طوالش
لغت‌نامه دهخدا
طوالش . [ طَ ل ِ ](اِخ ) نام یکی از شهرستانهای استان یکم کشور. مشخصات آن بطور خلاصه بشرح زیر است : حدود از طرف شمال به بخش آستارا از شهرستان اردبیل ، از جنوب به دهستان ماسوله از شهرستان فومن ، از خاور به دریای خزر، از جنوب خاوری به دهستان کسگرات شهر فومن ، از باختر به خطالرأس سلسله ٔ جبال البرز که مقسم المیاه آن حد طبیعی این شهرستان با شهرستان خلخال محسوب است . عرض و طول جغرافیائی : طول 48 درجه و 30 دقیقه الی 49 درجه و 14 دقیقه ، عرض 37 درجه و 18 دقیقه الی 38 درجه و 16 دقیقه . مساحت شهرستان در حدود چهارهزار کیلومتر مربع است . آب و هوای شهرستان طوالش مانند سایر نقاط گیلان مرطوب معتدل و بارندگی آن بسیار ولی بواسطه ٔ مجاورت باکوهستان و وجود استخر و مزارع برنج هوای آن ناسالم است و به این مناسبت اکثر سکنه تابستان به ییلاقات کوچ می نمایند. وضعیت کلی طبیعی : شهرستان طوالش از نظر طبیعی به دو قسمت مشخص تقسیم میگردد: 1 - جلگه : این قسمت در کنار دریا واقع است ، عرض آن در جنوب شهرستان در حدود 15هزار و در قسمت شمال 3هزار گز است یعنی هر قدر که از جنوب به شمال نزدیک میشود جلگه کم عرض تر میگردد. این منطقه ٔ جنگل زار بمرور زمان تبدیل به مزارع برنجکاری شده فعلاً بطور تقریب نصف اراضی جنگل و نصف دیگر مزرعه است .قسمت دوم کوهستانی : سلسله ٔ جبال البرز در این قسمت موازی با کرانه ٔ دریا و تقریباً شمالی جنوبی است . فاصله ٔ تقریبی خطالرأس اصلی سلسله با دریا در جنوب شهرستان تقریباً 50هزار و در قسمت شمال 20هزار گز مربع است . کوهستان مزبور تا ارتفاع 1200 متر بطور تقریب پوشیده از اشجار و جنگل و انبوه است که جز از راههای محدود در خطالقعر دره ها عبور از نقاط دیگر غیرممکن و از ارتفاع 1200 گز به بعد از فشردگی اشجار کم شده بتدریج جنگل تمام میشود بنابراین قسمت های مرتفع سلسله ٔ جبال عاری از جنگل و علت اصلی آن برودت زیاد است . ارتفاع متوسط قلل این کوهستان از 2هزار و پانصد تا 3هزار گز است . رودخانه : رودخانه های شهرستان از جنوب بشمال بشرح زیر است و عموماً از ارتفاعات مذکور سرچشمه گرفته ، در قسمت جلگه پس از مشروب نمودن قراء شهرستان بدریای خزر منتهی می گردند و عبارتند از رودخانه های ماسال ، شاندرمن ، چاف رود، شفارود، دنیاچال ، دیکاسرا، کیلاسرا، ناورود، گرگانرود، هره دشت ، خطبه سرا، شیرآباد، حویق ، چوبر، لمر. طویل ترین و پرآبترین رودخانه ٔ شهرستان شفارود و گرگان رود است .
