مبادی
لغت‌نامه دهخدا
مبادی . [م َ ] (ع اِ) ج ِ مبداء. (دهار) (یادداشت به خط مرحوم دهخدا). آغازها. (آنندراج ). آغازها و مبدأها و اصل و بنیاد. (ناظم الاطباء) : و هم مبادی و اوایل آگهی خود را از حواس گیرد. (مصنفات باباافضل ).
- مَبادی آداب ؛ آنکه مبدء و اصل و رسوم و آداب او نیک باشد. (ناظم الاطباء).
|| اعضاء رئیسه . (بحر الجواهر، یادداشت به خط مرحوم دهخدا). بر اعضای رئیسه ٔ بدن انسان اطلاق می شود. (از کشاف اصطلاحات الفنون ج 1 ص 106). || در نظر عرفا عبارت از اموری است که سالک در مبداء مسیر خود باید رعایت کند، مانند صوم و صلوة و غیره و بالاخره آداب شرعی است که مبتدیان سلوک ناگزیر از رعایت آن میباشند. (فرهنگ علوم عقلی سیدجعفر سجادی ص 515). و رجوع به فرهنگ مصطلحات عرفاء سیدجعفر سجادی شود. || (اصطلاح فلسفی ) آن چیزی است که احتیاج به برهان نداشته باشد بخلاف مسائلی که به برهان قاطع ثابت میشود. (از تعریفات جرجانی ). آنچه مسائل علم بر آن متوقف است . تحریر مباحث و تقریر مذاهب . چه هر بحث دارای نه جزء است . و بعضی وابسته به بعضی دیگر است و آن جزء مبادی اواسط و مقاطع است و آن مقدماتی است که ادله و حجج بدانها منتهی میشود. (از تعریفات ). آنچه مسائل علم موقوف بدانستن آنهاست . (از کشاف اصطلاحات الفنون ج 1 ص 106). رجوع به ترکیبات کلمه ، مخصوصاً مبادی اولیه ، مبادی برهان ، مبادی تصدیقیه و تصوریه شود.
- مبادی اجسام ؛ عناصر اربعه اند. (فرهنگ علوم عقلی سیدجعفر سجادی ). و رجوع به ترکیب بعد شود.
- مبادی اربعه ؛ بر عناصر اربعه اطلاق می شود. (از فرهنگ علوم عقلی ).
|| بر علل اربعه (ماده ، صورت ، فاعل و غایت ) هم اطلاق می شود. (فرهنگ علوم عقلی سیدجعفر سجادی ). و رجوع به فرهنگ لغات و اصطلاحات فلسفی شود.
- مبادی اشیاء ؛ ابتداء و علل اولیه ٔ اشیأاند. (فرهنگ علوم عقلی سیدجعفر سجادی ).
- مبادی افعال ؛ کلیه ٔ افعال اختیاری که از انسان صادر میشود مسبوق به مقدمات و مبادی چند است که آنها را مبادی عامه ٔ افعال مینامند و عبارتند از تصور فعل ، اعتقاد بنفع و جز آن . شوق اجماع یعنی اراده ٔ جازم و قوّت محرکه ٔ عضلات . (فرهنگ علوم عقلی سیدجعفر سجادی ). و رجوع به مبادی عام و عامه شود.
- مبادی انسان ؛ مراد از مبادی انسان اخلاط اربعه است که با حیوان مشترک است و دیگر روح ، قلب ، نفس و حیات است و دیگر کبد و دماغ و... است . (فرهنگ علوم عقلی سیدجعفر سجادی ).
