لذت
لغت‌نامه دهخدا
لذت . [ ل َذْ ذَ ] (ع اِ) طلی . (منتهی الارب ). خوشی . مقابل الم . ادراک ملائم من حیث هو ملائم . (بحر الجواهر). ادراک لذت ؛ ادراک ملائم است یعنی حالی که تن مردم را موافق باشد. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). رجوع به الم شود. جرجانی در تعریفات آرد: ادراک الملائم من حیث انه ملائم کطعم الحلاوة عند حاسة الذوق والنور عندالبصر و حضور المرجو عند القوة الوهمیة والامورالماضیة عندالقوة الحافظةتلتذ بتذکرها و قید الحیثیة الملائم من حیث انّه ملائم ، للاحتراز عن ادراک الملائم لامن حیث ملائمة فانه لیس بلذة کالدواء النافع المر. فانه ملائم من حیث انه نافع فلایکون لذة من حیث انه مر. اللّذه وصول ملائم الشی ٔو ادراکه لوصول ذلک . (حکمة الاشراق سهروردی چ کُربن ص 224). صاحب کشاف اصطلاحات الفنون گوید: بالفتح والتشدید مقابلة للالم و هما بدیهیان و من الکیفیات النفسانیة فلا یعرفان بل انما یذکر خواصهما دفعاً للالتباس اللفظی . قیل اللذة ادراک و نیل لما هو عند المدرک کمال و خیر من حیث هو کذلک و الالم ادراک و نیل لما هو عندالمدرک آفة و شر من حیث هو کذلک . والمراد بالادراک العلم و بالنیل تحقق الکمال لمن یلتذ فان التکیف بالشی ٔ لایوجب الالم و اللذة من غیر ادراک فلا الم و لا لذّة للجماد بمایناله من الکمال والافة و ادراک الشی ٔ من غیر النیل لایؤلم و لایوجب لذّه کتصوّر الحلاوة والمرارة فاللذّة والالم لایتحققان بدون الادراک والنیل . و لما لم یکن لفظ دال علی مجموعهما بالمطابقة ذکرهما واخرالنیل لکونه خاصاً من الادراک و انما قال عندالمدرک لاّن الشی ٔ قدیکون کمالا و خیراً بالقیاس الی شخص و هولا یعتقد کمالیته فلایلتذ به بخلاف مااذا اعتقد کمالیته و خیریته و ان لم یکن کذلک بالنسبة الیه فی نفس الامر و الکمال والخیر ههنا اعنی المقیسین الی الغیر هو حصول شی ٔ لما من شأنه ان یکون ذَلک َ الشی ٔ له ای حصول شی ٔ یناسب شیئاً و یصلح له او یلیق به بالنسبة الی ذلک الشی ٔ والفرق بینهما ان ّ ذلک الحصول یقتضی برائة ما من القوة لذلک الشی ٔ فهو بذالک الاعتبار فقط ای باعتبار خروجه من القوة الی الفعل کمال و باعتبار کونه مؤثراً خیر و ذکرهما لتعلق معنی اللذة بهما و اخر ذکر الخیر لانه یفید تخصیصاً مالذلک المعنی و انما قال من حیث هو کذلک لان ّ الشی ٔ قد یکون کمالا و خیراً من وجه دون وجه کالمسک من جهت الرائحة و الطعم فادراکه من حیث الرائحة لذة و من حیث الطعم اَلم ٌ و هذان التعریفان اقرب الی التحصیل من قولهم اللذة ادراک الملائم من حیث هو ملائم والالم ادراک المنافر من حیث هو مناخر و الملائم کمال الشی ٔ الخاص به کالتکیف بالحلاوةوالدسومة للذائقة. والمنافر مالیس بملائم . قال الامام الرازی : کون اللذّة عین ادراک المخصوص لم یثبت بالبرهان فانا ندرک بالوجدان عند الاکل و الشرب و الجماع حالة مخصوصة هی لذة و نعلم ایضاً ان ّ ثمة ادراکاً للملائم الذی هو تلک الاشیاء و اما ان اللذة هل هی نفس ذلک الادراک او غیره و انما ذلک الادراک سبب لها و انه هل یمکن حصول اللذة بسبب آخر لذلک الادراک ام لا و انه هل یمکن حصول ذلک الادراک بدون اللذّة ام لا، فلم یتحقق شی ٔ من هذه الامور فوجب التوقف فی الکل و کذا الحال فی الالم . (فائدة): قال ابن زکریا الرّازی : لیست اللذّة امراً متحققاً موجوداً فی الخارج بل هی امر عدمی ّهو زوال اِلم کالا کل فانه دفع الم الجوع و الجماع فانه دفع الم دغدغةالمنی لاوعیته و لانمنع نحن جوازان یکون ذلک احد اسباب اللذة انما تنازعه فی انه دفع الالم فأن من المعلوم أن ّ اللذة امر وراء زوال الالم و فی انه لایمکن ان تحصل اللذّة بطریق آخر فأن ّ النظر الی وجه ملیح و العثور علی مال بغتة و الاطلاع علی