طرف
لغت‌نامه دهخدا
طرف . [ طَ رَ ] (ع اِ) کرانه . (منتهی الارب ) (آنندراج ). جانب و سو. سوی . کناره . بر. کنار. انتها. نوک دست . سمت . اوب . (منتهی الارب ): طرف راست ؛ دست راست . سمت راست :
لاله مشکین دل عقیقین طرف است
چون آتش اندراوفتاده به خَف است .
- طرف الارض ؛ کرانه . ناحیه ٔ دورتر زمین . قال اسعد :
قد کان ذوالقرنین جدی قد اتی
طرف البلاد من المکان الابعد.
|| ناحیه . (منتهی الارب ) (آنندراج ). طنب . (منتهی الارب ) :
برابر کشیدندلشکر دو صف
مبارز روان گشت از هر طرف .
اگر به طرفی خدمتی باشد و مرا فرموده آید تا سالار و پیشرو باشم آن خدمت بسر برم . (تاریخ بیهقی ). از روی قیاس آن است که استخوان اندر سختی به طرفی است و گوشت اندر نرمی به طرفی است ورگها و شریانها میان این و آن است [ یعنی در سختی ونرمی ]. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). و مثال آن چون ابر بهاری است که در میان آسمان بپراکند و در هر طرف قطعه ای نماید. (کلیله و دمنه ). همه را الزام کرد تا در دوطرف از روز ملازمت دیوان او می نمایند. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی چاپی ص 438). هارون گفت ای پسر کرم آن است که عفو کنی و گر نتوانی تو نیزش دشنام مادر ده نه چندانکه انتقام از حد درگذرد، پس آنگه ظلم از طرف ما باشدو دعوی از قِبل خصم . (گلستان ). آفتاب از کدام طرف برآمده است که ... || طرف من البدن ؛ هر دو دست و پای و سر، و نیز انگشتان . مواضع وضو. و منه الحدیث : یتوضؤن علی اطرافهم ؛ ای یصبون الماء. || پاره ای از هر چیزی . گروه از هر چیزی . (منتهی الارب ) (آنندراج ) : سزد که چون مور کمر خدمت ببندم و بدین خط چون پای ملخ جزوی نویسم ، و در آن طرفی از اخبار و اسمار ملوک و تواریخ پادشاهان درج کنم و به حضرت عالی تحفه برم . (ترجمه ٔ تاریخ یمینی خطی ص 6). آن طرف به عدل و انصاف او آراسته گشت . (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 291). القصه شنیدم که طرفی از خبائث نفس او معلوم کردند. (گلستان ). لقمان حکیم اندر آن قافله بود، یکی گفتش از کاروانیان مگر اینان را [ دزدان را ] نصیحتی کنی ... تا طرفی از مال ما دست بدارند. (گلستان ). خشکسالی در اسکندریه پدید آمده بود... در چنین سالی مخنثی که یک طرف از نعت او شنیدی . (گلستان ). || جوانمرد. ج ، اطراف . || طرف من الارض ؛ اشراف و دانشمندان زمین . || طرف من الرجل ؛ پدران ، برادران و اعمام و هر قریب و محرم وی . (منتهی الارب ) (آنندراج ). || و یقال : لایدری ای طرفیه اطول ؛ یعنی دانسته نمیشود که شرم او درازتر است یا زبان وی ، یا نسبت پدری یا مادری وی . || و فی الحدیث : مارأیت اقطع طرفاً من عمروبن العاص ؛ ای امضی لساناً منه . (منتهی الارب ). کناره ٔ زبان . (مهذب الاسماء). || و فلان لایملک طرفیه ؛ ای فمه و استه ، وقتی که دارو خورد، یا مست شراب گردد، و در قی و اسهال معاً مبتلا باشد. || و کذا: لایدری ای طرفیه اسرع ؛ ای حلقه او دبره . || و فی الحدیث : کان اذا اشتکی احد من اهله لم تزل البرمة علی النار حتی یأتی علی احد طرفیه ؛ یعنی صحت یا موت ، که هر دو نهایت مریض است . || و قول اﷲ عزّ و جل : اَقم الصلوة طرفی النهار (قرآن 114/11)؛ یعنی نماز دو طرف روز، اول نماز صبح ، وفاقاً، و دوم بر اختلاف ، قال الحسن : صلوةالعصر،و قال مجاهد: صلوة العصر و الظهر و قال ابن عباس : صلوةالمغرب . (منتهی الارب ). || صاحب آنندراج آرد: حریف و فارسیان بمعنی مقابل و هم پیشه استعمال نمایند و به همین مناسبت ، منکوحه را نیز گویند، چنانکه گویند: امروز طرف فلان کس مرد :
رمز بر نکته دقیق و طرف بخت عوام
گر گلو پاره کنم کس به سخن وانرسد.
ناشسته روست آینه ، با او طرف شدن
هرگز نزیبد از تو به زیبائیت قسم .
منعم و درویش همدوشند در دیوان عدل
در ترازو سنگ بی قیمت بود باراز طرف .
طرف صحبت من یک طرف افتاد و برفت
بلبلی نیست چه لذت ز غزلخوانی من .
|| فائده :
صراط عشق خطرناک ، میلی و تو زبون
ترا امید طرف زین صراط برطرف است .
|| و بمعنی وقت و هنگام مجاز است ، چون طرف صبح و طرف شام . (آنندراج ).
- برطرف کردن ؛ از میان بردن . معدوم کردن . و رجوع به فرهنگ شعوری ج 2 ص 164 شود.
- بطرف ؛ خارج . بیرون . منحرف :
در جهان دشمن جان تو نباشد الا
خارجی مذهب وز مذهب سنت بطرف .
- صاحب طرف ؛ مرزبان . کنارنگ . سرحددار. نگاهبان مرز.
