معدل النهار

معدل النهار. [ م ُ ع َدْ دِ لُن ْ ن َ ] (ع اِ مرکب ) دایره ای است که تنصیف فلک می نماید از مشرق به سوی مغرب و قطب شمالی این دایره محسوس و معروف است و قطب جنوبی این دایره دیده نمی شود مگر بر زمین خط استوا و مایقرب منه و این را معدل النهار از آن گویند که چون سیر شمس براین دایره واقع می گردد لیل و نهار برابر می شود در جمیع نواحی تقریباً مگر در عرض تسعین برابر نمی شود و شمس را بر این دایره اتفاق سیر در سال دو بار می افتدیکی در اول حمل و دیگر در آخر سنبله و در تحت این دایره در عین محاذات دایره ٔ دیگر بر روی زمین فرض کنند به نهجی که اگر دایره ٔ معدل النهار قاطع عالم شده زمین را هم قطع نماید پس زمین از جایی که قطع شود همانجا خط استواست . (غیاث ) (آنندراج ). فلک مستقیم . دایره ٔ عظیمه ای که محیط است بر دو قطب آسمان و آسمان برآن دو قطب گردد از مشرق به مغرب به شبانروزی یک دوره و از آن رو این دایره را معدل النهار خوانند که چون آفتاب بدانجا رسد شب و روز یکسان باشد. (مفاتیح العلوم ، یادداشت به خط مرحوم دهخدا). بر پشت کره دایره نبود بی قطب ، و قطب نبود بی دایره . و نیز حرکت کره بی قطب نبود و چون دو قطب بود میان ایشان ناچار دایره ای بزرگ باشد. و یکی از دو قطب حرکت نخستین به آسمان پیداست مردمان شمال را و دیگر پوشیده است از ایشان سوی جنوب و به میان هر دو قطب دایره ٔ بزرگ است و چون کره بجنبد بر محور که میان دو قطب بود حرکت او بدان دایره ٔ میانگین منسوب کنند که غایت زودی او آنجاست و بدان مدارات که موازی اواند دیرتر و گرانتر همی شود به اندازه ٔ دوری مدار از آن دایره ٔ بزرگ . وز بهر آنکه بر میانه است او را به کمر تشبیه کردند. و به نام او را منطقه خوانند. پس معدل النهار آن دایره ٔ بزرگ است که منطقه ٔ حرکت نخستین است . (التفهیم صص 71-72).