سابقة
لغت‌نامه دهخدا
سابقة. [ ب ِ ق َ ] (ع ص ، اِ) تأنیث سابق . ج ، سوابق و سابقات . رجوع به سابق شود. || (اِمص ) پیشدستی . (دهار). پیشی . گویند: له سابقة فی هذا الامر اذا سبق الناس الیه . یعنی او را سبقت و پیشی است بر مردم در آن کار. (منتهی الارب ) (آنندراج ) (شرح قاموس ) (ترجمه ٔ صحاح ) (اقرب الموارد). قدم . (مهذب الاسماء). تقدم ، عمل کردن در کاری مقدم بر دیگران . (ترجمه ٔ قاموس ). قدمت .پیشینه . او را در این کار سابقه است . پیش از همه کس است در این کار. || (اِ) حقوق گذشته . (زمخشری ). حق پیشینه . (بهارعجم ) (آنندراج ) :
آنکو بغیر سابقه چندین نواخت کرد
ممکن بود که عفو کند گر خطا کنیم .
با لفظ بودن و دادن مستعمل است . (بهار عجم ) (آنندراج ) :
بسکه دود چرخ بافکندگی
تاش دهی سابقه ٔ بندگی
|| پیشینه . (فرهنگستان ). اعمال گذشته . کارنامه ٔ گذشته :
آن نیست که حافظ را رندی بشد از خاطر
کاین سابقه ٔ پیشین تا روز پسین باشد.
گفتم ای بخت بخسبیدی و خورشید دمید
گفت با اینهمه از سابقه نومید مشو.
|| امری که از پیشتر وسیله ٔ سر انجام کاری باشد. (غیاث ). سیره ، سنت . || معرفت وشناختگی زمانه ٔ سابق . (غیاث ). || در ترکیبات ذیل بصورت مزید مقدم (پیشاوند) آید.
- سابقه ٔ آشنائی ؛ از دیرباز با هم آشنا بودن از پیش آشنا بودن . آشنائی قبلی داشتن . سابقه ٔ معرفت .
- سابقه ٔ خدمت ؛ خدمت دیرینه داشتن .
- سابقه ٔ دوستی ؛ ازپیش با هم دوست بودن . سابقه ٔ محبت . دوستی قبلی داشتن .
- سابقه ٔ عنایت ؛ درباره ٔ کسی از دیرباز عنایت داشتن . عنایت دیرین . عنایت قدیم : یا رب بنظر رحمت ، آفت رسیدگان آخر زمان را دریاب و بسابقه ٔ عنایات کار ایشان بساز. (المعتمد فی المعتقد توران پشتی ).
- سابقه ٔ لطف ؛ درباره ٔکسی از دیر باز لطف داشتن . لطف دیرینه . مرحمت قدیم :
بخشندگی و سابقه ٔ لطف و رحمتش
ما را بحسن عاقبت امّیدوار کرد.
- سابقه ٔ محبت ؛ سابقه ٔ دوستی . ازپیش با هم دوست بودن . دوستی قبلی داشتن .
- سابقه ٔ معرفت ؛ از پیش با هم آشنابودن . آشنائی قبلی داشتن . سابقه ٔ آشنائی . شناختگی قبلی : نزدیک صاحبدیوان رفتم بسابقه ٔ معرفتی که در میان بود و صورت حالش بیان کردم . (گلستان ). یکی از رؤساء حلب که سابقه ٔ معرفتی در میان ما بود گذر کرد. (گلستان ). بسابقه ٔ معرفتی که میان ما و او بود آستینش بگرفتم . (گلستان ).
|| مقدر. تقدیر ازلی .آنچه قلم در ازل نوشته است : آنچه در اراده ٔ ازلی خدای تعالی گذشته است . عبارت است از عنایت ازلیه ٔ الهیه ای که این آیت مبارکه اشارت از آن است : وبشّر الذین آمنوا ان لهم قدم صدق عند ربهم . (قرآن 2/10). کذا فی الاصطلاحات الصوفیه . (کشاف اصطلاحات الفنون ). رجوع به سابقیه شود. || اسباب سابقه ، در اصطلاح طب ، علل و عوامل و موجباتی قبلی و مقدماتی بیماری . و عوارض بعدی را اسباب واصله نامند. در ذخیره ٔ خوارزمشاهی آمده : هرگاه از سببهائی که زندرون تن باشد یکی حاصل گردد بمیانجی آن سببی دوم و حالی نو پدید آید. اما سببهاء نخستین را اسباب سابقه گویند و دومین را اسباب واصله گویند. مثال اسباب سابقه ، امتلاست و مثال اسباب واصله آنکه بسبب امتلا، رگها پر شود و سده تولد کند. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ).
