (امثال و حکم دهخدا ج 2 ص 870).
اجداد؛ رفتن بر زمین جدد. (منتهی الارب ). اجلعباب ؛ نیک رفتن . (المصادر زوزنی ). اخافة؛ رفتن بر زمین . درنفاق ؛ نیک برفتن . (منتهی الارب ). ادلاج ؛ رفتن به آخر شب . (تاج المصادربیهقی ). رفتن به اول شب . (دهار). رفتن در شب . (تاج المصادر بیهقی ). ادلنظاء؛ بسرعت رفتن . استلحام ؛ رفتن در پی راه فراختر. استمرار؛ رفتن پیوسته . (منتهی الارب ). اسحار؛ رفتن در وقت سحر.(تاج المصادر بیهقی ). اشتقاق ؛ رفتن در سخن به چپ و راست . (منتهی الارب ). اظرار؛ رفتن بر سنگهای تیز. اظهار؛ رفتن در گرمگاه . (تاج المصادربیهقی ). اعریراء؛ تنها رفتن . اقتشاش ؛ رفتن گروه . اقتصاص ؛ رفتن بر پی کسی . اقتیاس ؛ رفتن به روشی که دیگری رفته باشد. اقتیاف ؛ رفتن در پی دیگری . التحاف ؛ رفتن به راه فراخ . الحاف ، رفتن به ناز و دامن کشان . رفتن در بن کوه . انقعاش ؛رفتن قوم . انحناء. خساء؛ رفتن سگ . (مهذب الاسماء). انختاع ؛ رفتن بر زمین . (منتهی الارب ). انسلاب ؛ نیک برفتن ستور. (المصادر زوزنی ). انقضاض ؛ رفتن ستاره . (ترجمان القرآن چ دبیرسیاقی ) (المصادر زوزنی ). انمصاع ؛ رفتن در زمین . (منتهی الارب ). اهتمار؛ رفتن اسب . (تاج المصادر بیهقی ). اهجار؛ در هجیر رفتن . تتلیة؛ در پی کسی رفتن . تجاری ؛ با هم رفتن . (منتهی الارب ). ترهوک ؛ نیک رفتن . (المصادر زوزنی ). تطرح ؛ رفتن به رفتار ماندگان . تطسیس ؛ رفتن در جهان . تطود؛ رفتن در جهان . تعذید؛ متکبرانه رفتن . (منتهی الارب ). تغشم ؛ بر بی راه رفتن . (المصادر زوزنی ). تغطرف ؛ به ناز رفتن . تعکس ؛ برفتار مادر رفتن . تقویف ؛ رفتن در پی چیزی . تکدش ؛ رفتن اسب چنانکه گویی گرانبار است . تکویف ؛ به کوفه رفتن . تلزج ؛ رفتن ستور از پی گیاه . تلتلة؛ سخت رفتن . تمثع؛ رفتن کفتار. تمدخ ؛ رفتن ناقه به رفتار مار. تهجیر؛ رفتن بجایی وقت هجیر. تهیکل ؛ رفتن اسب نیکو و نجیب . جأل ؛ رفتن و آمدن . جحمظة؛ رفتن کوتاه بالا. جمر؛ جمری ،رفتن بر زمین . جوش ؛ همه شب رفتن . (منتهی الارب ). حقحقة؛ نیک برفتن به اول شب . (المصادر زوزنی ). دؤب ؛ نیک رفتن . (منتهی الارب ). رسف و رسفان ؛ رفتن با بند. (تاج المصادر بیهقی ). رواح ؛ رفتن در شبانگاه . (دهار). سری و سریه و مسری و سریه و سرایه و اسراء؛ بشب رفتن . شخوص ؛ رفتن از شهری به شهری . شذر و مذر؛ رفتن و پریشان شدن . شطس ؛ رفتن در زمین و سرکردن . (منتهی الارب ). ضکضکة؛ نیک برفتن . (المصادر زوزنی ). طسع رفتن در شهرها. طعن ؛ رفتن در بیابان . طمح ؛ رفتن و بردن . طهبلة؛ رفتن در بلاد. طهو؛ رفتن در زمین . مسوح ؛ رفتن در زمین . معد؛ رفتن در زمین . سیاحة؛ رفتن در زمین . صفق ؛ رفتن و سیر کردن . قندسة؛ رفتن و سیر کردن در جهان بر سر خود. عبادیدة؛ رفتن بطور خود رفت . (منتهی الارب ). عتبان ؛ بر سر پا رفتن شتر. عتبان ؛ بر یک پا رفتن مردم . (تاج المصادر بیهقی ). عتوک ؛ تنها رفتن . عدس و عداس و عدسان و عدوس ؛ رفتن در زمین . عیکان ؛ دوش جنبان رفتن . غلغلة؛ شتاب رفتن . قسقسة؛ همه ٔ شب رفتن . قشوش ؛ برفتار لاغران رفتن . قعقعة؛ رفتن در زمین . قعفزة؛ رفتن به گام تنگ و کوتاه . قعولة؛ نوعی از رفتن و آن پیش درآمدگی پای است بر پای دیگر در رفتار. کثم ؛ رفتن ازپی کسی . کحص ؛ رفتن شترمرغ در زمین و غایب شدن آن به نحوی که دیده نشود. کعسبة؛ رفتن به رفتار مستان . کعشبة؛ رفتن بندی وار به کوتاه قدم . کساء؛ در پی کسی رفتن . لحب ؛ رفتن به راه راست . مجاداة؛ با هم رفتن . مصع،رفتن اسب . مصع؛ رفتن در زمین . مصوع ؛ رفتن و بازگشتن شیر از پستان . مطابقة؛ رفتن با بند بر پای . مطع؛ رفتن و گم شدن . معاجزة؛ رفتن کسی چنان که نتوان به وی رسیدن . ممارة؛ رفتن با هم . مواعسه ؛ به شب رفتن . (منتهی الارب ). مواهقة؛ با کسی بهم رفتن . (المصادر زوزنی ). میع؛ رفتن اسب . نحب ؛ بشتاب رفتن یا سبک رفتن . نخنخة؛ سخت رفتن . (منتهی الارب ). نعج و نعوج رفتن بشتاب . وکبان ؛ رفتن آهسته . هرج ؛ رفتن اسب . (تاج المصادر بیهقی ). هسهسة؛ پیوسته روان شدن و رفتن به شب . همس ؛ نیک رفتن بشب . همجلة؛ نیک رفتن اسب و ستور. هیم ؛ رفتن بر غیر اراده و مراد. هیس ؛ رفتن به هر نوع که باشد. (منتهی الارب ).
- بازپس رفتن ؛ بازرفتن .گام عقب گذاشتن . (ناظم الاطباء). مقابل پیش رفتن و جلو رفتن .
- بازرفتن ؛ گام عقب گذاشتن . (ناظم الاطباء). برگشتن . بازگشتن . مراجعت کردن :
وز ایران سوی کاخ رفتند باز
سه هفته بشادی گرفتند ساز.
گفت [مسعود] نزدیک بونصر بازرو و او را بگوی که نیکو رفته است . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 161). بر سر سخن بازرویم . (قصص الانبیاء ص 87). خداوند یوسف را فرمود بسوی قوم خود بازرو. (قصص الانبیاء ص 136).
گر بازرفتنم سوی تبریز اجازت است
شکراکه گویم از کرم پادشای ری .
بازرفتند و غصه می خوردند
خواجه را جستجوی می کردند.
- || رسیدن . فرارسیدن :
هماندم که در خفیه این راز رفت
حکایت به گوش ملک بازرفت .
- || کنار رفتن .برچیده شدن . برداشته شدن . کنارزده شدن :
نشاید به دستان شدن در بهشت
که بازت رود چادر از روی زشت .
- با کسی رفتن ؛ همراه وی حرکت کردن .
- || در وی تأثیر کردن ، رسوخ کردن . مؤثر واقع شدن . تسلط داشتن : به هیچ حال وی را این نرود با سلطان ، و نگذارد که وی چاکران او را بخورد. (تاریخ بیهقی ). هوشیار باش تا بار دیگر سهوی چنین نیفتد که با محمود چنین بازیها نرود. (تاریخ بیهقی ص 254).
- بدررفتن ؛ بیرون شدن . خارج شدن :
چون رفت تیر از شصت بدر رفت . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 320).
قیاس کن که چه حالش بود در آن ساعت
که از وجود عزیزش بدر رود جانی .
عشق تو در وجودم و مهر تو در دلم
با شیر اندرون شده با جان بدر رود.
- بر باد رفتن ؛ روی باد حرکت کردن :
نه بر باد رفتی سحرگاه و شام
سریر سلیمان علیه السلام .
- || کنایه است از: از میان رفتن . از بین رفتن . نابود شدن . زایل شدن :
به آخر ندیدی که بر باد رفت
خنک آنکه با دانش و داد رفت .
- بررفتن ؛ بالا رفتن . بلند شدن . برخاستن . (یادداشت مؤلف ) :
بدو گفت رستم ز نخجیر گور
دمادم بیاید که بررفت هور.
نه باران همی آید از آسمان
نه بر می رود آه فریاد خوان .
- به بانک رفتن [در قمار] ؛ در تداول قماربازان قبول کردن بر دو باخت کلیه ٔ پول موجود پیش طرف را که بانک نامیده میشود.
- به کار رفتن ؛ به کاربرده شدن . به کار گرفتن . (یادداشت مؤلف ). استعمال شدن . استعمال گردیدن .
- بیرون رفتن ؛خارج شدن . (یادداشت مؤلف ) : جلابزبن .... با حنظلةبن ثعلبه ... به مبارزت بیرون رفت . (فارسنامه ٔ ابن بلخی ص 106).
- || قضای حاجت کردن . (یادداشت مؤلف ).
- پیش رفتن ؛ غالب آمدن . فایق آمدن :
زورت ار پیش می رود با ما
با خداوند غیب دان نرود.
- || جلو رفتن . مقابل رفتن .خود را برابر و روبروی کسی قرار دادن :
به ادب پیش رفتم و گفتم
ای ترا دل قرارگاه سروش .
- دو اسبه رفتن ؛ بشتاب رفتن . دویدن . شتافتن . به سرعت حرکت کردن :
اختران را که ره دواسبه روند
همچو خر در خلاب بنماید.
- راه رفتن ؛ راه عبور. طریق گذر :
نه در وی آدمی را راه رفتن
نه در وی آبها را جوی فرگند.
- راه رفتن آراستن ؛ عازم شدن . حرکت کردن :
وز آنجا یک تنه شاپور برخاست
دواسبه راه رفتن را بیاراست .
- رفتن خانه ؛ گردیدن خانه . (آنندراج ). حرکت خانه :
خانه ام وادی به وادی می رود چون گردباد
طرح این منزل ز خاک بی قراران بوده است .
- رفتن دل برای چیزی ؛ سخت خواهان آن شدن . (یادداشت مؤلف ).
- امثال :
دل به دل رود . (قرةالعیون ).
- رفتن راه یا ره ؛ پیمودن طی کردن :
ولیکن کنون گاه گفتار نیست
به ازرفتن ره دگر کار نیست .
- رفتن ستاره ؛ برجستن . بردویدن شهاب . (یادداشت مؤلف ) :
وآن شب تیره کآن ستاره برفت
وآمد از آسمان به گوش تراک .
