سده
لغت‌نامه دهخدا
سده . [ س ِ دِه ْ ] (اِخ ) قصبه ٔ مرکزی بخش سده ٔ شهرستان اصفهان ، در دوازده هزارگزی باختر اصفهان واقعشده و خلاصه ٔ مشخصات جغرافیایی آن به شرح زیر است :
تاریخ و بانی شهر: قصبه ٔ سده عبارت است از سه ده (فروشان ، ورنوسفادران ، خوزان ) که سابقه ٔ بنای این سه ده به حدود 2500 سال میرسد. حتی شایع است کهن دژ پایتخت دوره ٔ سلسله ٔ ساسانیان در این محل سه ده میباشد که هنوز خرابه های کهن دژ در محل خوزان فعلی موجود است ، و از آثار تاریخی آن قناتی است که بنام پیروزشاهی است که بقولی این قنات را پیروز پسر یزدجرد ساسانی احداث نموده است . و در آن زمان اهالی این سه ده زردشتی بودند.
مختصات جغرافیایی : طول 51 درجه و 32 دقیقه ٔ خاوری از نصف النهار گرینویچ ، عرض 32 درجه و 40 دقیقه و سی ثانیه ٔ شمالی .ارتفاع از سطح دریا 1602 متر است ، بنابراین 18 متر از اصفهان مرتفعتر میباشد. اختلاف ساعت با تهران 48 ثانیه ، هرگاه تهران ساعت 12 باشد سده ساعت 11 و 59 دقیقه و 12 ثانیه است . مسافت تا اصفهان مرکز شهرستان 13 هزار گز و تا نجف آباد 18 هزار گز است .
موقعیت طبیعی : در جلگه ای سبز و خرم و مشجر واقع شده و طول قصبه 1800 متر و عرض 1000 متر و بطور تقریب دارای 6000 خانه میباشد. هوای قصبه در تابستان معتدل و در زمستان سرد است . آب آشامیدنی و آب زراعتی مصرفی قصبه از منابع زیرزمینی تأمین میشود: 1 - آب چاه بعمق 10 الی 12 متر دارای گچ ولی از آب اصفهان بهتر است 2 - قنات فروشان 3 - قنات ورنوسفادران 4 - قنات خوزان .
وضع بناهای شهر: ساختمانهای احداثی در اطراف خیابانها تازه ساز بطرز معماری فعلی و بقیه ٔ ساختمانها رعیتی و قدیمی هستند.
خیابانهای آن : خیابان شاه صفی ، شمالی - جنوبی بطول دو هزار گز و خیابان پیمان ، خاوری - باختری بطول یک هزار گز، و این خیابانها در سال 1314 هَ . ش . احداث شده است .
فلکه : دارای فلکه ٔ ایستگاه و فلکه ٔ ورنوسفادران است . ادارات دولتی و بیمارستان قصبه در اطراف خیابانها واقع شده اند.مولد برق برای روشنایی قصبه در سنه ٔ 1327 هَ . ش . احداث شده و تقریباً 500 متر شبکه ٔ سیم کشی دارد. در حدود 400 دستگاه کارگاههای دستی پارچه و کرباس بافی در خانه ها وجود دارد. جمعیت قصبه در حدود 44000 تن میباشد و اهالی بکشاورزی و پارچه بافی و دکانداری گذران میکنند. قصبه ٔ سده دارای یک باب بیمارستان 5 تختخوابی و درمانگاه و داروخانه ٔ مجانی و هفت طبیب مجاز میباشد.
فرهنگ سده : در سده یک باب دبیرستان سه کلاسه و 4 باب دبستان دایر است . تفریحگاه اهالی سده باغات اطراف میباشد. سده دارای ادارات دولتی ، بخشداری ، آمار، ژاندارمری ، شهرداری ، فرهنگ ، تلگراف بیسیم ، دارائی ، انحصار دخانیات ، بهداری است . هشتصد باب مغازه در اطراف خیابانها دارد و دارای چهار گاراژ مسافربری و باربری است . از ابنیه ٔ تاریخی مسجدی است بنام امام حسن گویا از سنه ٔ 375 هَ . ق . باقی مانده . شعبه ٔ بخش بنزین در جنب فلکه ٔ ایستگاه وجود دارد. (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 10).