آنکو بغیر سابقه چندین نواخت کرد
ممکن بود که عفو کند گر خطا کنیم .
سعدی (طیبات ).
با لفظ بودن و دادن مستعمل است . (بهار عجم ) (آنندراج ) :
بسکه دود چرخ بافکندگی
تاش دهی سابقه ٔ بندگی
میرخسرو(از بهار عجم ) (آنندراج ).
|| پیشینه . (فرهنگستان ). اعمال گذشته . کارنامه ٔ گذشته :
آن نیست که حافظ را رندی بشد از خاطر
کاین سابقه ٔ پیشین تا روز پسین باشد.
حافظ.
گفتم ای بخت بخسبیدی و خورشید دمید
گفت با اینهمه از سابقه نومید مشو.
حافظ.
|| امری که از پیشتر وسیله ٔ سر انجام کاری باشد. (غیاث ). سیره ، سنت . || معرفت وشناختگی زمانه ٔ سابق . (غیاث ). || در ترکیبات ذیل بصورت مزید مقدم (پیشاوند) آید.
- سابقه ٔ آشنائی ؛ از دیرباز با هم آشنا بودن از پیش آشنا بودن . آشنائی قبلی داشتن . سابقه ٔ معرفت .
- سابقه ٔ خدمت ؛ خدمت دیرینه داشتن .
- سابقه ٔ دوستی ؛ ازپیش با هم دوست بودن . سابقه ٔ محبت . دوستی قبلی داشتن .
- سابقه ٔ عنایت ؛ درباره ٔ کسی از دیرباز عنایت داشتن . عنایت دیرین . عنایت قدیم : یا رب بنظر رحمت ، آفت رسیدگان آخر زمان را دریاب و بسابقه ٔ عنایات کار ایشان بساز. (المعتمد فی المعتقد توران پشتی ).
- سابقه ٔ لطف ؛ درباره ٔکسی از دیر باز لطف داشتن . لطف دیرینه . مرحمت قدیم :
بخشندگی و سابقه ٔ لطف و رحمتش
ما را بحسن عاقبت امّیدوار کرد.
سعدی .
- سابقه ٔ محبت ؛ سابقه ٔ دوستی . ازپیش با هم دوست بودن . دوستی قبلی داشتن .
- سابقه ٔ معرفت ؛ از پیش با هم آشنابودن . آشنائی قبلی داشتن . سابقه ٔ آشنائی . شناختگی قبلی : نزدیک صاحبدیوان رفتم بسابقه ٔ معرفتی که در میان بود و صورت حالش بیان کردم . (گلستان ). یکی از رؤساء حلب که سابقه ٔ معرفتی در میان ما بود گذر کرد. (گلستان ). بسابقه ٔ معرفتی که میان ما و او بود آستینش بگرفتم . (گلستان ).
|| مقدر. تقدیر ازلی .آنچه قلم در ازل نوشته است : آنچه در اراده ٔ ازلی خدای تعالی گذشته است . عبارت است از عنایت ازلیه ٔ الهیه ای که این آیت مبارکه اشارت از آن است : وبشّر الذین آمنوا ان لهم قدم صدق عند ربهم . (قرآن 2/10). کذا فی الاصطلاحات الصوفیه . (کشاف اصطلاحات الفنون ). رجوع به سابقیه شود. || اسباب سابقه ، در اصطلاح طب ، علل و عوامل و موجباتی قبلی و مقدماتی بیماری . و عوارض بعدی را اسباب واصله نامند. در ذخیره ٔ خوارزمشاهی آمده : هرگاه از سببهائی که زندرون تن باشد یکی حاصل گردد بمیانجی آن سببی دوم و حالی نو پدید آید. اما سببهاء نخستین را اسباب سابقه گویند و دومین را اسباب واصله گویند. مثال اسباب سابقه ، امتلاست و مثال اسباب واصله آنکه بسبب امتلا، رگها پر شود و سده تولد کند. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ).