- رفتن ستور ؛ حرکت کردن ستور و آن را انواع است چون افسار سرخود. افسارگسیخته . تاخت . چهارنعل . عنان ریز. عنان کشیده . قام . یرتمه . یرغه . (یادداشت مؤلف ): ادی . ادیان ؛ جهجهان رفتن یا به نوعی از رفتار میان رفتن و دویدن اسب . (منتهی الارب ). رجوع به هر یک از این کلمات در جای خود شود.
- رفتن کسی را ؛ از پیش بردن او قصدی را. (یادداشت مؤلف ). امکان داشتن برای او. ممکن بودن او را : و چون پدرم گذشته شد چه قصدها کرد بزرگ در روزگار برادرم و لیکن به نرفتش . (تاریخ بیهقی ).
- رفتن گرد سر ؛ گردیدن بر گرد سر. (آنندراج ). قربان او رفتن :
می روم گرد سرت گر بشنوی از من تمام
شمه ای حرف مرا بشنو که خاطرخواه تست .
- زیر بار چیزی رفتن ؛ کنایه از پذیرفتن و قبول کردن آن . تن دردادن بدان . تسلیم شدن . رام شدن . زیر بار زور یا منت رفتن . پذیرفتن آن . تن دردادن بدان :
... به نزد من هزاران بار بهتر
که یک جو زیر بار زور رفتن .
- شوهر رفتن ؛ در تداول عامه ،عروس شدن دختر.زناشویی کردن .
- ضعف رفتن دل از گرسنگی ؛ سخت گرسنه شدن . در تداول عامه ، بیحال شدن دل . (یادداشت مؤلف ).
- ضعف رفتن دل برای کسی ؛ سخت خواهان و مشتاق و شیفته ٔ او شدن . (از یادداشت مؤلف ).
- فرارفتن ؛ پیش رفتن . جلورفتن :
فرارفت و گفت ای عجب این تویی
فرشته نباشد بدین نیکویی .
- || بمجاز بیرون شدن و گریختن :
وقتی افتاد فتنه ای در شام
هر کس از گوشه ای فرا رفتند.
- فرودرفتن ؛ فرو رفتن . داخل شدن : پس برخاست امیر در سرای خود فرودرفت . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 256).
- فرورفتن ؛ داخل شدن . بدرون رفتن چنانکه در آب یا در اندیشه و جز آن :
آمد زین پیش و ما نزاده ز عدم
آید پس از این و ما فرورفته به غم .
چو خسرو دید کآن خواری بر او رفت
به کار خویشتن لختی فرورفت .
چو هرمس بدین ژرف دریا رسید
همی دید کز وی رهایی ندید
فرورفت و گفت آفرین بر کسی
که کالای کشتی ندارد بسی .
به آبی فرورفت نزدیک بام
بر آن بسته سرما دری از رخام .
ربوده ست خاطرفریبی دلش
فرورفته پای نظر در گلش .
بدو ماند این قامت خفته ام
که گویی به گل در فرورفته ام .
گفت از سخنان سعدی چه داری گفتم .... لختی به اندیشه فرورفت . (گلستان ).
- || بزیر آمدن . (یادداشت مؤلف ) : بندوی آن حیلت بساخت که جامه ٔ شاهانه از پرویز بستد و درپوشید و بر بام کلیسا بایستاد و ایشان برفتند چون سپاه بهرام بندوی را دیدند هیچ شک نکردند که نه خسروست و پیرامون بایستادند بندوی فرورفت و بجای خویش به بالا برآمد و از شاه پیغام گزارد. (مجمل التواریخ و القصص ).
- || مردن . (یادداشت مؤلف ) : در آن یک دو سال فرورفت . (تاریخ طبرستان ).
همانا که بیش از پدر نیستم
پدر چون فرورفت من کیستم .
فرورفت جم را یکی نازنین
کفن کرد چون کرمش ابریشمین .
- فرورفتن آفتاب یا خورشید یا مه ؛ غروب کردن آن . ناپدید شدن آنها. مقابل درآمدن . مقابل سر زدن . مقابل طلوع کردن :
مه فرورفت منازل چه برم
گل فروریخت گلستان چه کنم .
خورشید اگر تو روی نپوشی فرورود
گوید دو آفتاب نگنجد به کشوری .
یکی سلطنت رام و صاحب شکوه
فروخواست رفت آفتابش به کوه .
- کج رفتن ؛ ناراست رفتن . مقابل مستقیم رفتن . غلط رفتن :
به دنباله ٔ راستان کج مرو.
- کم رفتن و زیاد رفتن ؛ در تداول قماربازان یعنی مابه القمار را کم یا بسیار قبول کردن . (یادداشت مؤلف ).
- وا رفتن ؛ متلاشی شدن . مضمحل گشتن .
- || در تداول عامه ، شل و ول بودن . بی دست و پا بودن . سست و بی فکر بودن . رجوع به وارفته شود.
|| کوچ کردن . (ناظم الاطباء) (فرهنگ فارسی معین ). تغییر جا و مکان دادن . رحلت کردن . (فرهنگ فارسی معین ) (ذیل برهان چ معین ) (ناظم الاطباء). ارتحال کردن . کوچ کردن . رحلت کردن . عزیمت کردن . (یادداشت مؤلف ) :
گفت خیز اکنون و ساز ره بسیج
رفت بایدت ای پسر ممغز تو هیچ .
- امثال :
رفت آنجا که نی انداخت عرب ؛ رفت بجایی که بازگشت او سخت مشکل است . (امثال و حکم دهخدا).
رفتنم با خودم آمدنم با خدا . (امثال و حکم دهخدا).
- قطوع و قطاع ؛ رفتن مرغ از سردسیر به گرمسیر و بر عکس آن . مهاجرة؛ از زمینی به زمینی رفتن . هجرة، از زمینی به زمینی رفتن . (منتهی الارب ).
|| گذشتن و عبور کردن وگذر کردن . (از ناظم الاطباء). مرور. (منتهی الارب ). وزیدن :
باد گلبوی سحر خوش می وزد خیز ای ندیم
بس که خواهد رفت بر بالای خاک ما نسیم .
- اندرون رفتن ؛ داخل شدن :
سوی پهلوان اندرون رفت گو
بسان درخت پر از بار نو.
|| پیمودن . طی کردن . قطع کردن . (یادداشت مؤلف ). درنوردیدن :
چنان شد ز بس کشته آن رزمگاه
که کس می نیارست رفتن به راه .
یک و نیم فرسنگ بالای کوه
که از رفتنش مرد گردد ستوه .
طی مکان ببین و زمان در سلوک شعر
کاین طفل یک شبه ره صدساله می رود.
|| به مجاز پیروی و تعقیب کردن . تقلید کردن . راه دیگران را پیمودن و مسلوک داشتن . (یادداشت مؤلف ). اقتدا کردن :
به آیین شاهان پیشین رویم
سخنهای آن برتران بشنویم .
نه مردی بود چاره جستن به جنگ
نرفتی برسم دلاور نهنگ .
بر آیین شاهان پیشین رویم
ز فرزانگان نیک و بد بشنویم .
بر آیین شاهان پیشین رویم
همان از پس فره و دین رویم .
عثمان برفت بر رسم دیگر خلفا که پیش از او بودند. (تاریخ سیستان ). [ابوبکر] (رض ) بر سیرت مصطفی رفت .(تاریخ سیستان ). چهل و نه تن از صحابه ٔ رسول بسر او[عثمان ] اندر شدند و گفتند بر سیرت و سنت رسول خدای و بوبکر و عمر (رض ) نمی روی . (تاریخ سیستان ). || بمجاز عمل کردن . (یادداشت مؤلف ). رفتار کردن . اقدام کردن . وقوع یافتن :
همان گوی و آن کن که رای آیدت
بدان رو که دل رهنمای آیدت .
چنان رو که پرسدت روز شمار
نپیچی سر از شرم پروردگار.
آنچه بر حکم معدلت و راستی واجب آمدی بر آن نرفتی . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 100). پس از وی گروهی بر آن برفتند. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 91). رای وی مبارک است باید که وی نیز هم بر این رود. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 84). همه شادکام و دلها بر این خداوند محتشم بسته و وی نیز نیکو و پسندیده می رفت در هر چیزی . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 257). او را امیدی کردند وچون کار یکرویه شد اگر بر آن برفتندی این مرد فسادی نپیوستی . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 350). اگر بخلاف این روم از پادشاهی و ملک بیزار شوم . (فارسنامه ٔ ابن بلخی صص 76 - 77). تا آن مدت کبیسه نکرده بودند و مردمان هم بر آن می رفتند. (نوروزنامه ). هم بر آن آیین می رفتند تا به روزگار نوشین روان عادل . (نوروزنامه ).آنچه فرمان دهی بر آن جمله رویم . (تاریخ سیستان ). با مردمان بر طریق بیگانگان برفت . (تاریخ سیستان ). چون خبرمنصوربن اسحاق سوی احمدبن اسماعیل برسید که با او چه رفت و اکنون محبوس است جبربن علی المرورودی را با سرهنگان و سپاه بسیار به سیستان فرستاد. (تاریخ سیستان ).
- بر مراد رفتن ؛ مطابق میل حرکت کردن . بر موافق میل افتادن . موافق و دلخواه واقع شدن :
گره به باد مزن گر چه بر مراد رود
که این سخن به مثل باد با سلیمان گفت .
- به خطا رفتن ؛ عمل خطا کردن . (یادداشت مؤلف ).کار ناصواب کردن .
- به غلط رفتن ؛ کار غلط کردن . (یادداشت مؤلف ). به راه غلط رفتن .
- به کاری رفتن ؛ بدان عمل کردن . (فرهنگ فارسی معین ).
- رفتن به میل و مراد کسی ؛ بر طبق میل و مراد او عمل کردن . (یادداشت مؤلف ). به میل او رفتار کردن :
فردا نروم جز به مرادت
بجای سه بوسه دهمت شش .
|| سیلان . جریان . جری . جریه . میعان . جاری شدن . بردویدن . بدویدن . دویدن . دویدن بر. روان بودن . روان شدن . روانه شدن . بشدن . (یادداشت مؤلف ). روان گشتن . سیلان داشتن :
دو فرگنست روان از دو دیده ٔ دو رخم
رخم ز رفتن فرگن بجملگی فرغن .
فرعون بر لب رود نیل آنجا که جویهای مصر از آنجا شکافد یکی منظره بکرد خوش ، و آن جویها همه زیر او رفتی . (ترجمه ٔ تاریخ طبری ). ابلیس بیامد بسوی ایوب برصورت معلم جامه دریده و خون بر وی همی رفت . (ترجمه ٔ تفسیر طبری ). بعضی آبهای مرو از این ناحیت رود. (حدود العالم ). از این ناحیت آبها برود و به آبهای بوشاران یکی شود. (حدود العالم ). ناحیتی از ناحیتی دیگر به سه چیز جدا شود یکی به کوهی خرد یا بزرگ که میان دو ناحیت بگذرد. دومی به رودی خرد یا بزرگ که میان دوناحیت برود. (حدود العالم ). واسط، شهری بزرگ است و به دو نیمه است و دجله به میان همی رود. (حدود العالم ). از وی مقدار یک آسیا آب برآید و بر روی زمین برود. (حدود العالم ). ایشان را [ مردم جیرفت را ] رودی است تیز همی رود بانگ کنان . (حدود العالم ).
