موم
لغت‌نامه دهخدا
موم . (اِ) ماده ٔ زردرنگ و نرم و بسیار قابل جذب که آن را زنبور عسل حاصل می کند و به تازی شمع گویند. (ناظم الاطباء). اسم فارسی شمع است . (تحفه ٔ حکیم مؤمن ) (آنندراج ). مومها در حرارت معمولی جامدند، در الکل و آب غیرمحلولند و در اتر و سولفوردوکربن قابل حل می باشند و در حرارت شصت درجه ذوب می شوند. در امریکای جنوبی نباتی با نام نخل موم یا سروکسیلن وجود دارد که موم آن را به جای موم زنبور عسل مورد استفاده قرار می دهند. (از گیاه شناسی ثابتی صص 73-75). استریدها و سریدهای موم بر اثر محلول الکلی پتاس صابونی می شوند و الکلهای مختلف و اسیدهای چرب تولید میکنند. الکلهایی که بدین وسیله از موم جدا شود در نباتات مختلف متفاوت است . از موم زیتون و آلو، ایپورانول استخراج می شود. در موم های پنبه دانه و الیافی که برای پارچه بافی مصرف می شود الکل کرنوبیک و در کتان و رازک ، الکل سریلیک و بالاخره در موم نباتات دیگر الکلهای دیگری وجود دارد... موم گلبرگهای گل سرخ دارای هفت نوع مختلف از این هیدروکربورهاست . (گیاه شناسی ثابتی ص 74).
موم را اقسامی است : 1- موم گیاهی که در اندامهای مختلف گیاهی (ساقه و برگ و میوه ) به وجود می آید، مانند موم موجود در سطح برگ کلم و کاکتوس و برگ نیشکر و غیره . در درخت نخل موم یا سروکسیلن مقدار موم به حدی زیاد است که آن را استخراج می کنند و به آن موم خرما نیز گویند. 2- موم معدنی که از گیاهان فسیل شده خصوصاً تورب ها به دست می آید. توضیح اینکه در اطراف تشکیلات نفتی قسمی موم معدنی زردرنگ یا قهوه ای به دست می آید که به اوزوکریت موسوم است و آن جز مومیائی است . 3- موم حیوانی ماده ای است که از چهار جفت غده ٔ مترشحه ٔ موم که در داخل شکم زنبور عسل کارگر است به دست می آید. زنبورهای عسل این موم را جهت ساختن حجرات لانه های خود به کار می برند. برای استخراج این موم معمولاً عسل را تصفیه می کنند و موم را به دست می آورند. این همان ماده ٔ چسبنده است که در عسل است و آن را نخورند. خواص شیمیایی این موم نیز مشابه با موم گیاهی است :
بگرفت سر زلف تو رنگ از دل تو
نزدود وفا و مهر زنگ از دل تو
تا کم نشود کبر پلنگ از دل تو
موم از دل من برند و سنگ از دل تو.
کوکبی آری ولیکن آسمان تست موم
عاشقی آری ولیکن هست معشوقت لگن .
تا موم را در آتش سوزان نیفکنی
از کام او برون نرود طعم انگبین .
چو رحم آرد دلت بینم که آب از سنگ می زاید
چو خشم آرد لبت بینم که موم از انگبین خیزد.
که موم و زر به کژی نقش راستی یابند
ز مهر خاتم سلطان و سکه ٔ ضراب .
درخت خرما از موم ساختن سهل است
ولیک ازآن نتوان یافت لذت خرما.
مومی افسرده را در این گرمی
نرم گردان ز بهر دل نرمی .
چو آهن تاب آتش می نیارد
نمی باید که پیشانی کند موم .
قومی که به چنگ اندرشان سنگ سیه موم
اینک همه در چنگ تو چون موم به فرمان .
ختام ؛ گل و موم و مانند آن که بدان مهر کنند بر چیزی . جُث ّ؛ پر زنبور در عسل و موم . (منتهی الارب ).
- از موم رطب کردن ؛ کار ناشدنی کردن . کاری شگرف کردن :
بری خوردمی آخر از دست کشت
اگر نه ز مومی رطب کردمی .
- از موم سنگ ساختن ؛ کنایه است از کار عجیب و غریب کردن . (از آنندراج ). کار دشوار کردن :
که چون شاه عالم به دانای روم
بفرمود تا سنگ سازد ز موم
به پیروزی آن نقش درخواسته
چو پیروزه نقشی شد آراسته .
- چو مهره ٔ موم ؛ چون مهره ٔ موم سخت نرم و ملایم و در فرمان . تحت سلطه . که شخص برآن تواناست :
از طبیعی و هندسی و نجوم
همه در دست او چو مهره ٔ موم .