- مبادی اولیه ؛ بسیاری از افکار و آراءما نتیجه ٔ تصورات و تصدیقاتی هستند که قبلاً مسلم و معلوم پنداشته شده اند چنانکه خود اینها نیز نتیجه ٔ مقدماتی دیگر بوده و این مقدمات هم از مقدمات دیگری بیرون آمده و بر همین قیاس تا برسیم به یک دسته از تصورات و تصدیقاتی که بخودی خود مسلم و بدیهی هستند و ذهن تمام افراد بشر را مجهز ساخته معروف به «مبادی هادی معرفت » یا «مبادی عقلیه » یا «مبادی اولیه » می باشند مبانی استدلال را تشکیل می دهند. این مبانی بر دو گونه اند: یا تصوری هستندیا تصدیقی . عمده ترین مبانی تصوری عبارتند از مبانی وحدت ، هویت ، زمان ، مکان ، علت ، جوهر، مطلق (لایتناهی وکمال ). عمده ترین مبانی تصدیقی عبارتند از مبداء هویت و مبداء سبب کافی ... (از روانشناسی از لحاظ تربیت تألیف دکتر سیاسی چ دانشگاه ص 269 - 271) و رجوع به همین کتاب شود.
- مبادی برهان ؛ مقدمات برهان . اقسام مبادی برهان و آنچه اندرایشان محول بود.
- مبادی تصدیقیه ؛ مراد از مبادی تصدیقیه تصدیقات بدیهی است که موجب توصل و کشف تصدیقات مجهول است . مبادی تصوریه ٔ هر علمی عبارت از حدود موضوعات اجزاء و جزئیات و اعراض ذاتیه ٔ آن علم است . مبادی تصدیقیه یا بینةالثبوت اند که علوم متعارفه می نامند. یا بینةالثبوت نمیباشند و در اینصورت یا از روی حسن گمان به معلم ، مورد تصدیق متعلم واقع میشوند، اصول موضوعه نامند و اگر به انکار و شک تلقی شود مصادرات نامند... مبادی تصوریه عبارت از اموری هستند که تصور مسائل هر علمی بسته به آنها است و مبادی تصدیقیه عبارت از مسائلی است که تصدیق به آنها بدیهی بوده ودر اثبات مسائل علم بکار برده میشوند. مانند تعاریف و اصول موضوعه و علوم متعارفه و مصادرات و قضایای اولیه ٔ بدیهی ، مانند اصل امتناع اجتماع نقیضین و ارتفاع آن دو و غیره ... آن قسمت از مبادی که بدیهی میباشند قابل انکار نیست و علوم متعارفه گویند. و اگر متعلم با آنکه خود قبول ندارد معذلک با عناد تلقی کند مصادرات گویند. و هرگاه اموری باشد که بطور اصل مسلم قبول شود تا مسائل دیگر که مترتب بر آنها است درست آید اصول موضوعه گویند. و رجوع به فرهنگ علوم عقلی سیدجعفر سجادی شود.
- مبادی تصوریه . رجوع به مبادی تصدیقیه شود.
- مبادی خارجی ؛ علت فاعلی و غایی است که خارج از ذات اشیاء و معلول خوداند. (فرهنگ علوم عقلی سیدجعفر سجادی ).
- مبادی داخلی ؛ علت صوری و مادی می باشدکه مقوم اشیاء و معلومات اند. (فرهنگ علوم عقلی ). علت صوری و مادی و بعبارت دیگر هیولا و صورت است . (از فرهنگ اصطلاحات فلسفی سیدجعفر سجادی ).
- مبادی شعر ؛ علم مبادی شعر علمی است که در آن از مقدمات تخییلی بحث شود و آن مقدمات موجب رغبت به چیزی یا نفرت از آن گردد و این مقدمات بحسب اختلاف اقوام مختلف است و موضوع آن شعر و غرض از آن اکتساب ملکه ٔ ایراد کلام شعری است براساس مواد متناسب و فایده ٔ آن دوری از ارتکاب خطاست . (از کشف الظنون ).
- مبادی طبیعی ؛ مراد از مبادی طبیعی علل اربعه و گاه عناصر اربعه اند. (فرهنگ علوم عقلی سیدجعفر سجادی ).
- مبادی عالیه ؛ ملایک و عقول عشره . (غیاث ) (آنندراج ).عقول و نفوس سماویه اند. (از کشاف اصطلاحات الفنون ). مراد از مبادی عالیه عقول مجرده طولیه و نفوس کلیه وعقول عرضیه اند به ترتیب که مبادی مفارقه هم نامیده اند. (فرهنگ علوم عقلی سیدجعفر سجادی ص 516).