شب و روز تازان به مهد اندرون
ز بینیش گه گه همی رفت خون .
در و دشتها شد همه لاله گون
به دشت و بیابان همی رفت خون .
بکشتند چندان از آن جادوان
که از خون همی رفت جوی روان .
گر برود رود نیل بر در قدرش
از هنرش جزر گیرد از کرمش مد.
تا برود قطره قطره از تن شان خون
پس فکند خون شان به خم در، قتال .
چهل گز بالای تخت او [فرعون ] بود و رود نیل در زیرآن تخت می رفت . (قصص الانبیاء). اسباب رفتن آب دهان اندر خواب سه است . (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ) از بهر آنکه در میان این شهر رود می رود و پولی بر آن رود است . (فارسنامه ٔ ابن بلخی ص 139).
وز بس که ز خصم بر لب بحر
خون رفت بریده حنجران را.
عجب از دیده ٔ گریان منت می آید
عجب آن است کزو خون جگر می نرود.
گفتم به نیرنگ و فسون پنهان کنم راز درون
پنهان نمی ماند که خون در آستانم می رود.
آتش به نی قلم درافتاد
وین دوده که می رود دخان است .
از دیده خون دل همه بر روی ما رود
بر روی ما ز دیده چه گویم چه ها رود.
تو همچون ناودانی و ایمان در تو آب ناودان است که می رود. (کتاب المعارف ): اقفاف ؛ رفتن اشک از چشم . امتصاع ؛ رفتن آب . (منتهی الارب ). امعان ؛ رفتن آب . (تاج المصادر بیهقی ). انشعاب ؛ رفتن آب . (المصادر زوزنی ). رفتن آب و خون از بینی . انسیاب ؛ رفتن آب و مار و آنچه بدان ماند. تبضع؛ رفتن عرق . (تاج المصادر بیهقی ). تکذیب ؛رفتن شیر ناقه . (منتهی الارب ). جری ؛ رفتن آب و جز آن . (دهار). رفتن آب . (ترجمان القرآن ). جریان ؛ رفتن آب و جز آن . (دهار). رفتن آب . (ترجمان القرآن ). جریة؛ رفتن آب و جز آن . (دهار). سجوم و سجام ؛ رفتن اشک . (تاج المصادر بیهقی ). سیب ؛ رفتن آب . (دهار) (تاج المصادر بیهقی ). سیح ؛ رفتن آب . سیع؛ رفتن آب . سیوع ، رفتن آب . شخب ؛ رفتن خون از جراحت و شیر از پستان . صبیب ؛ رفتن آب . رفتن خون اندک اندک از پستان . فیض ؛ رفتن آب . قطور؛ رفتن مایع و جز آن . لعب ؛ رفتن لعاب کودک . رفتن آب از دهان کودک . (منتهی الارب ). مجری ؛ رفتن آب و جزآن . (دهار). میع و میعة؛ رفتن چیزی ریخته چون آب و روغن و جز آن . (منتهی الارب ). وزوب ؛ رفتن آب . (تاج المصادر بیهقی ). هطل ؛ رفتن اشک . هطلان ، رفتن اشک . (منتهی الارب ). هیع؛ رفتن آب و جز آن . (تاج المصادر بیهقی ).
- رفتن آب از چشم ؛ جاری شدن اشک از دیده . کنایه از گریه کردن و اشک ریختن است . (یادداشت مؤلف ).
- رفتن آب دهان برای چیزی ؛ سخت بدان چیز علاقمند و دلبسته شدن . سخت خواهان آن چیز گردیدن . (یادداشت مؤلف ).
- رفتن بر ؛ جاری شدن . سیلان داشتن . روان شدن . بگشادن خون از. دویدن بر. بردویدن . (یادداشت مؤلف ).
- رفتن شکم ؛ پیچاک شکم . پدید آمدن اسهال . (ناظم الاطباء). مبتلا به اسهال بودن . (یادداشت مؤلف ). استطلاق . (منتهی الارب ): هیضة؛ رفتن شکم و شکستن از ناگوارد. (دهار).
|| به بیت الخلا شدن . قضای حاجت کردن . (یادداشت مؤلف ) : و آن که بسیار رود و رنجگی فراوان برد او را موافق بود [ گوشت گاو ]. (الابنیة عن الحقایق الادویة).
بر تو این خوردن و این رفتن و این خفتن و خاست .
|| برخاستن . (ناظم الاطباء). بلند شدن . رسیدن . ببالا برشدن : انطیاد؛ رفتن بجانب بالا در هوا. (منتهی الارب ) :
جهان را گرفته مهی فر او
به خورشید رفته سر پر او.
طوفان درم بر آسمان رفت
در شیربها سخن ز جان رفت .
بگذشت یار سر کشم بگذاشت عیش ناخوشم
چون مجمری بر آتشم کز سر دخانم میرود
بازآی و بر چشمم نشین ای دلفریب نازنین
کآشوب و فریاد از زمین بر آسمانم می رود.
زورمندی مکن بر اهل زمین
تا دعایی بر آسمان نرود.
سیاه نامه تر ازخود کسی نمی بینم
چگونه چون قلمم دود دل بسر نرود.
|| رسیدن . منتهی شدن . پیوستن . متصل شدن . (یادداشت مؤلف ) : اندر شمال تغزغز و خرخیز برود تا به ناحیت کیماک . (حدود العالم ).
خروشیدن کوس بر پشت پیل
ز هر سو همی رفت تا چند میل .
نام پادشاه توران شاه بود و به چهار پدر به ارجاسپ رفتی . (اسکندرنامه ٔ نسخه ٔ نفیسی ). جزایر که به این کوره قباد خوره رود، جزیره ٔ هنگام ... (فارسنامه ٔ ابن بلخی ). به روایت اول بسه پدر با هوشنگ می رود و به روایت دوم پنجم پور او هوشنگ است . (فارسنامه ٔ ابن بلخی ص 10). اسماعیلیان «شبانکاره » نسبت ایشان با بطنی می رود از فرزندان منوچهر سبط آفریدون . (فارسنامه ٔ ابن بلخی ص 164). عرب را تازیان خوانند یعنی فرزندان تازهر چه عجمند با هوشهنگ می روند و عرب با این تاز می رود. (فارسنامه ٔ ابن بلخی ص 11). نسب او با پدر می رود و این دارا آن است که به عهد اسکندر رومی کشته شد. (فارسنامه ٔ ابن بلخی ص 15).
بیا ای که عمرت به هفتاد رفت
مگر خفته بودی که بر باد رفت .
یاد تومی رفت و ما عاشق بیدل شدیم
پرده برانداختی کار به اتمام رفت .
- آگهی رفتن ؛ آگهی رسیدن . اطلاع داده شدن :
به بندوی و گستهم رفت آگهی
که تیره شد آن فر شاهنشهی .
- به پایان رفتن ؛ تمام شدن . به پایان رسیدن . تمام گشتن . پایان یافتن :
تا به افسوس به پایان نرود عمر عزیز
همه شب ذکر تو می رفت و مکرر می شد.
|| ارسال شدن . (یادداشت مؤلف ). فرستاده شدن . ارسال گردیدن . صادر شدن : به خواجه احمد عبدالصمد نامه رفت مخاطبه شیخنا بودشیخی و معتمدی کردند. (تاریخ بیهقی ). نامه رفت به امیر چغانیان با شرح این احوال . (تاریخ بیهقی ). مثالها رفت به خراسان به تعجیل ساخته شدن مردمانی که آرزومند خانه ٔ خدای عزوجل بودند. (تاریخ بیهقی ). نامه ها رفت .... به ری و سپاهان و به حضرت خلافت هم رسولی فرستاده آمد. (تاریخ بیهقی ص 527). نامه آورده به مناظره در هر بابی که رفت و جواب رفت تا بر چیزی قرار گرفت . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 500). وزارت عبداﷲبن محمد میکال را مستحکم گشت ... و سپاه را خلعت و صلت برفت . (تاریخ سیستان ). || دور شدن . خارج شدن . (یادداشت مؤلف ). بیرون شدن :
چو خورشید رخشنده شد بر سپهر
برفت از در شاه بوذرجمهر.
چنین داد پاسخ که فرخنده رای
چو از پیش او من برفتم ز جای .
وزآن پس چنین گفت کاسفندیار
چو آتش برفت از دَرِ شهریار.
بدان کینه رفتم من از شهر چاچ
که بستانم از غاتفر گنج و تاج .
چو پیران ز نزد سیاوش برفت
به نزدیک گلشهر تابید تفت .
از سر کوی تو هر کو به ملامت برود
نرود کارش و آخر به خجالت برود.
- از تخم رفتن مرغ ؛ دیگر تخم نکردن او. (یادداشت مؤلف ).
- از جای رفتن ؛ به خشم آمدن . از جای بشدن : چون این سخن بشنیداز جای برفت . (فارسنامه ٔ ابن بلخی ص 98).
- از حال رفتن ؛ از حال طبیعی بیرون شدن . بیحال گردیدن . (یادداشت مؤلف ).
- از خودبرون رفتن ؛ بیهوش شدن و از خود رفتن . رجوع به ترکیب برون رفتن در ذیل همین ماده شود.
- از خودیا از خویشتن رفتن ؛ بیخود شدن . بیهوش شدن . اغماء. غشی . (یادداشت مؤلف ) :
آشنایی نه غریب است که دلسوز من است
چون من از خویش برفتم دل بیگانه بسوخت .
- از دست رفتن ؛ خارج شدن از کف . کنایه از زایل شدن . محو شدن . از بین رفتن : گردبازو از آن حیلت آگاه بود و خود را نگاهداشت و آن فرصت از دست برفت و آن سعی کالقمر فی الشتا ضایع ماند. (العراضة). عنان طاقت از دست برفت . (گلستان ).
از دست رفته بود وجود ضعیف من
صبحم ببوی وصل تو جان باز داد باد.
- از دل رفتن ؛ از دل بیرون شدن . خارج شدن . زایل شدن . کنایه از فراموش شدن :
در سفرگر روم بینی یا ختن
از دل تو کی رود حب الوطن .
گفتمش سیر ببینم مگر از دل برود
آن چنان جای گرفتست که مشکل برود.
جز لوح صورت تو ندارم به پیش چشم
از دل نمیروی اگر از دیده رفته ای .
ای وطن مهر تو هرگز نرود از دل ما
مگر آن روز که روح از بدن آید بیرون .
- از رو رفتن ؛ خجالت کشیدن . شرمنده شدن . شرمسار گشتن . خجل شدن . بخاطر شرم و خجالت ازکاری دست برداشتن .
- از کسی آرام و هوش رفتن ؛ بیهوش شدن . از خودرفتن . (آنندراج ). باطل شدن حواس . (ناظم الاطباء) :
برآورد مر زال را دل بجوش
چنان شد کزو رفت آرام و هوش .
- از کوره بدر رفتن ؛ کنایه از سخت خشمگین و غضبناک شدن . (یادداشت مؤلف ).
- از میان رفتن ؛ نابود شدن . از بین رفتن . به مجاز مردن . درگذشتن . هلاک شدن . (یادداشت مؤلف ) :
چو رفت از میان نامور شهریار
پسر شد بجای پدر نامدار.
