سلجوقیان
لغت‌نامه دهخدا
سلجوقیان . [ س َ ] (اِخ ) سلاجقه . خاندانی ترک که از 429 هَ .ق . تا 700 هَ .ق . در آسیای غربی سلطنت کردند ظهور این خاندان در تاریخ اسلام از وقایع بزرگ و بمنزله ٔ شروع دوره ٔ جدیدی است . مقارن ابتدای استیلای این قوم خلافت دچار ضعف شده بود و هیچیک از سلاطین در این ایام قدرت آنکه کشورهای اسلامی را تحت یک حکومت درآورند نبود. بلکه این ممالک زیردست سلسله های متفرقی سر میکردند فقط فاطمیان را باید از این حکم مستثنی دانست . ولی ایشان هم اگرچه دولتی بزرگ داشتند با خلفای عباسی در حال صفا نبودند بلکه مدعیان آن خاندان محسوب میشدند سلجوقیان از ترکمانان بدوی و در آغاز بی علاقه بزندگی شهری و تمدن و دین بودند. و چون اسلام آوردند براثر سادگی طبع در این راه دچار تعصب شدند و بسبب همین حس بمدد دولت و خلافتی که رو بمرگ میرفت شتافته آن را احیا کردند. سلاجقه به ایران و الجزیره و شام و آسیای صغیر هجوم آوردند و این بلاد را بباد غارت دادند و هر سلسله ای را که در راه خود دیدند برانداختند در نتیجه آسیای اسلامی را از اقصی حد غربی افغانستان تا ساحل بحرالروم تحت یک حکومت آوردند و با دمیدن روح غیرت و تعصبی در مسلمانان عساکر روم شرقی را که مجدداً بتعرض بلاد اسلامی پرداخته بودند عقب زدند. و بر اثر همین کیفیات نسل متعصب جنگجوی جدیدی پیدا شد که بیشتر مغلوبیت صلیبیان عیسوی نتیجه ٔ دلاوری ایشان است ، و همین مسایل است که بسلاجقه در تاریخ اسلام مقامی بلند داده است . سلجوقیان فرزندان سلجوق بن تقاق (دقاق ) از رؤسای ترکمانان غز هستند. وی در خدمت یکی از خانان ترکستان سر میکرده و از دشت قرقین با همه قبیله ٔ خود بطرف جند و از آنجا به بخارا کوچ کرده و در این سرزمین او و قبیله اش با شوق تمام قبول اسلام کرده اند. سلجوق و پسران و نوادگان او در جنگهایی که بین سامانیان و امرای ایلک خانیه و سلطان محمود غزنوی اتفاق می افتاد شرکت می جستند و طغرل بیک و برادرش جغری بیک بتدریج تا آنجا قدرت یافتند که به ریاست قبیله ٔ ترکمانان خود به خراسان هجوم بردند. و پس ازآنکه چندبار غزنویان را مغلوب کردند شهرهای مهم کشور آنان را مسخر کرده جای ایشان را در آن دیار گرفتند. در سال 429 هَ .ق . امام جماعت مرو خطبه را بنام جغری بیک داود خواند و او را سلطان السلاطین نامید و همین مراسم در نیشابور بنام برادرش طغرل جاری گردید بلخ و گرگان و طبرستان و خوارزم نیز بزودی بممالک سلجوقیه ضمیمه گردید و جبل و همدان و دینور و حلوان و ری و اصفهان هم متعاقب آنها در فاصله ٔ بین سنوات 432 و 437 ایشان را مسلم گشت . طغرل بیک در سال 447 هَ .ق . به بغداد وارد شد و نام او با لقب سلطان در دارالخلافه بر منابر خوانده شد. قبایل ترک دیگر نیز بتدریج خدمت سلجوقیان را پذیرفتند و بدین ترتیب همه ٔ آسیای صغیر و متصرفات خلفای فاطمی مصر قبل از سال 470 هَ .ق . تحت یک حکومت درآمد و فرمان سلاجقه را گردن نهادند.