تاریخ و بانی شهر: قصبه ٔ سده عبارت است از سه ده (فروشان ، ورنوسفادران ، خوزان ) که سابقه ٔ بنای این سه ده به حدود 2500 سال میرسد. حتی شایع است کهن دژ پایتخت دوره ٔ سلسله ٔ ساسانیان در این محل سه ده میباشد که هنوز خرابه های کهن دژ در محل خوزان فعلی موجود است ، و از آثار تاریخی آن قناتی است که بنام پیروزشاهی است که بقولی این قنات را پیروز پسر یزدجرد ساسانی احداث نموده است . و در آن زمان اهالی این سه ده زردشتی بودند.
مختصات جغرافیایی : طول 51 درجه و 32 دقیقه ٔ خاوری از نصف النهار گرینویچ ، عرض 32 درجه و 40 دقیقه و سی ثانیه ٔ شمالی .ارتفاع از سطح دریا 1602 متر است ، بنابراین 18 متر از اصفهان مرتفعتر میباشد. اختلاف ساعت با تهران 48 ثانیه ، هرگاه تهران ساعت 12 باشد سده ساعت 11 و 59 دقیقه و 12 ثانیه است . مسافت تا اصفهان مرکز شهرستان 13 هزار گز و تا نجف آباد 18 هزار گز است .
موقعیت طبیعی : در جلگه ای سبز و خرم و مشجر واقع شده و طول قصبه 1800 متر و عرض 1000 متر و بطور تقریب دارای 6000 خانه میباشد. هوای قصبه در تابستان معتدل و در زمستان سرد است . آب آشامیدنی و آب زراعتی مصرفی قصبه از منابع زیرزمینی تأمین میشود: 1 - آب چاه بعمق 10 الی 12 متر دارای گچ ولی از آب اصفهان بهتر است 2 - قنات فروشان 3 - قنات ورنوسفادران 4 - قنات خوزان .
وضع بناهای شهر: ساختمانهای احداثی در اطراف خیابانها تازه ساز بطرز معماری فعلی و بقیه ٔ ساختمانها رعیتی و قدیمی هستند.
خیابانهای آن : خیابان شاه صفی ، شمالی - جنوبی بطول دو هزار گز و خیابان پیمان ، خاوری - باختری بطول یک هزار گز، و این خیابانها در سال 1314 هَ . ش . احداث شده است .
فلکه : دارای فلکه ٔ ایستگاه و فلکه ٔ ورنوسفادران است . ادارات دولتی و بیمارستان قصبه در اطراف خیابانها واقع شده اند.مولد برق برای روشنایی قصبه در سنه ٔ 1327 هَ . ش . احداث شده و تقریباً 500 متر شبکه ٔ سیم کشی دارد. در حدود 400 دستگاه کارگاههای دستی پارچه و کرباس بافی در خانه ها وجود دارد. جمعیت قصبه در حدود 44000 تن میباشد و اهالی بکشاورزی و پارچه بافی و دکانداری گذران میکنند. قصبه ٔ سده دارای یک باب بیمارستان 5 تختخوابی و درمانگاه و داروخانه ٔ مجانی و هفت طبیب مجاز میباشد.
فرهنگ سده : در سده یک باب دبیرستان سه کلاسه و 4 باب دبستان دایر است . تفریحگاه اهالی سده باغات اطراف میباشد. سده دارای ادارات دولتی ، بخشداری ، آمار، ژاندارمری ، شهرداری ، فرهنگ ، تلگراف بیسیم ، دارائی ، انحصار دخانیات ، بهداری است . هشتصد باب مغازه در اطراف خیابانها دارد و دارای چهار گاراژ مسافربری و باربری است . از ابنیه ٔ تاریخی مسجدی است بنام امام حسن گویا از سنه ٔ 375 هَ . ق . باقی مانده . شعبه ٔ بخش بنزین در جنب فلکه ٔ ایستگاه وجود دارد. (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 10).