- از هم برفتن ؛ از هم جدا شدن . منفصل شدن :
پیش از آن کز هم برفتی هفت اندام زمین
رفت پیش گاو و ماهی ساخت سدی از قضا.
- از هوش رفتن ؛ بیهوش شدن . (یادداشت مؤلف ) :
کسی را کآن سخن در گوش رفتی
گر افلاطون بدی از هوش رفتی .
ز غیرت دستها بر هم گرفته
وز آن شیرین سخن از هوش رفته .
زان رفتن و آمدن چه گویم
می آیی و می روم من از هوش .
دیدم دهنی و رفتم از هوش
دیدی که به هیچ مرده بودم .
- از یاد رفتن ؛ فراموش شدن . (یادداشت مؤلف ) :
نه در برابر چشمی نه غایب از نظری
نه یاد می کنی از من نه می روی از یاد.
هرگز نقش تو از لوح دل و جان نرود
هرگز از یاد من آن سرو خرامان نرود.
- بدر رفتن ؛ بیرون شدن .
- || گریختن .
- برون رفتن از خود ؛ بیهوش شدن و از خود رفتن و بعضی گویند این وقتی صحیح بود که رفتن و بیرون رفتن به یک معنی باشد والا فلا. (آنندراج ) :
برخیز سوی عالم بالا برون رویم
از خود به یاد آن قد رعنا برون رویم .
- خورشید (کسی ) بر دیوار رفتن ؛ کنایه از مردن . (مجموعه ٔ مترادفات ص 325).
- دررفتن ؛ خارج شدن . بیرون شدن . جدا شدن :
گندم پس از شستن آبش دررفت . (یادداشت مؤلف ).
- || در تداول عامه ؛ گریختن . فرار کردن .
- || از جای خود بیرون شدن استخوان ، خاصه از مفصل . رد شدن استخوان عضوی ازجای خود. (فرهنگ نظام ). از جای خود بدر آمدن استخوان ؛ جابجا شدن استخوان اعضای انسان یا حیوان .
- || نجات یافتن و فرار کردن . (فرهنگ نظام ).
- دل از جای رفتن ؛ مضطرب شدن . حیران شدن :
اگر نیستی جز شکست همای
خردمند را دل برفتی ز جای .
- دل از دست رفتن ؛ عاشق شدن . فریفته گشتن : یکی را دل از دست رفته بود و ترک جان گفته . (گلستان ).
- رفتن از یا (ز) پیمان ؛ دورشدن از عهد. سرپیچی کردن از میثاق . بیرون شدن از عهد. عدول کردن از آن :
چه رفتن ز پیمان چه گشتن ز دین .
- رفتن از دیده یا چشم یا از پیش چشم یا از بر کسی ؛ دور شدن از او. (یادداشت مؤلف ) :
جز لوح صورت تو ندارم به پیش چشم
از دل نمی روی اگر از دیده رفته ای .
رفتی از دیده و مانده ست غمت در دل ما
آری آری غم تو از تو وفادارتر است .
رفت از بر من آنکه مرا مونس جان بود
دیگر به چه امید درین شهر توان بود.
- رفتن جان یا روان ؛ مردن . درگذشتن . (از یادداشت مؤلف ). اگر محاباتی کند جانش برفت . (تاریخ بیهقی ).
آهسته رو ای کاروان تندی مکن با ساربان
کز عشق آن سرو روان گوئی روانم می رود...
در رفتن جان از بدن گویند هر نوعی سخن
من خود به چشم خویشتن دیدم که جانم می رود.
- رفتن سر کسی ؛ جدا شدن سر از تن وی . کنایه از کشته شدن او. به قتل رسیدن وی : گاه باشد که سرش برود. (گلستان ). افتد که ندیم حضرت سلطان را زر بیاید و باشد که سر برود. (گلستان ).
- || در تداول عامه ناراحت شدن از صدای کس یا چیزی . آزار رسیدن به سامعه ٔ کسی از شدت صوت . رفتن گوش . گویند: سرم رفت کمتر سر و صدا کن .
- رفتن گوش ؛ ناراحت شدن آن . آزار رسیدن به قوه ٔ سامعه : کمتر حرف بزن گوشم رفت .
|| فرو رفتن . داخل شدن . وارد شدن . غرق شدن . غرقه گشتن :
سنان در سنگ رفت و دسته در خاک
چنین گویند خاکی بود نمناک .
چو آن سیمین بران در عیش رفتند
حجاب شرم حالی برگرفتند.
کسی را کآن سخن در گوش رفتی
گر افلاطون بدی از هوش رفتی .
من مانده ام رنجور ازو بیچاره و مهجور ازو
گویی که نیشی دورازو در استخوانم می رود.
باد بهار می وزد از گلستان شاه
وز ژاله باده در قدح لاله می رود.
- باز هم رفتن ؛ در هم رفتن . بهم آمدن و در هم کشیده شدن . (ناظم الاطباء).
- توی هم رفتن ؛ در تداول عامه بهم مخلوط شدن . بهم آمیختن . (یادداشت مؤلف ).
- در تاب رفتن ؛ بهیجان آمدن . در سوز و گداز شدن :
در تاب رفت و تشت طلب کرد و ناله کرد
خالی درون ز خون دل چندساله کرد.
- در حرام رفتن ؛ در راه حرام صرف شدن . خرج گردیدن :
نقد دلی که بود مرا صرف باده شد
قلب سیاه بود از آن در حرام رفت .
- در خشم یا به خشم رفتن ؛ در خشم شدن . خشمگین شدن . خشمناک شدن . غضبناک گردیدن . غضب آلود شدن : یکی را از ملوک کنیزکی چینی آوردند... ملک در خشم رفت و مر او را به سیاهی بخشید. (گلستان ).
- در خود فرورفتن ؛ در خود غوطه ور شدن . سخت به اندیشه فرورفتن :
به اندیشه در خون فرورفت پیر
که ای نفس کوته نظر پند گیر.
- در دل رفتن ؛ به دل نشستن . تأثیر کردن :
هرچ از زبان رود نرسد بیش تا بگوش
در دل نرفت هر سخنی کآن ز جان نخاست .
- در قبا رفتن ؛ جامه پوشیدن . قبا به تن کردن . لباس پوشیدن :
خورشید خاوری کند از رشک جامه چاک
گر ماه مهرپرور من در قبا رود.
- در نقاب رفتن ؛ پنهان شدن . روی پوشیدن . روی پوشانیدن . رخساره پنهان کردن در زیر نقاب :
چو ماه نو ره بیچارگان نظاره
زند به گوشه ٔ ابرو و در نقاب رود.
- در هم رفتن ؛ باز هم رفتن . بهم آمدن و در هم کشیدن . (ناظم الاطباء).
- رفتن چیزی در چیزی ؛ خلیدن چون خار و سوزن و تیر و مانند آن . (آنندراج ) :
دی رفت ناوکش به دل ناتوان او
امروز خود به دیدن تأثیر می رود.
- رفتن در پوستین کسی ؛ کنایه از غیبت کردن کسی و ناسزا گفتن به وی :
مردکی خشک مغز را دیدم
رفته در پوستین صاحب جاه .
مردکی خشک مغز را دیدم
رفته در پوستین صاحب جاه .
- نفس فرورفتن ؛ شهیق . (یادداشت مؤلف : ) هر نفسی که فرومی رود ممد حیات است و چون برمی آید مفرح ذات . (گلستان ).
- || کنایه از خاموش شدن :
نه عجب گر فرورود نفسش
عندلیبی غراب هم قفسش .
|| برگشتن . مراجعت کردن . بازگشتن . (یادداشت مؤلف ) :
به نزدیک شیروی رفت آن دو مرد
پرآژنگ رخسار و دل پر ز درد.
چو گفت این ، عنان را بتابید و رفت
سوی جای خود راه را برگرفت .
سوی خانه رفتند از آن چاه سار
به یکدست بیژن به دیگر زوار.
ببخشید بر فیلسوفان روم [خسروپرویز]
برفتند شادان از آن مرز و بوم .
با نعمت تمام به درگاه آمدم
امروز با گرازی و چوبی همی روم .
رفتم بسر تاریخ که بسیار عجایب در پرده است . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 193). پس برفتم بسر قصه که آغاز کرده بودم . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 201).
- باز رفتن ؛ پیوستن . متصل شدن :
گر به گهر بازرفت جان براهیم
احمد مختار شادخوار بماند.
|| آمدن . (یادداشت مؤلف ) :
ببودند بر در زمانی بپای
بپرسید ازو آن دو پاکیزه رای
که بیگه چنین از کجا رفته اید
که با گرد راهید و آشفته اید.
رود بوستان بان به ایوان شاه
به نوباوه ای گل ز بستان شاه .
وز بر خوشبوی نیلوفر نشست
چون گه رفتن فرازآمد نجست .
رودکی .
مرد دینی رفت و آوردش کلند
چون همی مهمان در من خواست کند.
رودکی .
چو یاوندان به مجلس می گرفتند
ز مجلس مست چون گشتند رفتند.
رودکی .
فغفور بودم و فغ پیش من
فغ رفت و من بماندم فغواره .
ابوشکور.
فرستاد فرزند را نزد شاه
سپاهی همی رفت با او به راه .
فردوسی .
چو خسرو نشست از بر تخت زر
برفتند هر کس که بودش گهر.
فردوسی .
دل سام از آن نامه ٔ زال تفت
به اندیشه دل سوی آرام رفت .
فردوسی .
تو ز ایدر برفتی بیامد سپاه
نوآیین یکی نامور کینه خواه .
فردوسی .
گر نیستت ستور چه باشد
خری به مزد گیر و همی رو.
لبیبی .
تو شیری و آنان به کردار غرم
برو تا رهانی دلم را زگرم .
عنصری .
پیلان ترا رفتن باد است و تن کوه
دندان نهنگ و دل و اندیشه ٔ کندا.
عنصری .
به امید رفتم به درگاه او
امید مرا جمله بیواز کرد.
بهرامی سرخسی .
ما بسوی هرات ونیشابور خواستیم رفت . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 408). برفتم و بگفتم و امیر سخت تافته بود. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 323). بنده بر اثر خیلتاش به سه روز از اینجا برود. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 379).
به رخ همچو سرو و به بالای سرو
میان همچو غرو و به رفتن تذور.
اسدی .
این مسخره با زن بسگالید وبرفتند
تا جایگه قاضی با بانگ و علالا.
نجیبی .
چو پیش عاقلان جانت پیاده ست
نداری شرم ازین رفتن سواره .
ناصرخسرو.
در ره عقبی بپای رفت نباید
بلکه به جان و به عقل باید رفتن .
ناصرخسرو.
و اما پرویز چون بسلامت برفت به انطاکیه رفت و آنجا مقام کرد.(فارسنامه ٔ ابن بلخی ص 102). رفتن و نشستن به که دویدن و گسستن . (گلستان ).
رود بوستان بان به ایوان شاه
به نوباوه گل هم ز بستان شاه .
بوستان (از آنندراج ).
رفتن به چه ماند به خرامیدن طاووس .
سعدی .
پیش پیر قلندری رفتند
ماجرایی که رفت برگفتند.
سعدی .
ای ساربان آهسته رو کآرام جانم می رود
وآن دل که با خود داشتم با دلستانم می رود.
سعدی .