سازمان اداری شهرستان : در زمانهای قدیم شهرستان طوالش به خمسه ٔ طوالش معروف بود، منظور از خمسه همان بلوک پنجگانه ٔ گرگانرود، اسالم طالشدولاب ، شاندرمن ،ماسال میباشند ولی فعلاً طبق سازمان وزارت کشور شهرستان طوالش از 3 بخش بنام :
1 - بخش مرکزی (دهستانهای گرگانرود شمالی و جنوبی لیسار هره دشت و اسالم )
2 - بخش رضوانده (دهستانهای پسره سر، میانده ، خشابر، گیل دولاب )
3 - بخش ماسال شاندرمن (دهستانهای شاندرمن ماسال ) تشکیل گردیده است . جمیع قراء شهرستان 155 آبادی بزرگ و کوچک و جمعیت آن در حدود 78هزار تن است . زبان و مذهب : زبان مادری سکنه ٔ شهرستان به استثنای دهستان گیل دولاب که گیلگی است طالشی (زبان طالشی یکی از شعب فارسی است ) ولی چون از طرفی بخلخال و از طرف دیگر به گیلان متصل است و با سکنه ٔ آن حدود معاشرت دارند بزبان ترکی و گیلکی آشنا هستند. مرکز شهرستان : طبق سازمان شفارود مرکز شهرستان بوده ولی چون خارج از راه شوسه و کنار دریا واقع شده چندی مرکز شهرستان به آبادی پونل و اخیراً به هشت پر منتقل شده است . راه شوسه ٔ اسفالته ٔ بندر انزلی به آستارا تقریباً از وسط بخشهای رضوانده و مرکزی عبور می نماید، فقط بخش ماسال شاندرمن فاقد راه شوسه است .
محصولات : اراضی جلگه ٔ شهرستان طوالش مانند سایر نقاط گیلان است ولی از حیث برداشت محصولات بعلت ناسالم بودن هوا و در نتیجه ییلاق رفتن سکنه جز برنج و مختصر ابریشم محصولات دیگری ندارد. ولی نگاهداری اغنام و احشام قابل ملاحظه است و همه سال در فصل تابستان گله داران به ییلاق کوچ مینمایند. در اغلب آبادیهای شهرستان فقط چند تن برای آبیاری برنج و نگهبانی اماکن باقی میمانند.
ییلاق سکنه تقریباً سرچشمه ٔ رودخانه های مذکوربوده و تقریباً از ارتفاع 1200 متر بالا است ، چشمه سارهای کوهستانی ییلاقات بهمان نام قراء قشلاقی نامیده میشود و برخی از قراء ییلاقی مانند آق اولر در گرگانرودو آق مسجد در طالشدولاب و غیره در زمستان چند خانوار سکنه دارند. در آبادیهای ساحلی زیر شعبات شیلات دائر است و در فصول مقتضی به صید ماهی میپردازند: شفارود،دنیاچال ، سیاه چال ، گرگانرود، هره دشت ، خطبه سرا، حویق ، چلمه سرا. مراکز بازرگانی : در شهرستان طوالش مانند سایر نواحی گیلان همه هفته در روزهای معین در نقطه ای بازار عمومی دایر میگردد و زارعین محصولات خود را در آن بازار بفروش رسانیده و احتیاجات خودشان را از پیله وران سیار خریداری مینمایند. روزهای شنبه بازار ماسال و سه شنبه بازار پره سر، چهارشنبه بازار (بین رضوانده و ارده جان )، پنجشنبه بازار (بین سید شرفشاه و رضوانده )، جمعه بازار شاندرمن و بعلاوه در هشت پر، ناورودلیسار، خطبه سرا و حویق بازار دائمی وجود دارد. بخش مرکزی شهرستان طوالش از دهستان های گرگانرود، اسالم ، لیسار، هره دشت تشکیل گردیده است . این بخش در قسمت شمالی شهرستان واقع شده . جمع قراء بخش 48 آبادی بزرگ وکوچک و جمعیت آن در حدود 40هزار تن است . خلاصه ٔ اطلاعات درباره ٔ بخشها و دهستانهای این شهرستان در جای خود شرح داده شده است . (فرهنگ جغرافیائی ایران ج 2).