مسئلة علمیة فجاةً تحدث اللذة مع انه لم یکن له الم قبل ذلک حتی یدفعها تلک الامور. (التقسیم ) اللذّة و الالم اماحسیان او عقلیان فاللذة الحسیة مایکون فیه المدرک (بالکسر) من الحواس والمدرک (بالفتح ) مایتعلق بالحواس والعقلیة ما یکون المدرک فیه العقل ، والمدرک من العقلیات و قس علی هذا الالم الحسی والعقلی . (فائدة): العوام ینکرون اللذة العقلیة مع انه اقوی من الحسیة بوجوه منها اِن اللذّة الغلبة المتوهمة و لوکانت فی امر خسیس ربما تؤثر علی لذات یظن انها اقوی اللذات الحسیة فان المتمکن علی الغلبة فی الشطرنج و النرد قد یعرض له مطعوم و منکوح فیرفضه و منها ان لذّة نیل الحشمة والجاه تؤثر ایضاً علیهما فانه قدیعرض له مطعوم و منکوح فی محبة حشمه فینفض الید بهما مراعاة للحشمة و منها ان الکریم یؤثر لذة ایثار الغیر علی نفسه فیما یحتاج الیه علی لذّة التمتع به و لیس ذلک فی العاقل فقط بل فی العجم من الحیوانات ایضاً فان من کلاب الصید من یقبض علی الجوع ثم یمسکه علی صاحبه و ربما حمله الیه والواضعة من الحیوانات تؤثر ما ولدته علی نفسها فاذا کانت اللذّات الباطنة اعظم من الظاهرةو ان لم تکن عقلیة فما قولک فی العقلیة هکذا یستفاد من شرح المواقف و شرح الاشارات والمطول و حواشیه والاطول فی بحث التشبیه . (فائدة): قال الحکماء الالم سببه الذّاتی تفرق اتصال فقط بالتجربة و انکره الامام الرازی فان من جرح یده بسکین شدیدة الحدّة لم یحس بالالم الا بعد زمان و لو کان ذلک سبباً لامتنع التخلف عنه و زاد ابن سینا سبباً آخر هو سوءالمزاج المختلف والتفصیل یطلب من شرح المواقف - انتهی . || مَزه . ج ، لذّات . (منتهی الارب ). خوشمزگی . بامزگی . خوشخواری . صاحب آنندراج گوید: به معنی مزه و طعم و با لفظ دانستن و شناختن و بخشیدن و دادن و دیدن و چشیدن و گرفتن و بردن و برداشتن و تراویدن مستعمل است :
دعوی کنی که شاعر دهرم و لیک نیست
در شعر تو نه حکمت و نه لذّت و نه چم .
لذت انهار خمر اوست ما را بیحساب
راحت ارواح لطف اوست ما را بی سخن .
که آرد از شجر بیرون که بخشد لذّت و بویش
که اندر شاخ چوب او را نگوئی بارور دارد.
ورت آرزوی لذت حسی بشتابد
پیش آر ز فرقان سخن آدم و حوا.
لذت علمی چو از دانا به جان تو رسد
زان سپس ناید بچشمت لذت جسمی لذیذ.
هوی را با هوس الفت تو دادی
برای لذت شهوت چشیدن .
مدح او گفتم بنظم و شکر او کردم به نثر
مغز و کامم بوی مشک و لذت شکر گرفت .
اما می ترسیدم ، که از سر شهوت برخاستن و لذت نقد را پشت پای زدن کاری دشوار است . (کلیله و دمنه ). آن [شهد] لذتی حقیر چنین غفلتی عظیم بدو [مرد] راه داد. (کلیله و دمنه ).
درخت خرما از موم ساختن سهل است
و لیک از آن نتوان یافت لذت خرما.
تو ندانی که چیست لذت عشق
تا بتو ناگهان فروناید.
غدر چون لذت دزدی است نخست
کآخرش دست بریدن الم است .
با لذّت طعنه ٔ تو دل را
فرموش شد آرزوی مرهم .
صبح خیزان به یمن کز پی من خوان فکنند
شمه ٔ لذت آن خوان به خراسان یابم .
چون دم اهل جنان کان به جنان شاید یافت
لذّت اهل خراسان به خراسان یابم .
شرح غم تو لذت شادی به جان دهد
ذکر لب تو طعم شکر در دهان دهد.
چو سعدی عشق پنهان دار و لذّت جوی و آسایش
بتنها عیش میراند که منظوری نهان دارد.
اگر لذت ترک لذت بدانی
دگر لذت نفس لذت نخوانی .
لذت وقتهای خوش قدر نداشت پیش من
گر پس از این دمی چنان یابم قدر دانمش .
لذّت انگور زن بیوه داند نه خداوند میوه . (گلستان سعدی ) خوان بزرگان اگر چه لذیذ است خورده ٔ انبان خود بالذّت تر. (گلستان سعدی ).
از دست غیبت تو شکایت نمیکنم
تا نیست غیبتی نبود لذت حضور.
لذت یافتن از یافته به
کس لذت این باده چه داند که نخورده ست .
یک ذره درد عشق به عالم نمیدهند
چون لذت شراب محبت چشیده اند.