وقت خوردن دو کاسه کمتر نوش
تا نباید به دست رفتن و دوش .
اوحدی .
ما را به آب دیده شب و روز ماجراست
زآن رهگذر که بر سر کویش چرا رود.
حافظ.
دوش رفتم به کوی باده فروش
زآتش عشق دل به جوش وخروش .
هاتف .
- امثال :
رفتم شهر کورها دیدم همه کور من هم کور . (امثال و حکم دهخدا ج 2 ص 870).
اجداد؛ رفتن بر زمین جدد. (منتهی الارب ). اجلعباب ؛ نیک رفتن . (المصادر زوزنی ). اخافة؛ رفتن بر زمین . درنفاق ؛ نیک برفتن . (منتهی الارب ). ادلاج ؛ رفتن به آخر شب . (تاج المصادربیهقی ). رفتن به اول شب . (دهار). رفتن در شب . (تاج المصادر بیهقی ). ادلنظاء؛ بسرعت رفتن . استلحام ؛ رفتن در پی راه فراختر. استمرار؛ رفتن پیوسته . (منتهی الارب ). اسحار؛ رفتن در وقت سحر.(تاج المصادر بیهقی ). اشتقاق ؛ رفتن در سخن به چپ و راست . (منتهی الارب ). اظرار؛ رفتن بر سنگهای تیز. اظهار؛ رفتن در گرمگاه . (تاج المصادربیهقی ). اعریراء؛ تنها رفتن . اقتشاش ؛ رفتن گروه . اقتصاص ؛ رفتن بر پی کسی . اقتیاس ؛ رفتن به روشی که دیگری رفته باشد. اقتیاف ؛ رفتن در پی دیگری . التحاف ؛ رفتن به راه فراخ . الحاف ، رفتن به ناز و دامن کشان . رفتن در بن کوه . انقعاش ؛رفتن قوم . انحناء. خساء؛ رفتن سگ . (مهذب الاسماء). انختاع ؛ رفتن بر زمین . (منتهی الارب ). انسلاب ؛ نیک برفتن ستور. (المصادر زوزنی ). انقضاض ؛ رفتن ستاره . (ترجمان القرآن چ دبیرسیاقی ) (المصادر زوزنی ). انمصاع ؛ رفتن در زمین . (منتهی الارب ). اهتمار؛ رفتن اسب . (تاج المصادر بیهقی ). اهجار؛ در هجیر رفتن . تتلیة؛ در پی کسی رفتن . تجاری ؛ با هم رفتن . (منتهی الارب ). ترهوک ؛ نیک رفتن . (المصادر زوزنی ). تطرح ؛ رفتن به رفتار ماندگان . تطسیس ؛ رفتن در جهان . تطود؛ رفتن در جهان . تعذید؛ متکبرانه رفتن . (منتهی الارب ). تغشم ؛ بر بی راه رفتن . (المصادر زوزنی ). تغطرف ؛ به ناز رفتن . تعکس ؛ برفتار مادر رفتن . تقویف ؛ رفتن در پی چیزی . تکدش ؛ رفتن اسب چنانکه گویی گرانبار است . تکویف ؛ به کوفه رفتن . تلزج ؛ رفتن ستور از پی گیاه . تلتلة؛ سخت رفتن . تمثع؛ رفتن کفتار. تمدخ ؛ رفتن ناقه به رفتار مار. تهجیر؛ رفتن بجایی وقت هجیر. تهیکل ؛ رفتن اسب نیکو و نجیب . جأل ؛ رفتن و آمدن . جحمظة؛ رفتن کوتاه بالا. جمر؛ جمری ،رفتن بر زمین . جوش ؛ همه شب رفتن . (منتهی الارب ). حقحقة؛ نیک برفتن به اول شب . (المصادر زوزنی ). دؤب ؛ نیک رفتن . (منتهی الارب ). رسف و رسفان ؛ رفتن با بند. (تاج المصادر بیهقی ). رواح ؛ رفتن در شبانگاه . (دهار). سری و سریه و مسری و سریه و سرایه و اسراء؛ بشب رفتن . شخوص ؛ رفتن از شهری به شهری . شذر و مذر؛ رفتن و پریشان شدن . شطس ؛ رفتن در زمین و سرکردن . (منتهی الارب ). ضکضکة؛ نیک برفتن . (المصادر زوزنی ). طسع رفتن در شهرها. طعن ؛ رفتن در بیابان . طمح ؛ رفتن و بردن . طهبلة؛ رفتن در بلاد. طهو؛ رفتن در زمین . مسوح ؛ رفتن در زمین . معد؛ رفتن در زمین . سیاحة؛ رفتن در زمین . صفق ؛ رفتن و سیر کردن . قندسة؛ رفتن و سیر کردن در جهان بر سر خود. عبادیدة؛ رفتن بطور خود رفت . (منتهی الارب ). عتبان ؛ بر سر پا رفتن شتر. عتبان ؛ بر یک پا رفتن مردم . (تاج المصادر بیهقی ). عتوک ؛ تنها رفتن . عدس و عداس و عدسان و عدوس ؛ رفتن در زمین . عیکان ؛ دوش جنبان رفتن . غلغلة؛ شتاب رفتن . قسقسة؛ همه ٔ شب رفتن . قشوش ؛ برفتار لاغران رفتن . قعقعة؛ رفتن در زمین . قعفزة؛ رفتن به گام تنگ و کوتاه . قعولة؛ نوعی از رفتن و آن پیش درآمدگی پای است بر پای دیگر در رفتار. کثم ؛ رفتن ازپی کسی . کحص ؛ رفتن شترمرغ در زمین و غایب شدن آن به نحوی که دیده نشود. کعسبة؛ رفتن به رفتار مستان . کعشبة؛ رفتن بندی وار به کوتاه قدم . کساء؛ در پی کسی رفتن . لحب ؛ رفتن به راه راست . مجاداة؛ با هم رفتن . مصع،رفتن اسب . مصع؛ رفتن در زمین . مصوع ؛ رفتن و بازگشتن شیر از پستان . مطابقة؛ رفتن با بند بر پای . مطع؛ رفتن و گم شدن . معاجزة؛ رفتن کسی چنان که نتوان به وی رسیدن . ممارة؛ رفتن با هم . مواعسه ؛ به شب رفتن . (منتهی الارب ). مواهقة؛ با کسی بهم رفتن . (المصادر زوزنی ). میع؛ رفتن اسب . نحب ؛ بشتاب رفتن یا سبک رفتن . نخنخة؛ سخت رفتن . (منتهی الارب ). نعج و نعوج رفتن بشتاب . وکبان ؛ رفتن آهسته . هرج ؛ رفتن اسب . (تاج المصادر بیهقی ). هسهسة؛ پیوسته روان شدن و رفتن به شب . همس ؛ نیک رفتن بشب . همجلة؛ نیک رفتن اسب و ستور. هیم ؛ رفتن بر غیر اراده و مراد. هیس ؛ رفتن به هر نوع که باشد. (منتهی الارب ).
- بازپس رفتن ؛ بازرفتن .گام عقب گذاشتن . (ناظم الاطباء). مقابل پیش رفتن و جلو رفتن .
- بازرفتن ؛ گام عقب گذاشتن . (ناظم الاطباء). برگشتن . بازگشتن . مراجعت کردن :
وز ایران سوی کاخ رفتند باز
سه هفته بشادی گرفتند ساز.
فردوسی .
گفت [مسعود] نزدیک بونصر بازرو و او را بگوی که نیکو رفته است . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 161). بر سر سخن بازرویم . (قصص الانبیاء ص 87). خداوند یوسف را فرمود بسوی قوم خود بازرو. (قصص الانبیاء ص 136).
گر بازرفتنم سوی تبریز اجازت است
شکراکه گویم از کرم پادشای ری .
خاقانی .
بازرفتند و غصه می خوردند
خواجه را جستجوی می کردند.
نظامی .
- || رسیدن . فرارسیدن :
هماندم که در خفیه این راز رفت
حکایت به گوش ملک بازرفت .
(بوستان ).
- || کنار رفتن .برچیده شدن . برداشته شدن . کنارزده شدن :
نشاید به دستان شدن در بهشت
که بازت رود چادر از روی زشت .
سعدی (بوستان ).
- با کسی رفتن ؛ همراه وی حرکت کردن .
- || در وی تأثیر کردن ، رسوخ کردن . مؤثر واقع شدن . تسلط داشتن : به هیچ حال وی را این نرود با سلطان ، و نگذارد که وی چاکران او را بخورد. (تاریخ بیهقی ). هوشیار باش تا بار دیگر سهوی چنین نیفتد که با محمود چنین بازیها نرود. (تاریخ بیهقی ص 254).
- بدررفتن ؛ بیرون شدن . خارج شدن :
چون رفت تیر از شصت بدر رفت . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 320).
قیاس کن که چه حالش بود در آن ساعت
که از وجود عزیزش بدر رود جانی .
سعدی (گلستان ).
عشق تو در وجودم و مهر تو در دلم
با شیر اندرون شده با جان بدر رود.
؟
- بر باد رفتن ؛ روی باد حرکت کردن :
نه بر باد رفتی سحرگاه و شام
سریر سلیمان علیه السلام .
سعدی .
- || کنایه است از: از میان رفتن . از بین رفتن . نابود شدن . زایل شدن :
به آخر ندیدی که بر باد رفت
خنک آنکه با دانش و داد رفت .
سعدی .
- بررفتن ؛ بالا رفتن . بلند شدن . برخاستن . (یادداشت مؤلف ) :
بدو گفت رستم ز نخجیر گور
دمادم بیاید که بررفت هور.
فردوسی .
نه باران همی آید از آسمان
نه بر می رود آه فریاد خوان .
سعدی (بوستان ).
- به بانک رفتن [در قمار] ؛ در تداول قماربازان قبول کردن بر دو باخت کلیه ٔ پول موجود پیش طرف را که بانک نامیده میشود.
- به کار رفتن ؛ به کاربرده شدن . به کار گرفتن . (یادداشت مؤلف ). استعمال شدن . استعمال گردیدن .
- بیرون رفتن ؛خارج شدن . (یادداشت مؤلف ) : جلابزبن .... با حنظلةبن ثعلبه ... به مبارزت بیرون رفت . (فارسنامه ٔ ابن بلخی ص 106).
- || قضای حاجت کردن . (یادداشت مؤلف ).
- پیش رفتن ؛ غالب آمدن . فایق آمدن :
زورت ار پیش می رود با ما
با خداوند غیب دان نرود.
سعدی (گلستان ).
- || جلو رفتن . مقابل رفتن .خود را برابر و روبروی کسی قرار دادن :
به ادب پیش رفتم و گفتم
ای ترا دل قرارگاه سروش .
هاتف اصفهانی .
- دو اسبه رفتن ؛ بشتاب رفتن . دویدن . شتافتن . به سرعت حرکت کردن :
اختران را که ره دواسبه روند
همچو خر در خلاب بنماید.
عطار.
- راه رفتن ؛ راه عبور. طریق گذر :
نه در وی آدمی را راه رفتن
نه در وی آبها را جوی فرگند.
عباس (از لغت فرس ).
- راه رفتن آراستن ؛ عازم شدن . حرکت کردن :
وز آنجا یک تنه شاپور برخاست
دواسبه راه رفتن را بیاراست .
نظامی .