سازمان اداری شهرستان : در زمانهای قدیم شهرستان طوالش به خمسه ٔ طوالش معروف بود، منظور از خمسه همان بلوک پنجگانه ٔ گرگانرود، اسالم طالشدولاب ، شاندرمن ،ماسال میباشند ولی فعلاً طبق سازمان وزارت کشور شهرستان طوالش از 3 بخش بنام :
1 - بخش مرکزی (دهستانهای گرگانرود شمالی و جنوبی لیسار هره دشت و اسالم )
2 - بخش رضوانده (دهستانهای پسره سر، میانده ، خشابر، گیل دولاب )
3 - بخش ماسال شاندرمن (دهستانهای شاندرمن ماسال ) تشکیل گردیده است . جمیع قراء شهرستان 155 آبادی بزرگ و کوچک و جمعیت آن در حدود 78هزار تن است . زبان و مذهب : زبان مادری سکنه ٔ شهرستان به استثنای دهستان گیل دولاب که گیلگی است طالشی (زبان طالشی یکی از شعب فارسی است ) ولی چون از طرفی بخلخال و از طرف دیگر به گیلان متصل است و با سکنه ٔ آن حدود معاشرت دارند بزبان ترکی و گیلکی آشنا هستند. مرکز شهرستان : طبق سازمان شفارود مرکز شهرستان بوده ولی چون خارج از راه شوسه و کنار دریا واقع شده چندی مرکز شهرستان به آبادی پونل و اخیراً به هشت پر منتقل شده است . راه شوسه ٔ اسفالته ٔ بندر انزلی به آستارا تقریباً از وسط بخشهای رضوانده و مرکزی عبور می نماید، فقط بخش ماسال شاندرمن فاقد راه شوسه است .
محصولات : اراضی جلگه ٔ شهرستان طوالش مانند سایر نقاط گیلان است ولی از حیث برداشت محصولات بعلت ناسالم بودن هوا و در نتیجه ییلاق رفتن سکنه جز برنج و مختصر ابریشم محصولات دیگری ندارد. ولی نگاهداری اغنام و احشام قابل ملاحظه است و همه سال در فصل تابستان گله داران به ییلاق کوچ مینمایند. در اغلب آبادیهای شهرستان فقط چند تن برای آبیاری برنج و نگهبانی اماکن باقی میمانند.
ییلاق سکنه تقریباً سرچشمه ٔ رودخانه های مذکوربوده و تقریباً از ارتفاع 1200 متر بالا است ، چشمه سارهای کوهستانی ییلاقات بهمان نام قراء قشلاقی نامیده میشود و برخی از قراء ییلاقی مانند آق اولر در گرگانرودو آق مسجد در طالشدولاب و غیره در زمستان چند خانوار سکنه دارند. در آبادیهای ساحلی زیر شعبات شیلات دائر است و در فصول مقتضی به صید ماهی میپردازند: شفارود،دنیاچال ، سیاه چال ، گرگانرود، هره دشت ، خطبه سرا، حویق ، چلمه سرا. مراکز بازرگانی : در شهرستان طوالش مانند سایر نواحی گیلان همه هفته در روزهای معین در نقطه ای بازار عمومی دایر میگردد و زارعین محصولات خود را در آن بازار بفروش رسانیده و احتیاجات خودشان را از پیله وران سیار خریداری مینمایند. روزهای شنبه بازار ماسال و سه شنبه بازار پره سر، چهارشنبه بازار (بین رضوانده و ارده جان )، پنجشنبه بازار (بین سید شرفشاه و رضوانده )، جمعه بازار شاندرمن و بعلاوه در هشت پر، ناورودلیسار، خطبه سرا و حویق بازار دائمی وجود دارد. بخش مرکزی شهرستان طوالش از دهستان های گرگانرود، اسالم ، لیسار، هره دشت تشکیل گردیده است . این بخش در قسمت شمالی شهرستان واقع شده . جمع قراء بخش 48 آبادی بزرگ وکوچک و جمعیت آن در حدود 40هزار تن است . خلاصه ٔ اطلاعات درباره ٔ بخشها و دهستانهای این شهرستان در جای خود شرح داده شده است . (فرهنگ جغرافیائی ایران ج 2).