طغرل بیک و آلب ارسلان و ملکشاه بر جمیع این ممالک وسیع حکومت داشتند. ولی بعد از مرگ ملکشاه جنگهای داخلی بین برکیارق و محمد بروز کرد و شعب دیگر خاندان سلجوقی در نواحی مختلف سر باستقلال برداشتند. با این حال باز شعبه ٔ اصلی این خاندان تا مرگ سنجر اسماً بریاست کل شناخته میشد و سنجر آخرین تن از سلاجقه ٔ بزرگ است که با وجود منحصر بودن قلمرو او بخراسان تا سال فوتش یعنی تا تاریخ 552 هَ .ق . عنوان ریاست سلاجقه را داشته . سلاجقه ٔ کرمان و عراق و شام و روم شعب عمده ٔ این خاندانند. ولی افراد دیگری نیز از سلجوقیان در آذربایجان و طخارستان و دیگر ولایات حکومت کرده اند در طرف مشرق دولت سلجوقی در مقابل حمله ٔ خوارزمشاهیان ازمیان رفت و در آذربایجان و فارس و الجزیره و دیار بکر سلسله های دیگری که آنها را امرای لشکری سلجوقی تشکیل می دادند و اتابکان خوانده میشوند جای مخدومان خود را گرفتند ولی در بلاد روم سلطنت سلاجقه تا حدود سال 700 هَ .ق . که مقارن شروع قدرت ترکان عثمانی است باقی بود سلسله ٔ سلجوقیان بزرگ از 429 تا 552 هَ .ق . سلطنت کردند و اسامی شاهان آن از اینقراراست : رکن الدین ابوطالب طغرل بیک محمد جلوس 429 هَ .ق . عضدالدین ابوشجاع آلب ارسلان محمدبن جغری بیک جلوس 455 هَ .ق . جلال الدین ابوالفتح ملکشاه بن آلب ارسلان جلوس 465 هَ .ق . ناصرالدین محمودبن ملکشاه جلوس 485 هَ .ق . رکن الدین ابوالمظفر بر کیارق بن ملکشاه جلوس 486یا 487 هَ .ق . غیاث الدین ابوشجاع محمدبن ملکشاه جلوس 498 هَ .ق . معزالدین ابوالحارث سنجر جلوس 511 هَ .ق . فوت 552 هَ .ق . این شعبه را خوارزمشاهیان منقرض کردند.
سلجوقیان آسیای صغیر (روم ): این شعبه از سلجوقیان در آسیای صغیر از 470 هَ .ق . تا 700 هَ .ق . سلطنت کرده اند اسامی شاهان این خاندان از اینقرار است : سلیمان اول بن قتلمش جلوس 470 هَ .ق . دوره ٔ فترت 479 هَ .ق . قلج ارسلان داود جلوس 485 هَ .ق . ملکشاه دوم جلوس 500 هَ .ق . مسعود اول جلوس 510 هَ .ق . عزالدین قلج ارسلان دوم جلوس 551 هَ .ق . (قلج ارسلان تا 558 حیات داشت ولی ممالک خود را چندسال قبل از این تاریخ بین پسران خود تقسیم کرد). قطب الدین ملکشاه دوم جلوس 584 هَ .ق . غیاث الدین کیخسرو اول جلوس 588 هَ .ق . رکن الدین سلیمان دوم جلوس 597 هَ .ق . قلج ارسلان سوم جلوس 600 هَ .ق . کیخسرو اول (مجدداً) جلوس 601 هَ .ق . عزالدین کیکاوس اول جلوس 607 هَ .ق . علاء الدین کیقباد اول جلوس 616 هَ .ق . غیاث الدین کیخسرو دوم جلوس 634 هَ .ق . عزالدین کیکاوس دوم جلوس 643 هَ .ق . (با شرکت برادران خود قلج ارسلان سوم و کیقباد). رکن الدین قلج ارسلان چهارم جلوس 655 هَ .ق . غیاث الدین کیخسرو سوم جلوس 666 هَ .ق . غیاث الدین مسعود دوم جلوس 682 هَ .ق . علاء الدین کیقباد دوم جلوس 696 هَ .ق . عزل 700 هَ .ق . این شعبه بدست مغول و ترکان عثمانی منقرض شد.