- رفتن خانه ؛ گردیدن خانه . (آنندراج ). حرکت خانه :
خانه ام وادی به وادی می رود چون گردباد
طرح این منزل ز خاک بی قراران بوده است .
سایرای مشهدی (از آنندراج ).
- رفتن دل برای چیزی ؛ سخت خواهان آن شدن . (یادداشت مؤلف ).
- امثال :
دل به دل رود . (قرةالعیون ).
- رفتن راه یا ره ؛ پیمودن طی کردن :
ولیکن کنون گاه گفتار نیست
به ازرفتن ره دگر کار نیست .
فردوسی .
- رفتن ستاره ؛ برجستن . بردویدن شهاب . (یادداشت مؤلف ) :
وآن شب تیره کآن ستاره برفت
وآمد از آسمان به گوش تراک .
خسروی .
- رفتن ستور ؛ حرکت کردن ستور و آن را انواع است چون افسار سرخود. افسارگسیخته . تاخت . چهارنعل . عنان ریز. عنان کشیده . قام . یرتمه . یرغه . (یادداشت مؤلف ): ادی . ادیان ؛ جهجهان رفتن یا به نوعی از رفتار میان رفتن و دویدن اسب . (منتهی الارب ). رجوع به هر یک از این کلمات در جای خود شود.
- رفتن کسی را ؛ از پیش بردن او قصدی را. (یادداشت مؤلف ). امکان داشتن برای او. ممکن بودن او را : و چون پدرم گذشته شد چه قصدها کرد بزرگ در روزگار برادرم و لیکن به نرفتش . (تاریخ بیهقی ).
- رفتن گرد سر ؛ گردیدن بر گرد سر. (آنندراج ). قربان او رفتن :
می روم گرد سرت گر بشنوی از من تمام
شمه ای حرف مرا بشنو که خاطرخواه تست .
وحید (از آنندراج ).
- زیر بار چیزی رفتن ؛ کنایه از پذیرفتن و قبول کردن آن . تن دردادن بدان . تسلیم شدن . رام شدن . زیر بار زور یا منت رفتن . پذیرفتن آن . تن دردادن بدان :
... به نزد من هزاران بار بهتر
که یک جو زیر بار زور رفتن .
ملک الشعراء بهار.
- شوهر رفتن ؛ در تداول عامه ،عروس شدن دختر.زناشویی کردن .
- ضعف رفتن دل از گرسنگی ؛ سخت گرسنه شدن . در تداول عامه ، بیحال شدن دل . (یادداشت مؤلف ).
- ضعف رفتن دل برای کسی ؛ سخت خواهان و مشتاق و شیفته ٔ او شدن . (از یادداشت مؤلف ).
- فرارفتن ؛ پیش رفتن . جلورفتن :
فرارفت و گفت ای عجب این تویی
فرشته نباشد بدین نیکویی .
سعدی .
- || بمجاز بیرون شدن و گریختن :
وقتی افتاد فتنه ای در شام
هر کس از گوشه ای فرا رفتند.
سعدی .
- فرودرفتن ؛ فرو رفتن . داخل شدن : پس برخاست امیر در سرای خود فرودرفت . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 256).
- فرورفتن ؛ داخل شدن . بدرون رفتن چنانکه در آب یا در اندیشه و جز آن :
آمد زین پیش و ما نزاده ز عدم
آید پس از این و ما فرورفته به غم .
خاقانی .
چو خسرو دید کآن خواری بر او رفت
به کار خویشتن لختی فرورفت .
نظامی .
چو هرمس بدین ژرف دریا رسید
همی دید کز وی رهایی ندید
فرورفت و گفت آفرین بر کسی
که کالای کشتی ندارد بسی .
نظامی .
به آبی فرورفت نزدیک بام
بر آن بسته سرما دری از رخام .
سعدی (بوستان ).
ربوده ست خاطرفریبی دلش
فرورفته پای نظر در گلش .
سعدی (بوستان ).
بدو ماند این قامت خفته ام
که گویی به گل در فرورفته ام .
سعدی (بوستان ).
گفت از سخنان سعدی چه داری گفتم .... لختی به اندیشه فرورفت . (گلستان ).
- || بزیر آمدن . (یادداشت مؤلف ) : بندوی آن حیلت بساخت که جامه ٔ شاهانه از پرویز بستد و درپوشید و بر بام کلیسا بایستاد و ایشان برفتند چون سپاه بهرام بندوی را دیدند هیچ شک نکردند که نه خسروست و پیرامون بایستادند بندوی فرورفت و بجای خویش به بالا برآمد و از شاه پیغام گزارد. (مجمل التواریخ و القصص ).
- || مردن . (یادداشت مؤلف ) : در آن یک دو سال فرورفت . (تاریخ طبرستان ).
همانا که بیش از پدر نیستم
پدر چون فرورفت من کیستم .
نظامی .
فرورفت جم را یکی نازنین
کفن کرد چون کرمش ابریشمین .
سعدی (بوستان ).
- فرورفتن آفتاب یا خورشید یا مه ؛ غروب کردن آن . ناپدید شدن آنها. مقابل درآمدن . مقابل سر زدن . مقابل طلوع کردن :
مه فرورفت منازل چه برم
گل فروریخت گلستان چه کنم .
خاقانی .
خورشید اگر تو روی نپوشی فرورود
گوید دو آفتاب نگنجد به کشوری .
سعدی .
یکی سلطنت رام و صاحب شکوه
فروخواست رفت آفتابش به کوه .
سعدی (بوستان ).
- کج رفتن ؛ ناراست رفتن . مقابل مستقیم رفتن . غلط رفتن :
به دنباله ٔ راستان کج مرو.
سعدی (بوستان ).
- کم رفتن و زیاد رفتن ؛ در تداول قماربازان یعنی مابه القمار را کم یا بسیار قبول کردن . (یادداشت مؤلف ).
- وا رفتن ؛ متلاشی شدن . مضمحل گشتن .
- || در تداول عامه ، شل و ول بودن . بی دست و پا بودن . سست و بی فکر بودن . رجوع به وارفته شود.
|| کوچ کردن . (ناظم الاطباء) (فرهنگ فارسی معین ). تغییر جا و مکان دادن . رحلت کردن . (فرهنگ فارسی معین ) (ذیل برهان چ معین ) (ناظم الاطباء). ارتحال کردن . کوچ کردن . رحلت کردن . عزیمت کردن . (یادداشت مؤلف ) :
گفت خیز اکنون و ساز ره بسیج
رفت بایدت ای پسر ممغز تو هیچ .
رودکی .
- امثال :
رفت آنجا که نی انداخت عرب ؛ رفت بجایی که بازگشت او سخت مشکل است . (امثال و حکم دهخدا).
رفتنم با خودم آمدنم با خدا . (امثال و حکم دهخدا).
- قطوع و قطاع ؛ رفتن مرغ از سردسیر به گرمسیر و بر عکس آن . مهاجرة؛ از زمینی به زمینی رفتن . هجرة، از زمینی به زمینی رفتن . (منتهی الارب ).
|| گذشتن و عبور کردن وگذر کردن . (از ناظم الاطباء). مرور. (منتهی الارب ). وزیدن :
باد گلبوی سحر خوش می وزد خیز ای ندیم
بس که خواهد رفت بر بالای خاک ما نسیم .
سعدی .
- اندرون رفتن ؛ داخل شدن :
سوی پهلوان اندرون رفت گو
بسان درخت پر از بار نو.
فردوسی .
|| پیمودن . طی کردن . قطع کردن . (یادداشت مؤلف ). درنوردیدن :
چنان شد ز بس کشته آن رزمگاه
که کس می نیارست رفتن به راه .
فردوسی .
یک و نیم فرسنگ بالای کوه
که از رفتنش مرد گردد ستوه .
فردوسی .
طی مکان ببین و زمان در سلوک شعر
کاین طفل یک شبه ره صدساله می رود.
حافظ.
|| به مجاز پیروی و تعقیب کردن . تقلید کردن . راه دیگران را پیمودن و مسلوک داشتن . (یادداشت مؤلف ). اقتدا کردن :
به آیین شاهان پیشین رویم
سخنهای آن برتران بشنویم .
فردوسی .
نه مردی بود چاره جستن به جنگ
نرفتی برسم دلاور نهنگ .
فردوسی .
بر آیین شاهان پیشین رویم
ز فرزانگان نیک و بد بشنویم .
فردوسی .
بر آیین شاهان پیشین رویم
همان از پس فره و دین رویم .
فردوسی .
عثمان برفت بر رسم دیگر خلفا که پیش از او بودند. (تاریخ سیستان ). [ابوبکر] (رض ) بر سیرت مصطفی رفت .(تاریخ سیستان ). چهل و نه تن از صحابه ٔ رسول بسر او[عثمان ] اندر شدند و گفتند بر سیرت و سنت رسول خدای و بوبکر و عمر (رض ) نمی روی . (تاریخ سیستان ). || بمجاز عمل کردن . (یادداشت مؤلف ). رفتار کردن . اقدام کردن . وقوع یافتن :
همان گوی و آن کن که رای آیدت
بدان رو که دل رهنمای آیدت .
فردوسی .
چنان رو که پرسدت روز شمار
نپیچی سر از شرم پروردگار.
فردوسی .
آنچه بر حکم معدلت و راستی واجب آمدی بر آن نرفتی . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 100). پس از وی گروهی بر آن برفتند. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 91). رای وی مبارک است باید که وی نیز هم بر این رود. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 84). همه شادکام و دلها بر این خداوند محتشم بسته و وی نیز نیکو و پسندیده می رفت در هر چیزی . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 257). او را امیدی کردند وچون کار یکرویه شد اگر بر آن برفتندی این مرد فسادی نپیوستی . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 350). اگر بخلاف این روم از پادشاهی و ملک بیزار شوم . (فارسنامه ٔ ابن بلخی صص 76 - 77). تا آن مدت کبیسه نکرده بودند و مردمان هم بر آن می رفتند. (نوروزنامه ). هم بر آن آیین می رفتند تا به روزگار نوشین روان عادل . (نوروزنامه ).آنچه فرمان دهی بر آن جمله رویم . (تاریخ سیستان ). با مردمان بر طریق بیگانگان برفت . (تاریخ سیستان ). چون خبرمنصوربن اسحاق سوی احمدبن اسماعیل برسید که با او چه رفت و اکنون محبوس است جبربن علی المرورودی را با سرهنگان و سپاه بسیار به سیستان فرستاد. (تاریخ سیستان ).
- بر مراد رفتن ؛ مطابق میل حرکت کردن . بر موافق میل افتادن . موافق و دلخواه واقع شدن :
گره به باد مزن گر چه بر مراد رود
که این سخن به مثل باد با سلیمان گفت .
حافظ.
- به خطا رفتن ؛ عمل خطا کردن . (یادداشت مؤلف ).کار ناصواب کردن .
- به غلط رفتن ؛ کار غلط کردن . (یادداشت مؤلف ). به راه غلط رفتن .
- به کاری رفتن ؛ بدان عمل کردن . (فرهنگ فارسی معین ).
- رفتن به میل و مراد کسی ؛ بر طبق میل و مراد او عمل کردن . (یادداشت مؤلف ). به میل او رفتار کردن :
فردا نروم جز به مرادت
بجای سه بوسه دهمت شش .
