مسلمان
لغت‌نامه دهخدا
مسلمان . [ م ُ س َ ] (ص ) متدین به دین اسلام . (ناظم الاطباء). صاحب غیاث اللغات و به تبع او صاحب آنندراج گوید: مسلمان در اصل «مسلم مان » بوده است ، یعنی مانندمسلم که در ترکیب از دو حرف میم یکی حذف شده است - انتهی . ولی این قول بر اساس نیست و نیز این که مسلمان جمع مسلم است و الف و نون آن علامت جمع فارسی نیز استوار نیست ، زیرا در این حال و نیز در فرض اول باید حرف سین کلمه ساکن بیاید و چنین نیست . گفته ٔ مرحوم داعی الاسلام در فرهنگ نظام به این شرح که : این لفظ ساخته از لفظ سلمان است به اضافه ٔ میم مفعولی عربی و به معنی سلمان داشته و مانند سلمان مثل مششدر که از اضافه ٔ میم مفعولی عربی به ششدر فارسی ساخته شده ، جهت ساختن مسلمان از سلمان دست و پا کردن ایرانیها بوده برای فضیلت خود در مقابل تعصب عربها که به ایرانیها موالی میگفتند، یعنی غلامهای آزاده کرده ، و ایرانیها هم خود را مسلمان یعنی مانند سلمان پارسی که از اصحاب بزرگ پیغمبر بود و از اهل بیت نبی شمرده شد گفتند، ولفظ مذکور در همان اوایل اسلام ساخته شد که در قدیم ترین متون ادبیات فارسی مثل ترجمه ٔ تاریخ طبری هم بسیار استعمال شده است - انتهی . نیز محل تأمل است . مسلم . (دهار) (السامی ). کلمه ٔ برساخته از اسلام ولی کلمه ای است که هم از بدو مسلمانی بزرگان علم و ادب فارسی به کار برده اند. (یادداشت مرحوم دهخدا). حنیف . مؤمن . (السامی ). این کلمه را ایرانیان از ماده ٔ «سلم » ساخته اند به معنی مسلم . (یادداشت مرحوم دهخدا). مسلمان . (به ضم اول و فتح دوم ) را بعضی جمع مسلم (به ضم اول و سکون دوم و کسر سوم ) عربی دانسته اند که با تصرف در حرکات و سکنات در فارسی بجای مفرد به کار رود و آن را به مسلمانان جمع بندند. محمد قزوینی در یادداشت های خود ج 7 ص 87 چنین آرد: «العرب تسمی العجمی اًذا أسلم المسلمانی ة و منه یقال مسلمة السواد». (العقد الفرید چ بولاق ج 3 ص 296). و به احتمال بسیار بسیار قوی بلکه بنحو قطع و یقین منشاء کلمه ٔ مسلمان همین فقره بوده است ، یعنی که کلمه کلمه ٔ تهجین بوده است که عربها بر عجمهای مسلمان اطلاق میکرده اند. سپس این وجه متدرجاً از میان رفته و نسیاً منسیاً شده و همان معنی مسلم بدون جنبه ٔ تهجین و تحقیر آن باقی مانده است - انتهی :
سخن گوی بودی سلیمانْت ْ کرد
نغوشاک بودی مسلمانْت ْ کرد.
سپاه مسلمان پس اندر دمان
همی شد بکردار شیر ژیان .
خواجه گفت : درخواستم تا مردی مسلمان در میان کار من باشد که دروغ نگوید. (تاریخ بیهقی ص 148). بسیار از آن ملاعین کشته شدند و بسیار مسلمانان نیز به شهادت رسیدند. (تاریخ بیهقی ). ایزد عز ذکره ما را و همه مسلمانان را در عصمت خویش نگاه دارد. (تاریخ بیهقی ص 254).
از مغ ترس آن زمان که گشت مسلمان .
چو باید شدن مر مرا زیر خاک
نمی رانم الا مسلمان پاک .
به اول نفس چون زنبور کافر داشتم لکن
به آخر یافتم چون شاه زنبوران مسلمانش .
گر توام عبداﷲبن سرح خوانی باک نیست
من بدل کعبم مسلمان تر ز سلمان آمده .
نام من چون سرخ زنبوران چرا کافر نهی
نفس من چون شاه زنبوران مسلمان آمده .