- مبادی عام (عامه ) . رجوع به مبادی افعال و ترکیب بعد شود.
- مبادی عامه ؛ قضایای اولیه . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا). مراد همان مبادی افعال است .(فرهنگ علوم عقلی سیدجعفر سجادی ). رجوع به ترکیب قبل و مبادی افعال شود.
- مبادی عقلیه ؛ مراد عقول مجرده اند. (فرهنگ علوم عقلی سیدجعفر سجادی ). و رجوع به ترکیب مبادی اولیه شود.
- مبادی علم (علوم ) ؛ قضایایی بود که براهین آن علم مؤلف از آن قضایا باشد و در آن علم بر آن قضایا برهان نگویند، یا از جهت وضوح یا از جهت آنکه آن قضایا مسائل علمی دیگر بود، بلندتر یا فروتر از آن در مرتبه ، و مسائل آن قضایا بود که در آن علم برهان بر آن گویند بل علم مشتمل بر آن براهین باشد. (از اساس الاقتباس ص 393). مبادی علم را مقدمات موضوعه خوانند و آن یا به نفس خودبَیّن بود یا نبود و اول از اولیات و مجربات و امثال آن باشد که اصول متعارفه و قضایایی که قبول آنها واجب است نامند. و مبادی علم مطلق از این صنف بود و دوّم آنچه بنفسه بیّن نبود یا چنان بود که نفس متعلم در بدایت به آسانی آن را اعتقاد کند، اعتقاد ظنی یا تقلیدی یا چنان نبود. اول را اصول موضوعه خوانند و دوم را مصادرات . (فرهنگ علوم عقلی سیدجعفر سجادی ). عبارت است از اموری که مسائل هر علمی تصوراً و تصدیقاًمتوقف بر آنها باشد. (از فرهنگ لغات و اصطلاحات فلسفی سیدجعفر سجادی ).
- مبادی قریبه ؛ مراد هیولی و صورت است که جزء مقوم شی ٔاند. (فرهنگ علوم عقلی سیدجعفر سجادی ).
- مبادی قیاس برهانی ؛ عبارت اند از محسوسات ، مجربات ، متواترات ، اولیات ، حدسیات وفطریات . (از اساس الاقتباس ).
- مبادی قیاس جدلی ؛ مبادی جدل عبارتند از، مشهورات ، مسلمات که وضعیات خوانند، مصادرات و اصول موضوعه و مقبولات خصم . (فرهنگ علوم عقلی ).
- مبادی قیاس خطابی ؛ مبادی خطابه عبارتند از مشهوریات و مظنونات و مقبولات عامه . (از اساس الاقتباس ).
- مبادی قیاس مغالطی ؛ مبادی مغالطه عبارتند از وهمیات و مشبهات و مشهوریات (از اساس الاقتباس ).
- مبادی کون و فساد ؛ ماده و صورت است . (از فرهنگ علوم عقلی سیدجعفر سجادی ).
- مبادی مفارقه ؛ رجوع به مبادی عقلیه و تهافت التهافت شود. (فرهنگ علوم عقلی سیدجعفر سجادی ).
- مبادی هادی معرفت ؛ رجوع به ترکیب مبادی اولیه شود.
- مبادی قیاس شعری ؛ عبارتست از مخیلات . (از اساس الاقتباس ). رجوع به مبادی شعر شود.
- مبادی نهایات (اصطلاح عرفانی ) ؛ عبارت از فرائض عباداتست یعنی نماز، زکوة، روزه و حج . بدین دلیل که نهایت نماز کمال نزدیکی و مواصلت حقیقه است و نهایت زکوة بخشیدن ماسوی اﷲ باشد، برای پاک و خالص ساختن دوستی حق جل و علا. و نهایت روزه ، بازداشت نفس است از مراعات رسوم خلقیه وآنچه باعث نیرومندی آن رسوم است بوسیله ٔ فانی شدن در حق . و از این جهت است که در احادیث قدسیه وارد شده که الصوم لی و انا اجزی به . و نهایت حج رسیدن به معرفت و تحقیق بقاء بعد از فنا باشد. زیرا مناسک حج تمامی در ازاء منازل سالکان بسوی نهایت و مقام احدیت جمع و فرق وضع شده است . (از کشاف اصطلاحات الفنون ج 1 ص 107). و رجوع به مبادی شود.