خفاف .
|| سیلان . جریان . جری . جریه . میعان . جاری شدن . بردویدن . بدویدن . دویدن . دویدن بر. روان بودن . روان شدن . روانه شدن . بشدن . (یادداشت مؤلف ). روان گشتن . سیلان داشتن :
دو فرگنست روان از دو دیده ٔ دو رخم
رخم ز رفتن فرگن بجملگی فرغن .
خسروانی .
فرعون بر لب رود نیل آنجا که جویهای مصر از آنجا شکافد یکی منظره بکرد خوش ، و آن جویها همه زیر او رفتی . (ترجمه ٔ تاریخ طبری ). ابلیس بیامد بسوی ایوب برصورت معلم جامه دریده و خون بر وی همی رفت . (ترجمه ٔ تفسیر طبری ). بعضی آبهای مرو از این ناحیت رود. (حدود العالم ). از این ناحیت آبها برود و به آبهای بوشاران یکی شود. (حدود العالم ). ناحیتی از ناحیتی دیگر به سه چیز جدا شود یکی به کوهی خرد یا بزرگ که میان دو ناحیت بگذرد. دومی به رودی خرد یا بزرگ که میان دوناحیت برود. (حدود العالم ). واسط، شهری بزرگ است و به دو نیمه است و دجله به میان همی رود. (حدود العالم ). از وی مقدار یک آسیا آب برآید و بر روی زمین برود. (حدود العالم ). ایشان را [ مردم جیرفت را ] رودی است تیز همی رود بانگ کنان . (حدود العالم ).
شب و روز تازان به مهد اندرون
ز بینیش گه گه همی رفت خون .
فردوسی .
در و دشتها شد همه لاله گون
به دشت و بیابان همی رفت خون .
فردوسی .
بکشتند چندان از آن جادوان
که از خون همی رفت جوی روان .
فردوسی .
گر برود رود نیل بر در قدرش
از هنرش جزر گیرد از کرمش مد.
منوچهری .
تا برود قطره قطره از تن شان خون
پس فکند خون شان به خم در، قتال .
منوچهری .
چهل گز بالای تخت او [فرعون ] بود و رود نیل در زیرآن تخت می رفت . (قصص الانبیاء). اسباب رفتن آب دهان اندر خواب سه است . (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ) از بهر آنکه در میان این شهر رود می رود و پولی بر آن رود است . (فارسنامه ٔ ابن بلخی ص 139).
وز بس که ز خصم بر لب بحر
خون رفت بریده حنجران را.
خاقانی .
عجب از دیده ٔ گریان منت می آید
عجب آن است کزو خون جگر می نرود.
سعدی .
گفتم به نیرنگ و فسون پنهان کنم راز درون
پنهان نمی ماند که خون در آستانم می رود.
سعدی .
آتش به نی قلم درافتاد
وین دوده که می رود دخان است .
سعدی .
از دیده خون دل همه بر روی ما رود
بر روی ما ز دیده چه گویم چه ها رود.
حافظ.
تو همچون ناودانی و ایمان در تو آب ناودان است که می رود. (کتاب المعارف ): اقفاف ؛ رفتن اشک از چشم . امتصاع ؛ رفتن آب . (منتهی الارب ). امعان ؛ رفتن آب . (تاج المصادر بیهقی ). انشعاب ؛ رفتن آب . (المصادر زوزنی ). رفتن آب و خون از بینی . انسیاب ؛ رفتن آب و مار و آنچه بدان ماند. تبضع؛ رفتن عرق . (تاج المصادر بیهقی ). تکذیب ؛رفتن شیر ناقه . (منتهی الارب ). جری ؛ رفتن آب و جز آن . (دهار). رفتن آب . (ترجمان القرآن ). جریان ؛ رفتن آب و جز آن . (دهار). رفتن آب . (ترجمان القرآن ). جریة؛ رفتن آب و جز آن . (دهار). سجوم و سجام ؛ رفتن اشک . (تاج المصادر بیهقی ). سیب ؛ رفتن آب . (دهار) (تاج المصادر بیهقی ). سیح ؛ رفتن آب . سیع؛ رفتن آب . سیوع ، رفتن آب . شخب ؛ رفتن خون از جراحت و شیر از پستان . صبیب ؛ رفتن آب . رفتن خون اندک اندک از پستان . فیض ؛ رفتن آب . قطور؛ رفتن مایع و جز آن . لعب ؛ رفتن لعاب کودک . رفتن آب از دهان کودک . (منتهی الارب ). مجری ؛ رفتن آب و جزآن . (دهار). میع و میعة؛ رفتن چیزی ریخته چون آب و روغن و جز آن . (منتهی الارب ). وزوب ؛ رفتن آب . (تاج المصادر بیهقی ). هطل ؛ رفتن اشک . هطلان ، رفتن اشک . (منتهی الارب ). هیع؛ رفتن آب و جز آن . (تاج المصادر بیهقی ).
- رفتن آب از چشم ؛ جاری شدن اشک از دیده . کنایه از گریه کردن و اشک ریختن است . (یادداشت مؤلف ).
- رفتن آب دهان برای چیزی ؛ سخت بدان چیز علاقمند و دلبسته شدن . سخت خواهان آن چیز گردیدن . (یادداشت مؤلف ).
- رفتن بر ؛ جاری شدن . سیلان داشتن . روان شدن . بگشادن خون از. دویدن بر. بردویدن . (یادداشت مؤلف ).
- رفتن شکم ؛ پیچاک شکم . پدید آمدن اسهال . (ناظم الاطباء). مبتلا به اسهال بودن . (یادداشت مؤلف ). استطلاق . (منتهی الارب ): هیضة؛ رفتن شکم و شکستن از ناگوارد. (دهار).
|| به بیت الخلا شدن . قضای حاجت کردن . (یادداشت مؤلف ) : و آن که بسیار رود و رنجگی فراوان برد او را موافق بود [ گوشت گاو ]. (الابنیة عن الحقایق الادویة).
بر تو این خوردن و این رفتن و این خفتن و خاست .
ناصرخسرو.
|| برخاستن . (ناظم الاطباء). بلند شدن . رسیدن . ببالا برشدن : انطیاد؛ رفتن بجانب بالا در هوا. (منتهی الارب ) :
جهان را گرفته مهی فر او
به خورشید رفته سر پر او.
فردوسی .
طوفان درم بر آسمان رفت
در شیربها سخن ز جان رفت .
نظامی .
بگذشت یار سر کشم بگذاشت عیش ناخوشم
چون مجمری بر آتشم کز سر دخانم میرود
بازآی و بر چشمم نشین ای دلفریب نازنین
کآشوب و فریاد از زمین بر آسمانم می رود.
سعدی .
زورمندی مکن بر اهل زمین
تا دعایی بر آسمان نرود.
سعدی (گلستان ).
سیاه نامه تر ازخود کسی نمی بینم
چگونه چون قلمم دود دل بسر نرود.
حافظ.
|| رسیدن . منتهی شدن . پیوستن . متصل شدن . (یادداشت مؤلف ) : اندر شمال تغزغز و خرخیز برود تا به ناحیت کیماک . (حدود العالم ).
خروشیدن کوس بر پشت پیل
ز هر سو همی رفت تا چند میل .
فردوسی .
نام پادشاه توران شاه بود و به چهار پدر به ارجاسپ رفتی . (اسکندرنامه ٔ نسخه ٔ نفیسی ). جزایر که به این کوره قباد خوره رود، جزیره ٔ هنگام ... (فارسنامه ٔ ابن بلخی ). به روایت اول بسه پدر با هوشنگ می رود و به روایت دوم پنجم پور او هوشنگ است . (فارسنامه ٔ ابن بلخی ص 10). اسماعیلیان «شبانکاره » نسبت ایشان با بطنی می رود از فرزندان منوچهر سبط آفریدون . (فارسنامه ٔ ابن بلخی ص 164). عرب را تازیان خوانند یعنی فرزندان تازهر چه عجمند با هوشهنگ می روند و عرب با این تاز می رود. (فارسنامه ٔ ابن بلخی ص 11). نسب او با پدر می رود و این دارا آن است که به عهد اسکندر رومی کشته شد. (فارسنامه ٔ ابن بلخی ص 15).
بیا ای که عمرت به هفتاد رفت
مگر خفته بودی که بر باد رفت .
سعدی .
یاد تومی رفت و ما عاشق بیدل شدیم
پرده برانداختی کار به اتمام رفت .
سعدی .
- آگهی رفتن ؛ آگهی رسیدن . اطلاع داده شدن :
به بندوی و گستهم رفت آگهی
که تیره شد آن فر شاهنشهی .
فردوسی .
- به پایان رفتن ؛ تمام شدن . به پایان رسیدن . تمام گشتن . پایان یافتن :
تا به افسوس به پایان نرود عمر عزیز
همه شب ذکر تو می رفت و مکرر می شد.
سعدی .
|| ارسال شدن . (یادداشت مؤلف ). فرستاده شدن . ارسال گردیدن . صادر شدن : به خواجه احمد عبدالصمد نامه رفت مخاطبه شیخنا بودشیخی و معتمدی کردند. (تاریخ بیهقی ). نامه رفت به امیر چغانیان با شرح این احوال . (تاریخ بیهقی ). مثالها رفت به خراسان به تعجیل ساخته شدن مردمانی که آرزومند خانه ٔ خدای عزوجل بودند. (تاریخ بیهقی ). نامه ها رفت .... به ری و سپاهان و به حضرت خلافت هم رسولی فرستاده آمد. (تاریخ بیهقی ص 527). نامه آورده به مناظره در هر بابی که رفت و جواب رفت تا بر چیزی قرار گرفت . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 500). وزارت عبداﷲبن محمد میکال را مستحکم گشت ... و سپاه را خلعت و صلت برفت . (تاریخ سیستان ). || دور شدن . خارج شدن . (یادداشت مؤلف ). بیرون شدن :
چو خورشید رخشنده شد بر سپهر
برفت از در شاه بوذرجمهر.
فردوسی .
چنین داد پاسخ که فرخنده رای
چو از پیش او من برفتم ز جای .
فردوسی .
وزآن پس چنین گفت کاسفندیار
چو آتش برفت از دَرِ شهریار.
فردوسی .
بدان کینه رفتم من از شهر چاچ
که بستانم از غاتفر گنج و تاج .
فردوسی .
چو پیران ز نزد سیاوش برفت
به نزدیک گلشهر تابید تفت .
فردوسی .
از سر کوی تو هر کو به ملامت برود
نرود کارش و آخر به خجالت برود.
حافظ.
- از تخم رفتن مرغ ؛ دیگر تخم نکردن او. (یادداشت مؤلف ).
- از جای رفتن ؛ به خشم آمدن . از جای بشدن : چون این سخن بشنیداز جای برفت . (فارسنامه ٔ ابن بلخی ص 98).
- از حال رفتن ؛ از حال طبیعی بیرون شدن . بیحال گردیدن . (یادداشت مؤلف ).
- از خودبرون رفتن ؛ بیهوش شدن و از خود رفتن . رجوع به ترکیب برون رفتن در ذیل همین ماده شود.
- از خودیا از خویشتن رفتن ؛ بیخود شدن . بیهوش شدن . اغماء. غشی . (یادداشت مؤلف ) :
آشنایی نه غریب است که دلسوز من است
چون من از خویش برفتم دل بیگانه بسوخت .
