لک
لغت‌نامه دهخدا
لک . [ ل َ ] (اِ) نقطه ای از میوه که فاسد شده باشد. || قطره ٔ رنگین بر جامه یاکاغذی یا دیواری و جز آن . نقطه ای به رنگ دیگر بر چیزی . رنگ جزئی بر چیزی مخالف رنگ همه ٔ آن چیز خال که از چیزی بر جامه و غیره به رنگ دیگر غیر رنگ جامه افتاد: لک زدن انگور؛ روی به سرخی نهادن آن . آغاز رسیدن کردن آن . خال افتادن یازدن آن (در تداول مردم قزوین ). و رجوع به لک شود.
- دل برای چیزی لک زدن ؛ سخت شایق و خواستار آن بودن .
|| نقطه ای از سرخی یا سپیدی یا سیاهی که در چشم افتد. سپیدی یا سرخی که بر ظاهر چشم پدید آید. هولک ، لک که امروز میگویم «چشمش لک آورده است » ظاهراً مخفف هولک باشد: تم ؛ لک که بر چشم افتد. بیاض العین ؛ لک چشم ، غفاءة .و رجوع به لک آوردن ... شود. || خال . || نکته . || قطره . چکه . لکه : یک لک باران . یک لک خون . || خون که از زنان دفع شود. حیض . خون حیض .
-لک دیدن ؛ خون دیدن ، بی نماز شدن . حائض شدن . و رجوع به لک دیدن شود. || نشان . داغ . || تاش ، کلفی که بر روی و اندام مردم افتد: لک و پیس . || (ص ) مردم رعنا. (لغت نامه ٔ اسدی ) :
کار این دهر بین و دور فلک
وآن دگر بازهل به مردم لک .
|| (اِ) رعنائی و لاف جستن و بی هنری . || تک و پوی . (اوبهی ) . || (ص ) مردم خسیس . مردم خس . فرومایه . لاک . لکات :
با مردم لک تا بتوانی بمیامیز
زیرا که جز از عار نیاید ز لک و لاک .
|| ابله . احمق . نادان . (از برهان ) :
ای شوربخت مدبر مفلوک قلتبان
وی ترش روی ناخوش مکروه لوک و لک .
|| سخنان بیهوده و هرزه و هذیان را گویند. (برهان ). هذیان وبیهوده . اسدی در لغت نامه در کلمه ٔ یافه گوید: یافه و خله و ژاژ و لک همه بیهوده بود :
گفت ریمن مرد خام لک درای
پیش آن فرتوت پیر ژاژخای .
ز دست آسمانم مخلصی بخش
که بس بی رحمت است این جابر لک .
با نظم و نثر خاطر خاقانی
طبع کشاجم از درلک باشد
با سنبلی که آهوی چین خاید
عطر پلنگ مشک چه سک باشد.
|| (اِ) جامه و لته کهنه ٔ پاره پاره شده . (برهان ). || رختی و لباسی که مردم روستا پوشند خواه نو باشد خواه کهنه . (برهان ) : جامه های کهنه را اگر آتش بزنی بوی لک برنیاید. (دیوان البسه ٔ نظام قاری ص 145).
برآمد بوی لک با خرقه گفتم
ترا دامن همی سوزد مرا جان .
|| (ص ) ژنده پوش :
ای لک ار ناز خواهی و نعمت
گرد درگاه او کنی لک و پک .
|| بی موی و صاف . (برهان ). لغ. || (اِ) بعض آلات خانه از کاسه و کوزه و غیره . (اوبهی ). || صدهزار. صدهزار را گویند، یعنی عدد هر چیز که به صدهزار رسید آن را لک خوانند. (برهان ). و الکرور، مأته لک و اللک مأته الف دینار. (ابن بطوطه ). صاحب غیاث گوید: ... به این معنی هندی است ، زیرا که هندیان برای شمار مرتبه ها مقرر کرده اند، چنانکه در کتب حساب مرقوم است و نزد فارسیان و تازیان مرتبه ای مقرر نیست غیر از یک و ده و صد و هزار. (غیاث ). ج ، لکوک ، الکاک . (دُزی ) :
در آن نه سایر ماند و نه طایر از بر خاک
دو لک ز لشکر او شد به زیر خاک نهان .
از چرخ تا کبوتر و از مرغ تا شتر
از گرگ تابه برّه و از موش تا پشک
روزی خوران خوان پر از نعمت تواند
هر گوشه ای که مینگرم صدهزار لک .
