علی بیهقی

علی بیهقی . [ ع َ ی ِ ب َ هََ ] (اِخ ) ابن زیدبن محمدبن حسین بن سلیمان بن ایوب انصاری اوسی خزیمی بیهقی شافعی ، مکنّی به ابوالحسن و مشهور به ابن فندق و فرید خراسان . حکیم و ادیب مشهور ایران و از ریاضی دانان بزرگ قرن ششم هجری بود. وی در فقه و اصول و طب و لغت و عروض و حکمت و کلام و تاریخ و سایر علوم نیز متبحر بود. یاقوت حموی در معجم الادباء نسب نامه ٔ کامل او را آورده و ولادتش را27 شعبان سال 499 هَ . ق . در قصبه ٔ سبزوار از ناحیه ٔ بیهق یاد کرده است . اما بیهقی خود در تاریخ بیهق گوید که در سال 500 هَ . ق . که سال قتل فخرالملک وزیربود در دبیرستان (یعنی مکتب ) بود. بنابراین ولادت اوباید چند سالی پیش از 499 هَ . ق . باشد. وی در سال 565 هَ . ق . در بیهق درگذشت . او در جوانی به کسب علوم مختلف اشتغال جست . و بسیاری از استادان بزرگ عهد خود را در بیهق و نیشابور و مرو و سرخس و دیگر بلاد خراسان دید و از محضر آنان استفاده کرد از آن جمله با حکیم عمرخیام دیدار کرد و شرحی در این باره که به سال 507 هَ . ق . روی داده در کتاب تتمه ٔ صوان الحکمة آورده است . علی بیهقی از سبزوار به ناحیه ٔ ششتمذ رفت وسپس به مرو سفر کرد و عهده دار امر قضاء در بیهق شد.یاقوت حموی بسیار از تصانیف او را بنقل از قول مؤلف ذکر کرده است که به ترتیب حروف تهجی عبارتند از: 1- آداب السفر. 2 - احکام القرانات . 3 - الاراحة عن شدائد المساحة. 4 - ازاهیرالریاض المریعة و تفسیر الفاظالمحاورة و الشریعة. 5 - أزهار اشجار الاشعار. 6 - اسامی الادویة و خواصها و منافعها. 7 - اسرارالاعتذار.8 - اسرارالحکم . 9 - أسئلة القرآن مع الاجوبة. 10 -اصول الفقه . 11 - أطعمة المرضی . 12 - الاعتبار بالاقبال و الادبار. 13 - اعجازالقرآن . 14 - الافادة فی اثبات الحشر و الاعادة. 15 - الافادة فی کلمة الشهادة. 16 - الامانات فی شرح الاشارات . 17 - امثلة الاعمال النجومیة. 18 - الانتصار من الاشرار. 19 - ایضاح البراهین ، دراصول . 20 - بساتین الانس و دساتین الحدس فی براهین النفس . 21 - البلاغةالخفیة. 22 - تاریخ بیهق ، که مهمترین کتاب اوست به زبان پارسی . و آن در تاریخ و جغرافیای ناحیه ٔ بیهق (ناحیه ای از خراسان که سبزوار قصبه ٔ آن بود) و ذکر رجال علم و ادب و کتّاب و سادات و خاندانهای مشهور آن ولایت است . 23 - تتمه ٔ صوان الحکمة، که به عربی است و آن ذیلی است برصوان الحکمه ٔ ابوسلیمان محمدبن طاهربن بهرام سجستانی منطقی (متوفی بعد از سال 391 هَ . ق .) ، و ذکر بسیاری از حکما و اطبا و علمای علوم اوایل که در صوان الحکمة نیامده بود و یا احتیاج به تکمیل داشت در آن آمده است و اطلاعاتی که مؤلف بخصوص درباره ٔ حکمای ایران از عهد بوعلی به بعد آورده بسیار مهم و گرانبها است . ترجمه ای از این کتاب درقرن هفتم به نام «درةالاخبار» صورت گرفت که دو بار در لاهور و تهران به طبع رسیده است . 24 - التحریر فی التذکیر، در دو مجلد. 25 - تحفةالسادة. 26 - تعلیقات فصول بقراط. 