برند از سینه اعضا لذت دردش نهان از هم
که گیرند اهل خدمت رشوت پنهان ز یکدیگر.
لذت بوسه رکاب از کف پای تو گرفت
که نیاید به میان ، پای شمار و عددی .
بیقراران بیشتر از وصل لذّت میبرند
شعله تا بر خویش می پیچد شرر در منزل است .
میزداید زنگ از دل جلوه گاه یار هم
لذت دیدار از آئینه می بینیم ما.
آنم که لبم چاشنی راز ندانست
مرغ نگهم لذّت پرواز ندانست .
زور؛ لذّت طعام . (منتهی الارب ). || می . (منتهی الارب ). شراب . شراب خوش خوار.(مهذب الاسماء). سیکی خوشگوار. || لذت (درفن خطابت ). رجوع به اساس الاقتباس چ مدرس رضوی از ص 555 به بعد شود. || (مص ) مزه یافتن . (تاج المصادر) (زوزنی ).
دعوی کنی که شاعر دهرم و لیک نیست
در شعر تو نه حکمت و نه لذّت و نه چم .
شهید.
لذت انهار خمر اوست ما را بیحساب
راحت ارواح لطف اوست ما را بی سخن .
منوچهری .
که آرد از شجر بیرون که بخشد لذّت و بویش
که اندر شاخ چوب او را نگوئی بارور دارد.
ناصرخسرو.
ورت آرزوی لذت حسی بشتابد
پیش آر ز فرقان سخن آدم و حوا.
ناصرخسرو.
لذت علمی چو از دانا به جان تو رسد
زان سپس ناید بچشمت لذت جسمی لذیذ.
ناصرخسرو.
هوی را با هوس الفت تو دادی
برای لذت شهوت چشیدن .
ناصرخسرو.
مدح او گفتم بنظم و شکر او کردم به نثر
مغز و کامم بوی مشک و لذت شکر گرفت .
مسعودسعد.
اما می ترسیدم ، که از سر شهوت برخاستن و لذت نقد را پشت پای زدن کاری دشوار است . (کلیله و دمنه ). آن [شهد] لذتی حقیر چنین غفلتی عظیم بدو [مرد] راه داد. (کلیله و دمنه ).
درخت خرما از موم ساختن سهل است
و لیک از آن نتوان یافت لذت خرما.
خاقانی .
تو ندانی که چیست لذت عشق
تا بتو ناگهان فروناید.
خاقانی .
غدر چون لذت دزدی است نخست
کآخرش دست بریدن الم است .
خاقانی .
با لذّت طعنه ٔ تو دل را
فرموش شد آرزوی مرهم .
خاقانی .
صبح خیزان به یمن کز پی من خوان فکنند
شمه ٔ لذت آن خوان به خراسان یابم .
خاقانی .
چون دم اهل جنان کان به جنان شاید یافت
لذّت اهل خراسان به خراسان یابم .
خاقانی .
شرح غم تو لذت شادی به جان دهد
ذکر لب تو طعم شکر در دهان دهد.
ظهیرالدین فاریابی .
چو سعدی عشق پنهان دار و لذّت جوی و آسایش
بتنها عیش میراند که منظوری نهان دارد.
سعدی .
اگر لذت ترک لذت بدانی
دگر لذت نفس لذت نخوانی .
سعدی .
لذت وقتهای خوش قدر نداشت پیش من
گر پس از این دمی چنان یابم قدر دانمش .
سعدی .
لذّت انگور زن بیوه داند نه خداوند میوه . (گلستان سعدی ) خوان بزرگان اگر چه لذیذ است خورده ٔ انبان خود بالذّت تر. (گلستان سعدی ).
از دست غیبت تو شکایت نمیکنم
تا نیست غیبتی نبود لذت حضور.
حافظ.
لذت یافتن از یافته به
جامی .
کس لذت این باده چه داند که نخورده ست .
؟
یک ذره درد عشق به عالم نمیدهند
چون لذت شراب محبت چشیده اند.
اسیری لاهیجی (از آنندراج ).
برند از سینه اعضا لذت دردش نهان از هم
که گیرند اهل خدمت رشوت پنهان ز یکدیگر.
واله هروی (از آنندراج ).
لذت بوسه رکاب از کف پای تو گرفت
که نیاید به میان ، پای شمار و عددی .
ابوطالب کلیم (از آنندراج ).
بیقراران بیشتر از وصل لذّت میبرند
شعله تا بر خویش می پیچد شرر در منزل است .
صائب .
میزداید زنگ از دل جلوه گاه یار هم
لذت دیدار از آئینه می بینیم ما.
صائب .
آنم که لبم چاشنی راز ندانست
مرغ نگهم لذّت پرواز ندانست .
طالب آملی .
زور؛ لذّت طعام . (منتهی الارب ). || می . (منتهی الارب ). شراب . شراب خوش خوار.(مهذب الاسماء). سیکی خوشگوار. || لذت (درفن خطابت ). رجوع به اساس الاقتباس چ مدرس رضوی از ص 555 به بعد شود. || (مص ) مزه یافتن . (تاج المصادر) (زوزنی ).