ببری مال مسلمان و چو مالت ببرند
بانگ و فریاد برآری که مسلمانی نیست .
مسلمان خوانمش من زآنکه نبود
مکافات دروغی جز دروغی .
خواجه گفتند ای مسلمان در این زمان چه محل یاد باغ زاغان است . (انیس الطالبین ص 84).
- مسلمان بودن ؛ اسلام داشتن . متدین به دین اسلام بودن :
ای منافق یا مسلمان باش یا کافر بدل
چند باید با خداوند این دوالک باختن .
گر مسلمان بود عبداﷲبن سرح از نخست
باز کافر گشته و در راه کفران آمده .
- مسلمان زاده ؛ مسلم زاده . که پدر و اجداد مسلمان دارد : پس بررسید، مسلمان زاده بود شاد شد. (تاریخ برامکه از یادداشت مرحوم دهخدا).
- مسلمان شدن ؛ اسلام آوردن . اسلام . (یادداشت مرحوم دهخدا). به دین اسلام گرویدن :
هر قلم مهر نبی دارم و دشمن دارم
تاج و تختی که مسلمان شدنم نگذارند.
مرد گفت ای زن پشیمان می شوم
گر بدم کافر مسلمان می شوم .
گرچه بر واعظشهر این سخن آسان نشود
تا ریا ورزد و سالوس مسلمان نشود.
نه هر کس شد مسلمان می توان گفتش که سلمان شد
که اول بایدش سلمان شدن و آنگه مسلمان شد.
- مسلمان کردن ؛ کسی را بدین اسلام آوردن :
مرا در پیرهن دیوی منافق بود و گردن کش
ولیکن عقل یاری داد تا کردم مسلمانش .
- مسلمان نشین ؛ مکانی که سکنه ٔ آن مسلمانند: محله ٔ مسلمان نشین .
|| متدین . دین دار. (از ناظم الاطباء). خداپرست . یکتاپرست که دین توحید دارد. پیرو شریعت های آسمانی : شمسون عابد... پیامبر نبود ولکن مسلمان بود و به شهری بود از روم و خدای را پرستیدی . (ترجمه ٔ طبری بلعمی ). جرجیس (ع )... مردی پارسا بود و مسلمان و بر دین عیسی علیه السلام بود. (ترجمه ٔ طبری بلعمی ). آن مرد خاله زاده ٔ فرعون بود و مسلمان بود. (قصص الانبیاء ص 92). در بنی اسرائیل ملکی بود کافر با سپاه عظیم و او راوزیری بود مسلمان و نیک خواه . (قصص الانبیاء ص 187).
- مسلمانان ؛ دین داران .متدینین . پیروان توحید. پیروان شریعت های آسمانی : طلب کردند یافتند که مردی از آن مسلمانان صددرم خیانت کرده بود. (قصص الانبیاء ص 130). جنگ کردند تا چندان کشته شدند که صفت نتوان کرد، چنانکه از مسلمانان هیچ کس نماند. (قصص الانبیاء ص 212). بر پیشانی جالوت زد و به مغزش فرورفت در حال بیفتاد مسلمانان شادی کردند. (قصص الانبیاء ص 148).
- || پیروان دین محمدی . مسلمین :
ای مسلمانان فغان از جور چرخ چنبری
وز نفاق تیر و قصد ماه و سیر مشتری .
- نامسلمان ؛ کافر. بی ایمان . خدانشناس .
- || که پیرو شریعت محمدی نیست : دریغا مسلمانیا که از پلیدی نامسلمانی اینها بایست کشید. (تاریخ بیهقی ).
سخن گوی بودی سلیمانْت ْ کرد
نغوشاک بودی مسلمانْت ْ کرد.
ابوشکور.
سپاه مسلمان پس اندر دمان
همی شد بکردار شیر ژیان .
فردوسی .
خواجه گفت : درخواستم تا مردی مسلمان در میان کار من باشد که دروغ نگوید. (تاریخ بیهقی ص 148). بسیار از آن ملاعین کشته شدند و بسیار مسلمانان نیز به شهادت رسیدند. (تاریخ بیهقی ). ایزد عز ذکره ما را و همه مسلمانان را در عصمت خویش نگاه دارد. (تاریخ بیهقی ص 254).
از مغ ترس آن زمان که گشت مسلمان .
ابوحنیفه ٔ اسکافی .