سلجوقیان روم : رجوع به سلجوقیان آسیای صغیر شود.
سلجوقیان شام : شعبه ای از سلجوقیان که از 487 هَ .ق . تا 511 هَ .ق . در شام حکومت کردند اسامی افراد این خاندان از اینقرار است : تتش بن آلب ارسلان جلوس 487 هَ .ق . رضوان بن تتش در حلب جلوس 488 هَ .ق . (دقاق بن تتش در دمشق از 488 تا 497) آلب ارسلان اخرس بن رضوان جلوس 507 هَ .ق . سلطانشاه بن رضوان جلوس 508 هَ .ق . این شعبه را اتابکان بوری و امرای ارتقی منقرض کردند.
سلجوقیان عراق و کردستان : این شعبه از سلجوقیان از 511 تا 590 هَ .ق . در عراق و کردستان حکومت کرده اند و اسامی آنها از اینقرار است . مغیث الدین محمودبن محمدبن ملکشاه جلوس 511 هَ .ق . غیاث الدین داود جلوس 525 هَ .ق . طغرل اول جلوس 526 هَ .ق . غیاث الدین مسعود جلوس 527 هَ .ق . معین الدین ملکشاه جلوس 547 هَ .ق . محمد جلوس 548 هَ .ق . سلیمان شاه جلوس 554 هَ .ق . ارسلان شاه جلوس 556 هَ .ق . طغرل دوم جلوس 573 هَ .ق . تا 590 هَ .ق . این شعبه را خوارزمشاهیان برانداختند.
سلجوقیان کرمان : این شعبه سلجوقیان از 433 هَ.ق . تا 583 هَ .ق . در کرمان حکومت کردند اسامی افراد آن از اینقرار است : عمادالدین قرا ارسلان قاوردبیک جلوس 423 هَ .ق . کرمانشاه جلوس 465 هَ .ق . حسین جلوس 467 هَ .ق . رکن الدین سلطانشاه جلوس 467 هَ .ق . تورانشاه جلوس 477 هَ .ق . ایرانشاه جلوس 490 هَ .ق . ارسلان شاه جلوس 494 هَ .ق . مغیث الدین محمد اول جلوس 536هَ .ق . محی الدین طغرل شاه جلوس 551 هَ .ق . بهرامشاه و ارسلانشاه دوم و ترکانشاه رقبای یکدیگر 563 هَ .ق . محمدشاه دوم جلوس 583 هَ .ق . این شعبه را ترکان غزاز میان برداشتند.
ادبیات و علوم : در عهد سلسله ٔ سلجوقی ادبیات ایران رو بکمال رفت و گویندگانی مانند فخرالدین گرگانی ، خیام ، ناصرخسرو، انوری ، قطران ، برهانی ، معزی ، ازرقی ، عبدالواسع جبلی ، مختاری غزنوی و نویسندگانی مانند جلابی هجویری ، محمدبن منور، گردیزی ، مؤلف مجمل التواریخ والقصص ، راوندی کیکاوس بن اسکندر و دانشمندانی مانند خیام ، و عارفانی مانند باباطاهر، غزالی ، سنایی و نجم الدین کبری ظهور کردند. ملکشاه و سنجر ادبیات را حمایت میکردند. وزیران آنان مانند عمیدالملک کندری و نظام الملک طوسی که خود اهل دانش و فضل بودند علما را احترام مینمودند. نظام الملک طوسی مدارس بزرگ نظامیه ٔ بلخ و نیشابور، هرات ، اصفهان ، بغداد و دیگر نقاط را دایر کرد. طریقه ٔ تصوف و شعر صوفیانه در این عهد رواج یافت .