لاله مشکین دل عقیقین طرف است
چون آتش اندراوفتاده به خَف است .
منوچهری .
- طرف الارض ؛ کرانه . ناحیه ٔ دورتر زمین . قال اسعد :
قد کان ذوالقرنین جدی قد اتی
طرف البلاد من المکان الابعد.
(منتهی الارب ) (آنندراج ).
|| ناحیه . (منتهی الارب ) (آنندراج ). طنب . (منتهی الارب ) :
برابر کشیدندلشکر دو صف
مبارز روان گشت از هر طرف .
فردوسی .
اگر به طرفی خدمتی باشد و مرا فرموده آید تا سالار و پیشرو باشم آن خدمت بسر برم . (تاریخ بیهقی ). از روی قیاس آن است که استخوان اندر سختی به طرفی است و گوشت اندر نرمی به طرفی است ورگها و شریانها میان این و آن است [ یعنی در سختی ونرمی ]. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). و مثال آن چون ابر بهاری است که در میان آسمان بپراکند و در هر طرف قطعه ای نماید. (کلیله و دمنه ). همه را الزام کرد تا در دوطرف از روز ملازمت دیوان او می نمایند. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی چاپی ص 438). هارون گفت ای پسر کرم آن است که عفو کنی و گر نتوانی تو نیزش دشنام مادر ده نه چندانکه انتقام از حد درگذرد، پس آنگه ظلم از طرف ما باشدو دعوی از قِبل خصم . (گلستان ). آفتاب از کدام طرف برآمده است که ... || طرف من البدن ؛ هر دو دست و پای و سر، و نیز انگشتان . مواضع وضو. و منه الحدیث : یتوضؤن علی اطرافهم ؛ ای یصبون الماء. || پاره ای از هر چیزی . گروه از هر چیزی . (منتهی الارب ) (آنندراج ) : سزد که چون مور کمر خدمت ببندم و بدین خط چون پای ملخ جزوی نویسم ، و در آن طرفی از اخبار و اسمار ملوک و تواریخ پادشاهان درج کنم و به حضرت عالی تحفه برم . (ترجمه ٔ تاریخ یمینی خطی ص 6). آن طرف به عدل و انصاف او آراسته گشت . (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 291). القصه شنیدم که طرفی از خبائث نفس او معلوم کردند. (گلستان ). لقمان حکیم اندر آن قافله بود، یکی گفتش از کاروانیان مگر اینان را [ دزدان را ] نصیحتی کنی ... تا طرفی از مال ما دست بدارند. (گلستان ). خشکسالی در اسکندریه پدید آمده بود... در چنین سالی مخنثی که یک طرف از نعت او شنیدی . (گلستان ). || جوانمرد. ج ، اطراف . || طرف من الارض ؛ اشراف و دانشمندان زمین . || طرف من الرجل ؛ پدران ، برادران و اعمام و هر قریب و محرم وی . (منتهی الارب ) (آنندراج ). || و یقال : لایدری ای طرفیه اطول ؛ یعنی دانسته نمیشود که شرم او درازتر است یا زبان وی ، یا نسبت پدری یا مادری وی . || و فی الحدیث : مارأیت اقطع طرفاً من عمروبن العاص ؛ ای امضی لساناً منه . (منتهی الارب ). کناره ٔ زبان . (مهذب الاسماء). || و فلان لایملک طرفیه ؛ ای فمه و استه ، وقتی که دارو خورد، یا مست شراب گردد، و در قی و اسهال معاً مبتلا باشد. || و کذا: لایدری ای طرفیه اسرع ؛ ای حلقه او دبره . || و فی الحدیث : کان اذا اشتکی احد من اهله لم تزل البرمة علی النار حتی یأتی علی احد طرفیه ؛ یعنی صحت یا موت ، که هر دو نهایت مریض است . || و قول اﷲ عزّ و جل : اَقم الصلوة طرفی النهار (قرآن 114/11)؛ یعنی نماز دو طرف روز، اول نماز صبح ، وفاقاً، و دوم بر اختلاف ، قال الحسن : صلوةالعصر،و قال مجاهد: صلوة العصر و الظهر و قال ابن عباس : صلوةالمغرب . (منتهی الارب ). || صاحب آنندراج آرد: حریف و فارسیان بمعنی مقابل و هم پیشه استعمال نمایند و به همین مناسبت ، منکوحه را نیز گویند، چنانکه گویند: امروز طرف فلان کس مرد :
رمز بر نکته دقیق و طرف بخت عوام
گر گلو پاره کنم کس به سخن وانرسد.
سنجر کاشی .
ناشسته روست آینه ، با او طرف شدن
هرگز نزیبد از تو به زیبائیت قسم .
نورالعین واقف .
منعم و درویش همدوشند در دیوان عدل
در ترازو سنگ بی قیمت بود باراز طرف .
محمدرفیع واعظ قزوینی .
طرف صحبت من یک طرف افتاد و برفت
بلبلی نیست چه لذت ز غزلخوانی من .
محسن تأثیر.
|| فائده :
صراط عشق خطرناک ، میلی و تو زبون
ترا امید طرف زین صراط برطرف است .
محمدقلی میلی هروی (از آنندراج ).
|| و بمعنی وقت و هنگام مجاز است ، چون طرف صبح و طرف شام . (آنندراج ).
- برطرف کردن ؛ از میان بردن . معدوم کردن . و رجوع به فرهنگ شعوری ج 2 ص 164 شود.
- بطرف ؛ خارج . بیرون . منحرف :
در جهان دشمن جان تو نباشد الا
خارجی مذهب وز مذهب سنت بطرف .
سوزنی .
- صاحب طرف ؛ مرزبان . کنارنگ . سرحددار. نگاهبان مرز.