حافظ.
- از دست رفتن ؛ خارج شدن از کف . کنایه از زایل شدن . محو شدن . از بین رفتن : گردبازو از آن حیلت آگاه بود و خود را نگاهداشت و آن فرصت از دست برفت و آن سعی کالقمر فی الشتا ضایع ماند. (العراضة). عنان طاقت از دست برفت . (گلستان ).
از دست رفته بود وجود ضعیف من
صبحم ببوی وصل تو جان باز داد باد.
حافظ.
- از دل رفتن ؛ از دل بیرون شدن . خارج شدن . زایل شدن . کنایه از فراموش شدن :
در سفرگر روم بینی یا ختن
از دل تو کی رود حب الوطن .
مولوی .
گفتمش سیر ببینم مگر از دل برود
آن چنان جای گرفتست که مشکل برود.
سعدی .
جز لوح صورت تو ندارم به پیش چشم
از دل نمیروی اگر از دیده رفته ای .
؟
ای وطن مهر تو هرگز نرود از دل ما
مگر آن روز که روح از بدن آید بیرون .
؟
- از رو رفتن ؛ خجالت کشیدن . شرمنده شدن . شرمسار گشتن . خجل شدن . بخاطر شرم و خجالت ازکاری دست برداشتن .
- از کسی آرام و هوش رفتن ؛ بیهوش شدن . از خودرفتن . (آنندراج ). باطل شدن حواس . (ناظم الاطباء) :
برآورد مر زال را دل بجوش
چنان شد کزو رفت آرام و هوش .
فردوسی .
- از کوره بدر رفتن ؛ کنایه از سخت خشمگین و غضبناک شدن . (یادداشت مؤلف ).
- از میان رفتن ؛ نابود شدن . از بین رفتن . به مجاز مردن . درگذشتن . هلاک شدن . (یادداشت مؤلف ) :
چو رفت از میان نامور شهریار
پسر شد بجای پدر نامدار.
فردوسی .
- از هم برفتن ؛ از هم جدا شدن . منفصل شدن :
پیش از آن کز هم برفتی هفت اندام زمین
رفت پیش گاو و ماهی ساخت سدی از قضا.
خاقانی .
- از هوش رفتن ؛ بیهوش شدن . (یادداشت مؤلف ) :
کسی را کآن سخن در گوش رفتی
گر افلاطون بدی از هوش رفتی .
نظامی .
ز غیرت دستها بر هم گرفته
وز آن شیرین سخن از هوش رفته .
نظامی .
زان رفتن و آمدن چه گویم
می آیی و می روم من از هوش .
سعدی .
دیدم دهنی و رفتم از هوش
دیدی که به هیچ مرده بودم .
؟
- از یاد رفتن ؛ فراموش شدن . (یادداشت مؤلف ) :
نه در برابر چشمی نه غایب از نظری
نه یاد می کنی از من نه می روی از یاد.
سعدی .
هرگز نقش تو از لوح دل و جان نرود
هرگز از یاد من آن سرو خرامان نرود.
حافظ.
- بدر رفتن ؛ بیرون شدن .
- || گریختن .
- برون رفتن از خود ؛ بیهوش شدن و از خود رفتن و بعضی گویند این وقتی صحیح بود که رفتن و بیرون رفتن به یک معنی باشد والا فلا. (آنندراج ) :
برخیز سوی عالم بالا برون رویم
از خود به یاد آن قد رعنا برون رویم .
سعدی (از آنندراج ).
- خورشید (کسی ) بر دیوار رفتن ؛ کنایه از مردن . (مجموعه ٔ مترادفات ص 325).
- دررفتن ؛ خارج شدن . بیرون شدن . جدا شدن :
گندم پس از شستن آبش دررفت . (یادداشت مؤلف ).
- || در تداول عامه ؛ گریختن . فرار کردن .
- || از جای خود بیرون شدن استخوان ، خاصه از مفصل . رد شدن استخوان عضوی ازجای خود. (فرهنگ نظام ). از جای خود بدر آمدن استخوان ؛ جابجا شدن استخوان اعضای انسان یا حیوان .
- || نجات یافتن و فرار کردن . (فرهنگ نظام ).
- دل از جای رفتن ؛ مضطرب شدن . حیران شدن :
اگر نیستی جز شکست همای
خردمند را دل برفتی ز جای .
فردوسی .
- دل از دست رفتن ؛ عاشق شدن . فریفته گشتن : یکی را دل از دست رفته بود و ترک جان گفته . (گلستان ).
- رفتن از یا (ز) پیمان ؛ دورشدن از عهد. سرپیچی کردن از میثاق . بیرون شدن از عهد. عدول کردن از آن :
چه رفتن ز پیمان چه گشتن ز دین .
اسدی .
- رفتن از دیده یا چشم یا از پیش چشم یا از بر کسی ؛ دور شدن از او. (یادداشت مؤلف ) :
جز لوح صورت تو ندارم به پیش چشم
از دل نمی روی اگر از دیده رفته ای .
؟
رفتی از دیده و مانده ست غمت در دل ما
آری آری غم تو از تو وفادارتر است .
؟
رفت از بر من آنکه مرا مونس جان بود
دیگر به چه امید درین شهر توان بود.
؟
- رفتن جان یا روان ؛ مردن . درگذشتن . (از یادداشت مؤلف ). اگر محاباتی کند جانش برفت . (تاریخ بیهقی ).
آهسته رو ای کاروان تندی مکن با ساربان
کز عشق آن سرو روان گوئی روانم می رود...
در رفتن جان از بدن گویند هر نوعی سخن
من خود به چشم خویشتن دیدم که جانم می رود.
سعدی .
- رفتن سر کسی ؛ جدا شدن سر از تن وی . کنایه از کشته شدن او. به قتل رسیدن وی : گاه باشد که سرش برود. (گلستان ). افتد که ندیم حضرت سلطان را زر بیاید و باشد که سر برود. (گلستان ).
- || در تداول عامه ناراحت شدن از صدای کس یا چیزی . آزار رسیدن به سامعه ٔ کسی از شدت صوت . رفتن گوش . گویند: سرم رفت کمتر سر و صدا کن .
- رفتن گوش ؛ ناراحت شدن آن . آزار رسیدن به قوه ٔ سامعه : کمتر حرف بزن گوشم رفت .
|| فرو رفتن . داخل شدن . وارد شدن . غرق شدن . غرقه گشتن :
سنان در سنگ رفت و دسته در خاک
چنین گویند خاکی بود نمناک .
نظامی .
چو آن سیمین بران در عیش رفتند
حجاب شرم حالی برگرفتند.
نظامی .
کسی را کآن سخن در گوش رفتی
گر افلاطون بدی از هوش رفتی .
نظامی .
من مانده ام رنجور ازو بیچاره و مهجور ازو
گویی که نیشی دورازو در استخوانم می رود.
سعدی .
باد بهار می وزد از گلستان شاه
وز ژاله باده در قدح لاله می رود.
حافظ.
- باز هم رفتن ؛ در هم رفتن . بهم آمدن و در هم کشیده شدن . (ناظم الاطباء).
- توی هم رفتن ؛ در تداول عامه بهم مخلوط شدن . بهم آمیختن . (یادداشت مؤلف ).
- در تاب رفتن ؛ بهیجان آمدن . در سوز و گداز شدن :
در تاب رفت و تشت طلب کرد و ناله کرد
خالی درون ز خون دل چندساله کرد.
؟
- در حرام رفتن ؛ در راه حرام صرف شدن . خرج گردیدن :
نقد دلی که بود مرا صرف باده شد
قلب سیاه بود از آن در حرام رفت .
حافظ.
- در خشم یا به خشم رفتن ؛ در خشم شدن . خشمگین شدن . خشمناک شدن . غضبناک گردیدن . غضب آلود شدن : یکی را از ملوک کنیزکی چینی آوردند... ملک در خشم رفت و مر او را به سیاهی بخشید. (گلستان ).
- در خود فرورفتن ؛ در خود غوطه ور شدن . سخت به اندیشه فرورفتن :
به اندیشه در خون فرورفت پیر
که ای نفس کوته نظر پند گیر.
سعدی (بوستان ).
- در دل رفتن ؛ به دل نشستن . تأثیر کردن :
هرچ از زبان رود نرسد بیش تا بگوش
در دل نرفت هر سخنی کآن ز جان نخاست .
کمال الدین اسماعیل .
- در قبا رفتن ؛ جامه پوشیدن . قبا به تن کردن . لباس پوشیدن :
خورشید خاوری کند از رشک جامه چاک
گر ماه مهرپرور من در قبا رود.
حافظ.
- در نقاب رفتن ؛ پنهان شدن . روی پوشیدن . روی پوشانیدن . رخساره پنهان کردن در زیر نقاب :
چو ماه نو ره بیچارگان نظاره
زند به گوشه ٔ ابرو و در نقاب رود.
حافظ.
- در هم رفتن ؛ باز هم رفتن . بهم آمدن و در هم کشیدن . (ناظم الاطباء).
- رفتن چیزی در چیزی ؛ خلیدن چون خار و سوزن و تیر و مانند آن . (آنندراج ) :
دی رفت ناوکش به دل ناتوان او
امروز خود به دیدن تأثیر می رود.
محسن تأثیر (از آنندراج ).
- رفتن در پوستین کسی ؛ کنایه از غیبت کردن کسی و ناسزا گفتن به وی :
مردکی خشک مغز را دیدم
رفته در پوستین صاحب جاه .
سعدی (گلستان ).
مردکی خشک مغز را دیدم
رفته در پوستین صاحب جاه .
سعدی (گلستان ).
- نفس فرورفتن ؛ شهیق . (یادداشت مؤلف : ) هر نفسی که فرومی رود ممد حیات است و چون برمی آید مفرح ذات . (گلستان ).
- || کنایه از خاموش شدن :
نه عجب گر فرورود نفسش
عندلیبی غراب هم قفسش .
سعدی (گلستان ).
|| برگشتن . مراجعت کردن . بازگشتن . (یادداشت مؤلف ) :
به نزدیک شیروی رفت آن دو مرد
پرآژنگ رخسار و دل پر ز درد.
فردوسی .
چو گفت این ، عنان را بتابید و رفت
سوی جای خود راه را برگرفت .
فردوسی .
سوی خانه رفتند از آن چاه سار
به یکدست بیژن به دیگر زوار.
فردوسی .
ببخشید بر فیلسوفان روم [خسروپرویز]
برفتند شادان از آن مرز و بوم .
فردوسی .
با نعمت تمام به درگاه آمدم
امروز با گرازی و چوبی همی روم .
فاخری .
رفتم بسر تاریخ که بسیار عجایب در پرده است . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 193). پس برفتم بسر قصه که آغاز کرده بودم . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 201).
- باز رفتن ؛ پیوستن . متصل شدن :
گر به گهر بازرفت جان براهیم
احمد مختار شادخوار بماند.
خاقانی .
|| آمدن . (یادداشت مؤلف ) :
ببودند بر در زمانی بپای
بپرسید ازو آن دو پاکیزه رای
که بیگه چنین از کجا رفته اید
که با گرد راهید و آشفته اید.
فردوسی .
رود بوستان بان به ایوان شاه
به نوباوه ای گل ز بستان شاه .