جود تو بی لکی نبود ور بود گهی
در حق خصم بی لک و بر دوست لک بود.
چنین گفت با ساقیان قدک
به تنها مرا هست صد بار لک .
- دل برای چیزی لک زدن ؛ سخت شایق و خواستار آن بودن .
|| نقطه ای از سرخی یا سپیدی یا سیاهی که در چشم افتد. سپیدی یا سرخی که بر ظاهر چشم پدید آید. هولک ، لک که امروز میگویم «چشمش لک آورده است » ظاهراً مخفف هولک باشد: تم ؛ لک که بر چشم افتد. بیاض العین ؛ لک چشم ، غفاءة .و رجوع به لک آوردن ... شود. || خال . || نکته . || قطره . چکه . لکه : یک لک باران . یک لک خون . || خون که از زنان دفع شود. حیض . خون حیض .
-لک دیدن ؛ خون دیدن ، بی نماز شدن . حائض شدن . و رجوع به لک دیدن شود. || نشان . داغ . || تاش ، کلفی که بر روی و اندام مردم افتد: لک و پیس . || (ص ) مردم رعنا. (لغت نامه ٔ اسدی ) :
کار این دهر بین و دور فلک
وآن دگر بازهل به مردم لک .
خسروی .
|| (اِ) رعنائی و لاف جستن و بی هنری . || تک و پوی . (اوبهی ) . || (ص ) مردم خسیس . مردم خس . فرومایه . لاک . لکات :
با مردم لک تا بتوانی بمیامیز
زیرا که جز از عار نیاید ز لک و لاک .
عیوقی .
|| ابله . احمق . نادان . (از برهان ) :
ای شوربخت مدبر مفلوک قلتبان
وی ترش روی ناخوش مکروه لوک و لک .
پوربها (از فرهنگ جهانگیری ).
|| سخنان بیهوده و هرزه و هذیان را گویند. (برهان ). هذیان وبیهوده . اسدی در لغت نامه در کلمه ٔ یافه گوید: یافه و خله و ژاژ و لک همه بیهوده بود :
گفت ریمن مرد خام لک درای
پیش آن فرتوت پیر ژاژخای .
لبیبی .
ز دست آسمانم مخلصی بخش
که بس بی رحمت است این جابر لک .
محمد هندوشاه .
با نظم و نثر خاطر خاقانی
طبع کشاجم از درلک باشد
با سنبلی که آهوی چین خاید
عطر پلنگ مشک چه سک باشد.
خاقانی .
|| (اِ) جامه و لته کهنه ٔ پاره پاره شده . (برهان ). || رختی و لباسی که مردم روستا پوشند خواه نو باشد خواه کهنه . (برهان ) : جامه های کهنه را اگر آتش بزنی بوی لک برنیاید. (دیوان البسه ٔ نظام قاری ص 145).
برآمد بوی لک با خرقه گفتم
ترا دامن همی سوزد مرا جان .
نظام قاری (دیوان البسه ص 120).
|| (ص ) ژنده پوش :
ای لک ار ناز خواهی و نعمت
گرد درگاه او کنی لک و پک .
رودکی .
|| بی موی و صاف . (برهان ). لغ. || (اِ) بعض آلات خانه از کاسه و کوزه و غیره . (اوبهی ). || صدهزار. صدهزار را گویند، یعنی عدد هر چیز که به صدهزار رسید آن را لک خوانند. (برهان ). و الکرور، مأته لک و اللک مأته الف دینار. (ابن بطوطه ). صاحب غیاث گوید: ... به این معنی هندی است ، زیرا که هندیان برای شمار مرتبه ها مقرر کرده اند، چنانکه در کتب حساب مرقوم است و نزد فارسیان و تازیان مرتبه ای مقرر نیست غیر از یک و ده و صد و هزار. (غیاث ). ج ، لکوک ، الکاک . (دُزی ) :
در آن نه سایر ماند و نه طایر از بر خاک
دو لک ز لشکر او شد به زیر خاک نهان .
عنصری .
از چرخ تا کبوتر و از مرغ تا شتر
از گرگ تابه برّه و از موش تا پشک
روزی خوران خوان پر از نعمت تواند
هر گوشه ای که مینگرم صدهزار لک .
کمال غیاث .
جود تو بی لکی نبود ور بود گهی
در حق خصم بی لک و بر دوست لک بود.
امیرخسرو.
چنین گفت با ساقیان قدک
به تنها مرا هست صد بار لک .
نظام قاری (دیوان البسه ص 170).