- چون (چو، مثل ) موم ؛ سخت نرم و ملایم . (از یادداشت مؤلف ) :
دشمن ار اژدهاست پیش سنانش
گردد چون موم پیش آتش سوزان .
کشاورز بودم در آن دشت و بوم
به برزیگری سنگ پیشم چو موم .
من به دلها انگبینم او چو موم
پس تو زین دو آنچه بهتر برگزین .
صلیب زنگ را بر تارک روم
به دندان ظفر خاییده چون موم .
- مثل موم ومرهم ؛ سخت کوفته . سخت پخته . (یادداشت مؤلف ).
- موم پنداشتن (دانستن ) ؛ کنایه از سخت نرم و سبک انگاشتن :
به زور از زمین کوه برداشتی
گران سنگ را موم پنداشتی .
- موم دانستن ؛ بی اثر دانستن . دانستن که برندگی ندارد :
جهان را تو بی لشکر روم دان
همان تیغ پولادشان موم دان .
- موم سیاه ؛ بره موم . موم سیاه رنگ که زنبور با آن در لانه را به هنگام زمستان مسدود می کند. (یادداشت مؤلف ) :
چشمش ز خواب و غمزه زنبور سرخ کافر
شهد سپید در لب ، موم سیاه خالش .
- موم کافوری ؛ شمع کافوری . مَن ّ قاطوس . (یادداشت مؤلف ). و رجوع به ترکیب شمع کافوری در ذیل مدخل شمع شود.
- موم و مرهم ؛ (از اتباع ) سخت نرم و کوفته . (از یادداشت مؤلف ). کنایه از سخت نرم و ملایم .
- امثال :
مخواه از موم نفع مومیایی . (امثال و حکم دهخدا).
موم هر جای که آتش بود افتد به گداز . (امثال و حکم دهخدا).
|| شمع. شمع که سوزند روشنایی را. نام شمع که در لاله و جز آن نهند و بسوزند و برافروزند، ورفته رفته در مفهوم پس مانده ٔ انگبین به کار رفته است . (از یادداشت مؤلف ).
- موم برافروختن ؛ برافروختن شمع.
- || آشکار کردن راستی و حقیقت .
- || به نرمی گفتن . (ناظم الاطباء).
- موم خرما ؛ مومی که از گونه ای نخل به نام نخل موم حاصل می شود.
- موم فسیل ؛ موم معدنی . رجوع به ترکیب موم معدنی شود.
- موم معدنی ؛ موم فسیل . مومی که از گیاهان فسیل شده خصوصاً توربها به دست می آید. ترکیب این موم منحصراً هیدروکربور است ولی نقطه ٔ ذوبش مانند سایر مومها در حدود 60 درجه است و وزن مخصوصش نیز مانند مومهای دیگر /95. است .
موم را اقسامی است : 1- موم گیاهی که در اندامهای مختلف گیاهی (ساقه و برگ و میوه ) به وجود می آید، مانند موم موجود در سطح برگ کلم و کاکتوس و برگ نیشکر و غیره . در درخت نخل موم یا سروکسیلن مقدار موم به حدی زیاد است که آن را استخراج می کنند و به آن موم خرما نیز گویند. 2- موم معدنی که از گیاهان فسیل شده خصوصاً تورب ها به دست می آید. توضیح اینکه در اطراف تشکیلات نفتی قسمی موم معدنی زردرنگ یا قهوه ای به دست می آید که به اوزوکریت موسوم است و آن جز مومیائی است . 3- موم حیوانی ماده ای است که از چهار جفت غده ٔ مترشحه ٔ موم که در داخل شکم زنبور عسل کارگر است به دست می آید. زنبورهای عسل این موم را جهت ساختن حجرات لانه های خود به کار می برند. برای استخراج این موم معمولاً عسل را تصفیه می کنند و موم را به دست می آورند. این همان ماده ٔ چسبنده است که در عسل است و آن را نخورند. خواص شیمیایی این موم نیز مشابه با موم گیاهی است :
بگرفت سر زلف تو رنگ از دل تو
نزدود وفا و مهر زنگ از دل تو
تا کم نشود کبر پلنگ از دل تو
موم از دل من برند و سنگ از دل تو.
عنصری .
کوکبی آری ولیکن آسمان تست موم
عاشقی آری ولیکن هست معشوقت لگن .
منوچهری .
تا موم را در آتش سوزان نیفکنی
از کام او برون نرود طعم انگبین .
ظهیر فاریابی .