- مَبادی آداب ؛ آنکه مبدء و اصل و رسوم و آداب او نیک باشد. (ناظم الاطباء).
|| اعضاء رئیسه . (بحر الجواهر، یادداشت به خط مرحوم دهخدا). بر اعضای رئیسه ٔ بدن انسان اطلاق می شود. (از کشاف اصطلاحات الفنون ج 1 ص 106). || در نظر عرفا عبارت از اموری است که سالک در مبداء مسیر خود باید رعایت کند، مانند صوم و صلوة و غیره و بالاخره آداب شرعی است که مبتدیان سلوک ناگزیر از رعایت آن میباشند. (فرهنگ علوم عقلی سیدجعفر سجادی ص 515). و رجوع به فرهنگ مصطلحات عرفاء سیدجعفر سجادی شود. || (اصطلاح فلسفی ) آن چیزی است که احتیاج به برهان نداشته باشد بخلاف مسائلی که به برهان قاطع ثابت میشود. (از تعریفات جرجانی ). آنچه مسائل علم بر آن متوقف است . تحریر مباحث و تقریر مذاهب . چه هر بحث دارای نه جزء است . و بعضی وابسته به بعضی دیگر است و آن جزء مبادی اواسط و مقاطع است و آن مقدماتی است که ادله و حجج بدانها منتهی میشود. (از تعریفات ). آنچه مسائل علم موقوف بدانستن آنهاست . (از کشاف اصطلاحات الفنون ج 1 ص 106). رجوع به ترکیبات کلمه ، مخصوصاً مبادی اولیه ، مبادی برهان ، مبادی تصدیقیه و تصوریه شود.
- مبادی اجسام ؛ عناصر اربعه اند. (فرهنگ علوم عقلی سیدجعفر سجادی ). و رجوع به ترکیب بعد شود.
- مبادی اربعه ؛ بر عناصر اربعه اطلاق می شود. (از فرهنگ علوم عقلی ).
|| بر علل اربعه (ماده ، صورت ، فاعل و غایت ) هم اطلاق می شود. (فرهنگ علوم عقلی سیدجعفر سجادی ). و رجوع به فرهنگ لغات و اصطلاحات فلسفی شود.
- مبادی اشیاء ؛ ابتداء و علل اولیه ٔ اشیأاند. (فرهنگ علوم عقلی سیدجعفر سجادی ).
- مبادی افعال ؛ کلیه ٔ افعال اختیاری که از انسان صادر میشود مسبوق به مقدمات و مبادی چند است که آنها را مبادی عامه ٔ افعال مینامند و عبارتند از تصور فعل ، اعتقاد بنفع و جز آن . شوق اجماع یعنی اراده ٔ جازم و قوّت محرکه ٔ عضلات . (فرهنگ علوم عقلی سیدجعفر سجادی ). و رجوع به مبادی عام و عامه شود.
- مبادی انسان ؛ مراد از مبادی انسان اخلاط اربعه است که با حیوان مشترک است و دیگر روح ، قلب ، نفس و حیات است و دیگر کبد و دماغ و... است . (فرهنگ علوم عقلی سیدجعفر سجادی ).
- مبادی اولیه ؛ بسیاری از افکار و آراءما نتیجه ٔ تصورات و تصدیقاتی هستند که قبلاً مسلم و معلوم پنداشته شده اند چنانکه خود اینها نیز نتیجه ٔ مقدماتی دیگر بوده و این مقدمات هم از مقدمات دیگری بیرون آمده و بر همین قیاس تا برسیم به یک دسته از تصورات و تصدیقاتی که بخودی خود مسلم و بدیهی هستند و ذهن تمام افراد بشر را مجهز ساخته معروف به «مبادی هادی معرفت » یا «مبادی عقلیه » یا «مبادی اولیه » می باشند مبانی استدلال را تشکیل می دهند. این مبانی بر دو گونه اند: یا تصوری هستندیا تصدیقی . عمده ترین مبانی تصوری عبارتند از مبانی وحدت ، هویت ، زمان ، مکان ، علت ، جوهر، مطلق (لایتناهی وکمال ). عمده ترین مبانی تصدیقی عبارتند از مبداء هویت و مبداء سبب کافی ... (از روانشناسی از لحاظ تربیت تألیف دکتر سیاسی چ دانشگاه ص 269 - 271) و رجوع به همین کتاب شود.