27 - تنبیه العلماء علی تمویه المتشبهین بالعلماء. 28 - جلاء صداء الشک ، در اصول . 29 - جوامع احکام النجوم ، در سه مجلد. این کتاب از آثار معتبر او در ریاضی است ، و در عین انکار علم احکام نجوم ، آن را به خواهش دوستان خود نوشت . و از آن نسخی در کتابخانه های دانشگاه تهران و مدرسه ٔ عالی سپهسالار موجود است . 30 - حصص الاصفیاء فی قصص الانبیاء علی طریق البلغاء، در دو مجلد و به فارسی است . 31 - خلاصةالزیجة. 32 -دُررالسخاب و دِررالسحاب فی الرسائل . 33 - درةالوشاح ، که تتمه ٔ کتاب وشاح است . 34 - ذخائر الحکم . 35 - ربیعالعارفین . 36 - الرسائل ، به فارسی . 37 - رسالةالعطارة فی مدح بنی الزنارة. 38 - رقیات التشبیهات علی خفایا المختلطات بالجداول . 39 - ریاحین العقول . 40 - السموم . 41- شرح الحماسة. 42 - شرح رسالة الطیر. 43 -شرح شعر البحتری و أبی تمام . 44 - شرح شهاب الاخبار. 45 - شرح مشکلات المقامات الحریریة. 46 - شرح الموجز المعجز. 47 - طرائق الوسائل الی حدائق الرسائل . 48 - عرائس النفائس . 49 - العروض . 50 - عقوداللاَّلی . 51 - عقودالمضاحک ، به فارسی . 52 - غررالاقیسة. 53 - غررالامثال ، در دو مجلد. 54 - الفرائض بالجدول . 55 - قرائن آیات القرآن . 56- کتاب فی الحساب . 57 - کنزالحج ، در اصول . 58- لباب الانساب . 59 - مجامعالامثال و بدائعالاقوال ، در چهار مجلد. 60 - المختصر من الفرائض . 61 - مشارب التجارب ، در چهار مجلد و آن ذیلی بود بر تاریخ یمینی .62 - المشتهر فی نقض المعتبر الذی صنفه الحکیم ابوالبرکات . 63 - معارج نهج البلاغة، که شرح و تفسیر نهج البلاغه است . 64 - المعالجات الاعتباریة. 65 - معرفة ذات الحلق و الکرة و الاصطرلاب . 66 - ملح البلاغة. 67 - مناهج الدرجات فی شرح کتاب النجاة، در سه مجلد. 68 - مؤامرات الاعمال النجومیة. 69 - نصائح الکبراء، به فارسی . 70 - نهج الرشاد، در اصول . 71 - وشاح دمیةالقصر، در یک مجلد بزرگ و آن ذیلی بود بر دمیةالقصر باخرزی . 72 - الوقیعة فی منکر الشریعة. و نیز او را مجموعه ای ازنامه های متفرقه و مجموعه ٔ دیگری از اشعار خود بود. از میان این آثار اکنون کتابهای تاریخ بیهق و تتمه ٔ صوان الحکمة و جوامعالاحکام النجوم و لباب الانساب و معارج نهج البلاغة موجود است . و نیز رجوع به ظهیرالدین (ابوالحسن علی بن ...) شود. (از تاریخ ادبیات در ایران چ صفا ج 2، چ 1 ص 311 و ص 993) (معجم الادباء چ مصر ج 13 ص 219) (معجم المؤلفین ج 7 ص 96). صاحب معجم المؤلفین مآخذ ذیل را نیز یاد کرده است : سیرالنبلاء ذهبی ج 12 ص 284. الوافی صفدی ج 12 ص 68. کشف الظنون ص 289 و 609 و سایر صفحات ، اعیان الشیعه ج 41 ص 27. ایضاح المکنون ج 1 ص 3 و36 و سایر صفحات ، و ج 2 ص 60 و 83 و سایر صفحات . هدیةالعارفین ج 1 ص 299. کنوزالاجداد محمد کردعلی ص 299. فهرست کتابخانه ٔ رضوی ص 80. مقدمة تاریخ حکماءالاسلام محمدکردعلی ص 9. فهرس المخطوطات المصوره ٔ سید ج 2 ص 175. و رجوع به مصنفی علم الرجال آقابزرگ طهرانی ص 281 شود.