هنر:شاهان سلجوقی خود را حامی و مشوق صنعت معرفی کردند و بعضی از مهمترین شاهکارهای صنعتی و معماری ایران دریک قرن سلطه و حکومت آنان و دوره ٔ بعد بوجود آمده است . بعضی از دانشمندان معتقدند که معماری اسلامی ایران در زمان سلجوقیان بنهایت ترقی خود رسید و برخی از صنایع دیگر نیز مانند سفال سازی و نساجی در این زمان بدرجه ای ترقی کرد که در سراسر تاریخ ایران کمتر بدان حد رسیده . در این عصر معماری و دیگر صنایع نه تنهادر داخل ایران زنده شد و با عشق و ابتکار بسیار تعقیب گردید، بلکه فتوحات سلجوقیان اصول صنایع ایرانی را تا سواحل بحرالروم (مدیترانه ) و حتی شمال آفریقا بسط داد. از اینرو عناصر و آثار صنایع ایرانی تا قرنها بعد در صنایع مصر و سوریه دیده میشود. پس از شروع حکومت سلاجقه در ایران صنعت سفال ترقی عجیبی کرد که در سراسر دوره ٔ آنان ادامه داشت . گاه گاه سبکی نو و طرز عملی جدید به کار برده اند. در آغاز این عصر ساختن سفال در نتیجه ٔ صنعت و هنر سفال سازی است . و بعد به تزیین ظروف بیشتر اهمیت داده شده است در این دوره سفال یک رنگ با اشکال حیرت آور ساخته میشد و رنگهای مختلف مانند سبز، فیروزه ای ، سرمه ای ، بنفش و سفید نیز بکار میرفت . کاسه ، انبیق ، لیوان و ظروف دیگر دیده میشود که در زیر لعاب اشکال برجسته روی آن نقش گردیده ازاشیاء معروف این دوره ظروف شفاف است که در ری و کاشان ساخته میشد. صنعت ترصیع مخصوصاً نقره کوبی در تصاویر و کتیبه ها بسیار ترقی کرد، مثلاً در موزه ٔ ارمیتاژیک کتری مسی موجود است که خط کوفی روی آن نقره کوبی شده و در موزه ٔ تاریخ استکهلم (سوئد) جام نقره شکیلی وجود دارد که با نوشته تزیین شده و دسته ٔ آن را از مفرغ ساخته اند. کارهای مفرغی این دوره دارای اشکال متفرق و زیاد است بعضی محققان عقیده دارند که از بعضی جهات بافندگی در دوره ٔ سلجوقی بمنتهای درجه ٔ ترقی خود رسیده است پارچه هایی که از آن عهد بجا مانده نقشهاو طرحهای متعدد را نشان میدهد بعضی از این طرحها پرکار و پارچه ٔ دولا بافته شده . نوعی پارچه در این دوره ترقی کرد و آن مرکب از دو پارچه برنگهای مختلف بود که با یکدیگر بافته شده و گاهی این یک و گاهی دیگری روآمده تشکیل شکل و طرح میداده است . قسمی پارچه ٔ ابریشمی نیز دیده میشود که با تغییر نور تغییر رنگ میدهدو همچنین پارچه ٔ ابریشمی سبک و نازکی دیده میشود که روی آن طرح حیوانات و خطوط کوفی بسیار عالی نقش گردیده . نقشه های گچ بری اغلب عبارتند از طرح گل ، نقوش اسلیمی و اشکال هندسی . گچ کاری این دوره معرف خوبی است از تزیین نمای دیوار یک اطاق در عهد سلجوقی . گچ بری محرابها شامل نقشهای مفصل و پرکار کتیبه هایی است که در اطراف محراب با گچ رو بقبله ساخته شده قسمت بالا و اطراف طاق نوک تیز طاقچه ای را حاشیه ای احاطه کرده و معمولا در قسمت بالا حاشیه ٔ بهتری با نقشهای درشت تر گچ بری شده است . دور طاق مرکزی و در حاشیه مستطیلی نقش گردیده و طرحها عبارت است از نقوش اسلیمی ، نقش مو و برگهایی که سوراخ شده بشکل لانه ٔ زنبور درآمده است . معماری سلجوقی تقلید از معماری غزنویان یا دیگران نیست . بلکه دارای سبکی خاص و ابتکار و مظهر زیبایی است .