- مبادی برهان ؛ مقدمات برهان . اقسام مبادی برهان و آنچه اندرایشان محول بود.
- مبادی تصدیقیه ؛ مراد از مبادی تصدیقیه تصدیقات بدیهی است که موجب توصل و کشف تصدیقات مجهول است . مبادی تصوریه ٔ هر علمی عبارت از حدود موضوعات اجزاء و جزئیات و اعراض ذاتیه ٔ آن علم است . مبادی تصدیقیه یا بینةالثبوت اند که علوم متعارفه می نامند. یا بینةالثبوت نمیباشند و در اینصورت یا از روی حسن گمان به معلم ، مورد تصدیق متعلم واقع میشوند، اصول موضوعه نامند و اگر به انکار و شک تلقی شود مصادرات نامند... مبادی تصوریه عبارت از اموری هستند که تصور مسائل هر علمی بسته به آنها است و مبادی تصدیقیه عبارت از مسائلی است که تصدیق به آنها بدیهی بوده ودر اثبات مسائل علم بکار برده میشوند. مانند تعاریف و اصول موضوعه و علوم متعارفه و مصادرات و قضایای اولیه ٔ بدیهی ، مانند اصل امتناع اجتماع نقیضین و ارتفاع آن دو و غیره ... آن قسمت از مبادی که بدیهی میباشند قابل انکار نیست و علوم متعارفه گویند. و اگر متعلم با آنکه خود قبول ندارد معذلک با عناد تلقی کند مصادرات گویند. و هرگاه اموری باشد که بطور اصل مسلم قبول شود تا مسائل دیگر که مترتب بر آنها است درست آید اصول موضوعه گویند. و رجوع به فرهنگ علوم عقلی سیدجعفر سجادی شود.
- مبادی تصوریه . رجوع به مبادی تصدیقیه شود.
- مبادی خارجی ؛ علت فاعلی و غایی است که خارج از ذات اشیاء و معلول خوداند. (فرهنگ علوم عقلی سیدجعفر سجادی ).
- مبادی داخلی ؛ علت صوری و مادی می باشدکه مقوم اشیاء و معلومات اند. (فرهنگ علوم عقلی ). علت صوری و مادی و بعبارت دیگر هیولا و صورت است . (از فرهنگ اصطلاحات فلسفی سیدجعفر سجادی ).
- مبادی شعر ؛ علم مبادی شعر علمی است که در آن از مقدمات تخییلی بحث شود و آن مقدمات موجب رغبت به چیزی یا نفرت از آن گردد و این مقدمات بحسب اختلاف اقوام مختلف است و موضوع آن شعر و غرض از آن اکتساب ملکه ٔ ایراد کلام شعری است براساس مواد متناسب و فایده ٔ آن دوری از ارتکاب خطاست . (از کشف الظنون ).
- مبادی طبیعی ؛ مراد از مبادی طبیعی علل اربعه و گاه عناصر اربعه اند. (فرهنگ علوم عقلی سیدجعفر سجادی ).
- مبادی عالیه ؛ ملایک و عقول عشره . (غیاث ) (آنندراج ).عقول و نفوس سماویه اند. (از کشاف اصطلاحات الفنون ). مراد از مبادی عالیه عقول مجرده طولیه و نفوس کلیه وعقول عرضیه اند به ترتیب که مبادی مفارقه هم نامیده اند. (فرهنگ علوم عقلی سیدجعفر سجادی ص 516).
- مبادی عام (عامه ) . رجوع به مبادی افعال و ترکیب بعد شود.
- مبادی عامه ؛ قضایای اولیه . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا). مراد همان مبادی افعال است .(فرهنگ علوم عقلی سیدجعفر سجادی ). رجوع به ترکیب قبل و مبادی افعال شود.