چو باید شدن مر مرا زیر خاک
نمی رانم الا مسلمان پاک .
شمسی (یوسف و زلیخا).
به اول نفس چون زنبور کافر داشتم لکن
به آخر یافتم چون شاه زنبوران مسلمانش .
خاقانی .
گر توام عبداﷲبن سرح خوانی باک نیست
من بدل کعبم مسلمان تر ز سلمان آمده .
خاقانی .
نام من چون سرخ زنبوران چرا کافر نهی
نفس من چون شاه زنبوران مسلمان آمده .
خاقانی .
ببری مال مسلمان و چو مالت ببرند
بانگ و فریاد برآری که مسلمانی نیست .
سعدی .
مسلمان خوانمش من زآنکه نبود
مکافات دروغی جز دروغی .
(از ابدع البدایع).
خواجه گفتند ای مسلمان در این زمان چه محل یاد باغ زاغان است . (انیس الطالبین ص 84).
- مسلمان بودن ؛ اسلام داشتن . متدین به دین اسلام بودن :
ای منافق یا مسلمان باش یا کافر بدل
چند باید با خداوند این دوالک باختن .
ناصرخسرو.
گر مسلمان بود عبداﷲبن سرح از نخست
باز کافر گشته و در راه کفران آمده .
خاقانی (دیوان چ سجادی ص 373)
- مسلمان زاده ؛ مسلم زاده . که پدر و اجداد مسلمان دارد : پس بررسید، مسلمان زاده بود شاد شد. (تاریخ برامکه از یادداشت مرحوم دهخدا).
- مسلمان شدن ؛ اسلام آوردن . اسلام . (یادداشت مرحوم دهخدا). به دین اسلام گرویدن :
هر قلم مهر نبی دارم و دشمن دارم
تاج و تختی که مسلمان شدنم نگذارند.
خاقانی .
مرد گفت ای زن پشیمان می شوم
گر بدم کافر مسلمان می شوم .
مولوی .
گرچه بر واعظشهر این سخن آسان نشود
تا ریا ورزد و سالوس مسلمان نشود.
حافظ.
نه هر کس شد مسلمان می توان گفتش که سلمان شد
که اول بایدش سلمان شدن و آنگه مسلمان شد.
وفائی شوشتری .
- مسلمان کردن ؛ کسی را بدین اسلام آوردن :
مرا در پیرهن دیوی منافق بود و گردن کش
ولیکن عقل یاری داد تا کردم مسلمانش .
ناصرخسرو.
- مسلمان نشین ؛ مکانی که سکنه ٔ آن مسلمانند: محله ٔ مسلمان نشین .
|| متدین . دین دار. (از ناظم الاطباء). خداپرست . یکتاپرست که دین توحید دارد. پیرو شریعت های آسمانی : شمسون عابد... پیامبر نبود ولکن مسلمان بود و به شهری بود از روم و خدای را پرستیدی . (ترجمه ٔ طبری بلعمی ). جرجیس (ع )... مردی پارسا بود و مسلمان و بر دین عیسی علیه السلام بود. (ترجمه ٔ طبری بلعمی ). آن مرد خاله زاده ٔ فرعون بود و مسلمان بود. (قصص الانبیاء ص 92). در بنی اسرائیل ملکی بود کافر با سپاه عظیم و او راوزیری بود مسلمان و نیک خواه . (قصص الانبیاء ص 187).
- مسلمانان ؛ دین داران .متدینین . پیروان توحید. پیروان شریعت های آسمانی : طلب کردند یافتند که مردی از آن مسلمانان صددرم خیانت کرده بود. (قصص الانبیاء ص 130). جنگ کردند تا چندان کشته شدند که صفت نتوان کرد، چنانکه از مسلمانان هیچ کس نماند. (قصص الانبیاء ص 212). بر پیشانی جالوت زد و به مغزش فرورفت در حال بیفتاد مسلمانان شادی کردند. (قصص الانبیاء ص 148).
- || پیروان دین محمدی . مسلمین :
ای مسلمانان فغان از جور چرخ چنبری
وز نفاق تیر و قصد ماه و سیر مشتری .
انوری .
- نامسلمان ؛ کافر. بی ایمان . خدانشناس .
- || که پیرو شریعت محمدی نیست : دریغا مسلمانیا که از پلیدی نامسلمانی اینها بایست کشید. (تاریخ بیهقی ).