بزرگترین و مهمترین آثار معماری اسلامی در ایران مسجد جامع اصفهان است . بدون شک قبل از سلجوقیان مسجدی در این محل بوده است اگرچه جزئیات ساختمان مسجد متعلق به ادوار مختلف است ولی عمل بزرگ آن عبارت است از قسمت بزرگ گنبددار سمت جنوب که خواجه نظام الملک در زمان ملکشاه سلجوقی آن را بنا کرده و گنبد و اطاق کوچک زیبایی در طرف شمال موسوم به گنبد خاکی که در 481 هَ .ق . بنا شد. این مسجد در سال 515 هَ .ق . دچار حریق شد ولی بزودی تعمیر گردید. از قرار معلوم در زمانی بین این تاریخ و آخر دوره ٔ سلجوقی مسجد دوباره با اسلوب چهار ایوانی بنا گردیده . شش قرن قبل از زمان نیوتن گنبد کامل از روی اصول ریاضی ساخته شده و این افتخار بزرگی است که نصیب معماران دوره ٔ سلجوقی میگردد.چندسال بعد از ساختمان گنبدهای مسجد جامع اصفهان مسجد سلجوقی بوسیله ٔ محمودشاه در گلپایگان ساخته شده که فقط اطاق گنبددار آن باقی مانده است ستونها و دیوارهایی که گنبد روی آن ساخته شده بسیار نزدیک بسبک ساسانی است و خود گنبد شبیه به گنبد بزرگ مسجد جامع اصفهان است . نمونه های دیگر معماری سلجوقی در مسجد زواره اصفهان (نزدیک اردستان )، مسجد اردستان ، مسجد دماوند، مسجد جامع دیده میشود. (فرهنگ فارسی معین ).
طغرل بیک و آلب ارسلان و ملکشاه بر جمیع این ممالک وسیع حکومت داشتند. ولی بعد از مرگ ملکشاه جنگهای داخلی بین برکیارق و محمد بروز کرد و شعب دیگر خاندان سلجوقی در نواحی مختلف سر باستقلال برداشتند. با این حال باز شعبه ٔ اصلی این خاندان تا مرگ سنجر اسماً بریاست کل شناخته میشد و سنجر آخرین تن از سلاجقه ٔ بزرگ است که با وجود منحصر بودن قلمرو او بخراسان تا سال فوتش یعنی تا تاریخ 552 هَ .ق . عنوان ریاست سلاجقه را داشته . سلاجقه ٔ کرمان و عراق و شام و روم شعب عمده ٔ این خاندانند. ولی افراد دیگری نیز از سلجوقیان در آذربایجان و طخارستان و دیگر ولایات حکومت کرده اند در طرف مشرق دولت سلجوقی در مقابل حمله ٔ خوارزمشاهیان ازمیان رفت و در آذربایجان و فارس و الجزیره و دیار بکر سلسله های دیگری که آنها را امرای لشکری سلجوقی تشکیل می دادند و اتابکان خوانده میشوند جای مخدومان خود را گرفتند ولی در بلاد روم سلطنت سلاجقه تا حدود سال 700 هَ .ق . که مقارن شروع قدرت ترکان عثمانی است باقی بود سلسله ٔ سلجوقیان بزرگ از 429 تا 552 هَ .ق . سلطنت کردند و اسامی شاهان آن از اینقراراست : رکن الدین ابوطالب طغرل بیک محمد جلوس 429 هَ .ق . عضدالدین ابوشجاع آلب ارسلان محمدبن جغری بیک جلوس 455 هَ .ق . جلال الدین ابوالفتح ملکشاه بن آلب ارسلان جلوس 465 هَ .ق . ناصرالدین محمودبن ملکشاه جلوس 485 هَ .ق . رکن الدین ابوالمظفر بر کیارق بن ملکشاه جلوس 486یا 487 هَ .ق . غیاث الدین ابوشجاع محمدبن ملکشاه جلوس 498 هَ .ق . معزالدین ابوالحارث سنجر جلوس 511 هَ .ق . فوت 552 هَ .ق . این شعبه را خوارزمشاهیان منقرض کردند.
