زبیدی

زبیدی . [ زَ ] (اِخ ) مرتضی ، محمدبن عبدالرزاق ، مشهور به مرتضی و مکنی به ابوالفیض حسینی یمانی حنفی . صاحب تاج العروس . وی در وطن خود نشأت یافت . سپس برای تحصیل علم ، آغاز سفر کرد. چندین بار به حج رفت و درمکه با سیدعبدالرحمن عیدروس ملاقات کرد و پیوسته ملازمت او داشت ، مختصر سعد را از او فراگرفت و خرقه به دست او پوشید و روایت مرویات او را اجازت حاصل کرد، وبر اثر توصیفاتی که درباره ٔ علما و ادباء مصر از اوشنید به مصر عزیمت کرد. زبیدی در 1167 هَ . ق . واردمصر شد و اسماعیل کتخدا عذبان او را مورد عنایت خاص خود قرار داد و با او دوستی فراوان کرد. سرانجام بین عام و خاص شهرت فراوان یافت ، به صعید و دیگر نقاط مصر سفر کرد و مورد احترام و تجلیل بزرگان آن دیار قرار گرفت . بسیاری از ارباب علم و سلوک را دید و سفرنامه ها پرداخت و تألیف شرح قاموس را آغاز کرد و سالها برای اتمام آن رنج برد و پس از آنکه شرح قاموس را در 14 جلد بپایان رسانید آنرا تاج العروس نامید و بدین مناسبت ولیمه ای داد که همه طلاب و اساتید وقت در آن ولیمه دعوت شده بودند. (از معجم المطبوعات ج 2 ستون 1726 تا 1728). زرکلی آرد: محمدبن عبدالرزاق حسینی مکنی به ابوالفیض و مشهور به مرتضی زبیدی (1145 - 1205 هَ . ق .)، علامه ٔ لغت و حدیث و رجال و انساب و از بزرگان اهل تصنیف است . در اصل از واسط عراق و زادگاهش بلگرام هند است و در زبید (یمن ) تربیت یافته و بزرگ شده است . وی از زبید به حجاز سفر کرد و در مصر اقامت گزید و در آنجا فضیلت او به اوج شهرت رسید و سیل هدایا و تحف بسوی او سرازیر گردید. پادشاهان حجاز و هند و یمن و شام و عراق و مغرب اقصی و ترک و سودان و الجزایر با او مکاتبه کردند، اعتقاد مردم در حق او چندان فزونی گرفت که بسیاری از مردم مغرب چنین می پنداشتند که هرکه حج کند و بزیارت زبیدی نرود و هدیه ای تقدیم او نکند حج او کامل نخواهد بود. سیدمرتضی زبیدی در طاعون مصر درگذشت . او مؤلفات بسیار دارد، از تألیفات اوست : تاج العروس (شرح قاموس ) در 10 جلد مطبوع ، اتحاف السادة المتقین در شرح احیاء العلوم غزالی در 10 جلد که در مصر چاپ شده ، اسانید الکتب السته ، عقود الجواهر المنیفه فی ادلة مذهب الامام ابی حنیفه که در دو جلد چاپ شده ، کشاف اللثام عن آداب الایمان و الاسلام ، رفع الشکوی و ترویح القلوب فی ذکر ملوک بنی ایوب ، معجم شیوخ ، الفیة السند شامل 1500 بیت در حدیث ، شرح الفیه ٔ مذکور، مختصرالعین که خلاصه ٔ کتاب العین خلیل بن احمد است در لغت ، تکمله و صله و ذیل برای قاموس در دو جلد بزرگ ، رساله ٔ ایضاح المدارک بالافصاح عن العواتک ، رساله ٔ عقد الجمان فی بیان شعب الایمان ، تحفة القماعیل فی مدح شیخ العرب اسماعیل ، تحقق الرسائل لمعرفة المکاتبات و الرسائل ، جذوة الاقتباس فی نسب بنی العباس ، حکمة الاشراق الی کتاب الاَّفاق ، الروض المعطار فی نسب السادة آل جعفرالطیار، مزیل نقاب الخفاء عن کنی سادتنا بنی الوفاء،بلغة الغریب فی مصطلح آثار الحبیب ، تنبیه العارف البصیر علی اسرار الحزب الکبیر، سفینة النجاة المحتویةعلی بضاعة مزجاة من الفوائد المنتقاة، غایة الابتهاج لمقتفی اسانید مسلم بن الحجاج ، عقد اللئالی المتناثرة فی حفظ الاحادیث المتواترة، و نشوة الارتیاح فی بیان حقیقة المیسر و القداح . زبیدی زبان ترکی و فارسی رابخوبی میدانست و با زبان کرج نیز آشنائی داشت . (از اعلام زرکلی چ 2 ج 7 صص 297 - 298). در کتابهای فهرس الفهارس ج 1 صص 398 - 413 و جبرتی ج 2 ص 196 و 290، خطط مبارک ج 2 ص 94، آداب اللغة ج 3 ص 288، مجله ٔ مجمع العلمی العربی دمشق ج 2 ص 56 و 106، فهرست دارالکتب ج 3 ص 47، فهرست کتابخانه ٔ تیموری ج 3 ص 118 از زبیدی یاد شده است . (از اعلام حاشیه ٔ ص 298 از ج 7).