چو رحم آرد دلت بینم که آب از سنگ می زاید
چو خشم آرد لبت بینم که موم از انگبین خیزد.
خاقانی .
که موم و زر به کژی نقش راستی یابند
ز مهر خاتم سلطان و سکه ٔ ضراب .
خاقانی .
درخت خرما از موم ساختن سهل است
ولیک ازآن نتوان یافت لذت خرما.
خاقانی .
مومی افسرده را در این گرمی
نرم گردان ز بهر دل نرمی .
نظامی .
چو آهن تاب آتش می نیارد
نمی باید که پیشانی کند موم .
سعدی .
قومی که به چنگ اندرشان سنگ سیه موم
اینک همه در چنگ تو چون موم به فرمان .
قاآنی .
ختام ؛ گل و موم و مانند آن که بدان مهر کنند بر چیزی . جُث ّ؛ پر زنبور در عسل و موم . (منتهی الارب ).
- از موم رطب کردن ؛ کار ناشدنی کردن . کاری شگرف کردن :
بری خوردمی آخر از دست کشت
اگر نه ز مومی رطب کردمی .
خاقانی .
- از موم سنگ ساختن ؛ کنایه است از کار عجیب و غریب کردن . (از آنندراج ). کار دشوار کردن :
که چون شاه عالم به دانای روم
بفرمود تا سنگ سازد ز موم
به پیروزی آن نقش درخواسته
چو پیروزه نقشی شد آراسته .
نظامی .
- چو مهره ٔ موم ؛ چون مهره ٔ موم سخت نرم و ملایم و در فرمان . تحت سلطه . که شخص برآن تواناست :
از طبیعی و هندسی و نجوم
همه در دست او چو مهره ٔ موم .
نظامی .
- چون (چو، مثل ) موم ؛ سخت نرم و ملایم . (از یادداشت مؤلف ) :
دشمن ار اژدهاست پیش سنانش
گردد چون موم پیش آتش سوزان .
(منسوب به رودکی ).
کشاورز بودم در آن دشت و بوم
به برزیگری سنگ پیشم چو موم .
فردوسی .
من به دلها انگبینم او چو موم
پس تو زین دو آنچه بهتر برگزین .
خاقانی .
صلیب زنگ را بر تارک روم
به دندان ظفر خاییده چون موم .
نظامی .
- مثل موم ومرهم ؛ سخت کوفته . سخت پخته . (یادداشت مؤلف ).
- موم پنداشتن (دانستن ) ؛ کنایه از سخت نرم و سبک انگاشتن :
به زور از زمین کوه برداشتی
گران سنگ را موم پنداشتی .
فردوسی .
- موم دانستن ؛ بی اثر دانستن . دانستن که برندگی ندارد :
جهان را تو بی لشکر روم دان
همان تیغ پولادشان موم دان .
فردوسی .
- موم سیاه ؛ بره موم . موم سیاه رنگ که زنبور با آن در لانه را به هنگام زمستان مسدود می کند. (یادداشت مؤلف ) :
چشمش ز خواب و غمزه زنبور سرخ کافر
شهد سپید در لب ، موم سیاه خالش .
خاقانی .
- موم کافوری ؛ شمع کافوری . مَن ّ قاطوس . (یادداشت مؤلف ). و رجوع به ترکیب شمع کافوری در ذیل مدخل شمع شود.
- موم و مرهم ؛ (از اتباع ) سخت نرم و کوفته . (از یادداشت مؤلف ). کنایه از سخت نرم و ملایم .
- امثال :
مخواه از موم نفع مومیایی . (امثال و حکم دهخدا).
موم هر جای که آتش بود افتد به گداز . (امثال و حکم دهخدا).
|| شمع. شمع که سوزند روشنایی را. نام شمع که در لاله و جز آن نهند و بسوزند و برافروزند، ورفته رفته در مفهوم پس مانده ٔ انگبین به کار رفته است . (از یادداشت مؤلف ).
- موم برافروختن ؛ برافروختن شمع.
- || آشکار کردن راستی و حقیقت .
- || به نرمی گفتن . (ناظم الاطباء).
- موم خرما ؛ مومی که از گونه ای نخل به نام نخل موم حاصل می شود.
- موم فسیل ؛ موم معدنی . رجوع به ترکیب موم معدنی شود.
- موم معدنی ؛ موم فسیل . مومی که از گیاهان فسیل شده خصوصاً توربها به دست می آید. ترکیب این موم منحصراً هیدروکربور است ولی نقطه ٔ ذوبش مانند سایر مومها در حدود 60 درجه است و وزن مخصوصش نیز مانند مومهای دیگر /95. است .