سلجوقیان آسیای صغیر (روم ): این شعبه از سلجوقیان در آسیای صغیر از 470 هَ .ق . تا 700 هَ .ق . سلطنت کرده اند اسامی شاهان این خاندان از اینقرار است : سلیمان اول بن قتلمش جلوس 470 هَ .ق . دوره ٔ فترت 479 هَ .ق . قلج ارسلان داود جلوس 485 هَ .ق . ملکشاه دوم جلوس 500 هَ .ق . مسعود اول جلوس 510 هَ .ق . عزالدین قلج ارسلان دوم جلوس 551 هَ .ق . (قلج ارسلان تا 558 حیات داشت ولی ممالک خود را چندسال قبل از این تاریخ بین پسران خود تقسیم کرد). قطب الدین ملکشاه دوم جلوس 584 هَ .ق . غیاث الدین کیخسرو اول جلوس 588 هَ .ق . رکن الدین سلیمان دوم جلوس 597 هَ .ق . قلج ارسلان سوم جلوس 600 هَ .ق . کیخسرو اول (مجدداً) جلوس 601 هَ .ق . عزالدین کیکاوس اول جلوس 607 هَ .ق . علاء الدین کیقباد اول جلوس 616 هَ .ق . غیاث الدین کیخسرو دوم جلوس 634 هَ .ق . عزالدین کیکاوس دوم جلوس 643 هَ .ق . (با شرکت برادران خود قلج ارسلان سوم و کیقباد). رکن الدین قلج ارسلان چهارم جلوس 655 هَ .ق . غیاث الدین کیخسرو سوم جلوس 666 هَ .ق . غیاث الدین مسعود دوم جلوس 682 هَ .ق . علاء الدین کیقباد دوم جلوس 696 هَ .ق . عزل 700 هَ .ق . این شعبه بدست مغول و ترکان عثمانی منقرض شد.
سلجوقیان روم : رجوع به سلجوقیان آسیای صغیر شود.
سلجوقیان شام : شعبه ای از سلجوقیان که از 487 هَ .ق . تا 511 هَ .ق . در شام حکومت کردند اسامی افراد این خاندان از اینقرار است : تتش بن آلب ارسلان جلوس 487 هَ .ق . رضوان بن تتش در حلب جلوس 488 هَ .ق . (دقاق بن تتش در دمشق از 488 تا 497) آلب ارسلان اخرس بن رضوان جلوس 507 هَ .ق . سلطانشاه بن رضوان جلوس 508 هَ .ق . این شعبه را اتابکان بوری و امرای ارتقی منقرض کردند.
سلجوقیان عراق و کردستان : این شعبه از سلجوقیان از 511 تا 590 هَ .ق . در عراق و کردستان حکومت کرده اند و اسامی آنها از اینقرار است . مغیث الدین محمودبن محمدبن ملکشاه جلوس 511 هَ .ق . غیاث الدین داود جلوس 525 هَ .ق . طغرل اول جلوس 526 هَ .ق . غیاث الدین مسعود جلوس 527 هَ .ق . معین الدین ملکشاه جلوس 547 هَ .ق . محمد جلوس 548 هَ .ق . سلیمان شاه جلوس 554 هَ .ق . ارسلان شاه جلوس 556 هَ .ق . طغرل دوم جلوس 573 هَ .ق . تا 590 هَ .ق . این شعبه را خوارزمشاهیان برانداختند.