- مبادی عقلیه ؛ مراد عقول مجرده اند. (فرهنگ علوم عقلی سیدجعفر سجادی ). و رجوع به ترکیب مبادی اولیه شود.
- مبادی علم (علوم ) ؛ قضایایی بود که براهین آن علم مؤلف از آن قضایا باشد و در آن علم بر آن قضایا برهان نگویند، یا از جهت وضوح یا از جهت آنکه آن قضایا مسائل علمی دیگر بود، بلندتر یا فروتر از آن در مرتبه ، و مسائل آن قضایا بود که در آن علم برهان بر آن گویند بل علم مشتمل بر آن براهین باشد. (از اساس الاقتباس ص 393). مبادی علم را مقدمات موضوعه خوانند و آن یا به نفس خودبَیّن بود یا نبود و اول از اولیات و مجربات و امثال آن باشد که اصول متعارفه و قضایایی که قبول آنها واجب است نامند. و مبادی علم مطلق از این صنف بود و دوّم آنچه بنفسه بیّن نبود یا چنان بود که نفس متعلم در بدایت به آسانی آن را اعتقاد کند، اعتقاد ظنی یا تقلیدی یا چنان نبود. اول را اصول موضوعه خوانند و دوم را مصادرات . (فرهنگ علوم عقلی سیدجعفر سجادی ). عبارت است از اموری که مسائل هر علمی تصوراً و تصدیقاًمتوقف بر آنها باشد. (از فرهنگ لغات و اصطلاحات فلسفی سیدجعفر سجادی ).
- مبادی قریبه ؛ مراد هیولی و صورت است که جزء مقوم شی ٔاند. (فرهنگ علوم عقلی سیدجعفر سجادی ).
- مبادی قیاس برهانی ؛ عبارت اند از محسوسات ، مجربات ، متواترات ، اولیات ، حدسیات وفطریات . (از اساس الاقتباس ).
- مبادی قیاس جدلی ؛ مبادی جدل عبارتند از، مشهورات ، مسلمات که وضعیات خوانند، مصادرات و اصول موضوعه و مقبولات خصم . (فرهنگ علوم عقلی ).
- مبادی قیاس خطابی ؛ مبادی خطابه عبارتند از مشهوریات و مظنونات و مقبولات عامه . (از اساس الاقتباس ).
- مبادی قیاس مغالطی ؛ مبادی مغالطه عبارتند از وهمیات و مشبهات و مشهوریات (از اساس الاقتباس ).
- مبادی کون و فساد ؛ ماده و صورت است . (از فرهنگ علوم عقلی سیدجعفر سجادی ).
- مبادی مفارقه ؛ رجوع به مبادی عقلیه و تهافت التهافت شود. (فرهنگ علوم عقلی سیدجعفر سجادی ).
- مبادی هادی معرفت ؛ رجوع به ترکیب مبادی اولیه شود.
- مبادی قیاس شعری ؛ عبارتست از مخیلات . (از اساس الاقتباس ). رجوع به مبادی شعر شود.
- مبادی نهایات (اصطلاح عرفانی ) ؛ عبارت از فرائض عباداتست یعنی نماز، زکوة، روزه و حج . بدین دلیل که نهایت نماز کمال نزدیکی و مواصلت حقیقه است و نهایت زکوة بخشیدن ماسوی اﷲ باشد، برای پاک و خالص ساختن دوستی حق جل و علا. و نهایت روزه ، بازداشت نفس است از مراعات رسوم خلقیه وآنچه باعث نیرومندی آن رسوم است بوسیله ٔ فانی شدن در حق . و از این جهت است که در احادیث قدسیه وارد شده که الصوم لی و انا اجزی به . و نهایت حج رسیدن به معرفت و تحقیق بقاء بعد از فنا باشد. زیرا مناسک حج تمامی در ازاء منازل سالکان بسوی نهایت و مقام احدیت جمع و فرق وضع شده است . (از کشاف اصطلاحات الفنون ج 1 ص 107). و رجوع به مبادی شود.