سلجوقیان کرمان : این شعبه سلجوقیان از 433 هَ.ق . تا 583 هَ .ق . در کرمان حکومت کردند اسامی افراد آن از اینقرار است : عمادالدین قرا ارسلان قاوردبیک جلوس 423 هَ .ق . کرمانشاه جلوس 465 هَ .ق . حسین جلوس 467 هَ .ق . رکن الدین سلطانشاه جلوس 467 هَ .ق . تورانشاه جلوس 477 هَ .ق . ایرانشاه جلوس 490 هَ .ق . ارسلان شاه جلوس 494 هَ .ق . مغیث الدین محمد اول جلوس 536هَ .ق . محی الدین طغرل شاه جلوس 551 هَ .ق . بهرامشاه و ارسلانشاه دوم و ترکانشاه رقبای یکدیگر 563 هَ .ق . محمدشاه دوم جلوس 583 هَ .ق . این شعبه را ترکان غزاز میان برداشتند.
ادبیات و علوم : در عهد سلسله ٔ سلجوقی ادبیات ایران رو بکمال رفت و گویندگانی مانند فخرالدین گرگانی ، خیام ، ناصرخسرو، انوری ، قطران ، برهانی ، معزی ، ازرقی ، عبدالواسع جبلی ، مختاری غزنوی و نویسندگانی مانند جلابی هجویری ، محمدبن منور، گردیزی ، مؤلف مجمل التواریخ والقصص ، راوندی کیکاوس بن اسکندر و دانشمندانی مانند خیام ، و عارفانی مانند باباطاهر، غزالی ، سنایی و نجم الدین کبری ظهور کردند. ملکشاه و سنجر ادبیات را حمایت میکردند. وزیران آنان مانند عمیدالملک کندری و نظام الملک طوسی که خود اهل دانش و فضل بودند علما را احترام مینمودند. نظام الملک طوسی مدارس بزرگ نظامیه ٔ بلخ و نیشابور، هرات ، اصفهان ، بغداد و دیگر نقاط را دایر کرد. طریقه ٔ تصوف و شعر صوفیانه در این عهد رواج یافت .
هنر:شاهان سلجوقی خود را حامی و مشوق صنعت معرفی کردند و بعضی از مهمترین شاهکارهای صنعتی و معماری ایران دریک قرن سلطه و حکومت آنان و دوره ٔ بعد بوجود آمده است . بعضی از دانشمندان معتقدند که معماری اسلامی ایران در زمان سلجوقیان بنهایت ترقی خود رسید و برخی از صنایع دیگر نیز مانند سفال سازی و نساجی در این زمان بدرجه ای ترقی کرد که در سراسر تاریخ ایران کمتر بدان حد رسیده . در این عصر معماری و دیگر صنایع نه تنهادر داخل ایران زنده شد و با عشق و ابتکار بسیار تعقیب گردید، بلکه فتوحات سلجوقیان اصول صنایع ایرانی را تا سواحل بحرالروم (مدیترانه ) و حتی شمال آفریقا بسط داد. از اینرو عناصر و آثار صنایع ایرانی تا قرنها بعد در صنایع مصر و سوریه دیده میشود. پس از شروع حکومت سلاجقه در ایران صنعت سفال ترقی عجیبی کرد که در سراسر دوره ٔ آنان ادامه داشت . گاه گاه سبکی نو و طرز عملی جدید به کار برده اند. در آغاز این عصر ساختن سفال در نتیجه ٔ صنعت و هنر سفال سازی است . و بعد به تزیین ظروف بیشتر اهمیت داده شده است در این دوره سفال یک رنگ با اشکال حیرت آور ساخته میشد و رنگهای مختلف مانند سبز، فیروزه ای ، سرمه ای ، بنفش و سفید نیز بکار میرفت . کاسه ، انبیق ، لیوان و ظروف دیگر دیده میشود که در زیر لعاب اشکال برجسته روی آن نقش گردیده ازاشیاء معروف این دوره ظروف شفاف است که در ری و کاشان ساخته میشد. صنعت ترصیع مخصوصاً نقره کوبی در تصاویر و کتیبه ها بسیار ترقی کرد، مثلاً در موزه ٔ ارمیتاژیک کتری مسی موجود است که خط کوفی روی آن نقره کوبی شده و در موزه ٔ تاریخ استکهلم (سوئد) جام نقره شکیلی وجود دارد که با نوشته تزیین شده و دسته ٔ آن را از مفرغ ساخته اند. کارهای مفرغی این دوره دارای اشکال متفرق و زیاد است بعضی محققان عقیده دارند که از بعضی جهات بافندگی در دوره ٔ سلجوقی بمنتهای درجه ٔ ترقی خود رسیده است پارچه هایی که از آن عهد بجا مانده نقشهاو طرحهای متعدد را نشان میدهد بعضی از این طرحها پرکار و پارچه ٔ دولا بافته شده . نوعی پارچه در این دوره ترقی کرد و آن مرکب از دو پارچه برنگهای مختلف بود که با یکدیگر بافته شده و گاهی این یک و گاهی دیگری روآمده تشکیل شکل و طرح میداده است . قسمی پارچه ٔ ابریشمی نیز دیده میشود که با تغییر نور تغییر رنگ میدهدو همچنین پارچه ٔ ابریشمی سبک و نازکی دیده میشود که روی آن طرح حیوانات و خطوط کوفی بسیار عالی نقش گردیده . نقشه های گچ بری اغلب عبارتند از طرح گل ، نقوش اسلیمی و اشکال هندسی . گچ کاری این دوره معرف خوبی است از تزیین نمای دیوار یک اطاق در عهد سلجوقی . گچ بری محرابها شامل نقشهای مفصل و پرکار کتیبه هایی است که در اطراف محراب با گچ رو بقبله ساخته شده قسمت بالا و اطراف طاق نوک تیز طاقچه ای را حاشیه ای احاطه کرده و معمولا در قسمت بالا حاشیه ٔ بهتری با نقشهای درشت تر گچ بری شده است . دور طاق مرکزی و در حاشیه مستطیلی نقش گردیده و طرحها عبارت است از نقوش اسلیمی ، نقش مو و برگهایی که سوراخ شده بشکل لانه ٔ زنبور درآمده است . معماری سلجوقی تقلید از معماری غزنویان یا دیگران نیست . بلکه دارای سبکی خاص و ابتکار و مظهر زیبایی است .بزرگترین و مهمترین آثار معماری اسلامی در ایران مسجد جامع اصفهان است . بدون شک قبل از سلجوقیان مسجدی در این محل بوده است اگرچه جزئیات ساختمان مسجد متعلق به ادوار مختلف است ولی عمل بزرگ آن عبارت است از قسمت بزرگ گنبددار سمت جنوب که خواجه نظام الملک در زمان ملکشاه سلجوقی آن را بنا کرده و گنبد و اطاق کوچک زیبایی در طرف شمال موسوم به گنبد خاکی که در 481 هَ .ق . بنا شد. این مسجد در سال 515 هَ .ق . دچار حریق شد ولی بزودی تعمیر گردید. از قرار معلوم در زمانی بین این تاریخ و آخر دوره ٔ سلجوقی مسجد دوباره با اسلوب چهار ایوانی بنا گردیده . شش قرن قبل از زمان نیوتن گنبد کامل از روی اصول ریاضی ساخته شده و این افتخار بزرگی است که نصیب معماران دوره ٔ سلجوقی میگردد.چندسال بعد از ساختمان گنبدهای مسجد جامع اصفهان مسجد سلجوقی بوسیله ٔ محمودشاه در گلپایگان ساخته شده که فقط اطاق گنبددار آن باقی مانده است ستونها و دیوارهایی که گنبد روی آن ساخته شده بسیار نزدیک بسبک ساسانی است و خود گنبد شبیه به گنبد بزرگ مسجد جامع اصفهان است . نمونه های دیگر معماری سلجوقی در مسجد زواره اصفهان (نزدیک اردستان )، مسجد اردستان ، مسجد دماوند، مسجد جامع دیده میشود. (فرهنگ فارسی معین ).
