نخستین
لغت‌نامه دهخدا
نخستین . [ ن ُ خ ُ / ن َ خ ُ ] (ص نسبی ) اولین . (برهان قاطع) (ناظم الاطباء). اول . پیشین . (فرهنگ نظام ). نخست . اول . (آنندراج ). مقابل پسین . اولی ̍. اولیه . اولی :
آن روز نخستین که ملک جامه ش پوشید
بر کنگره ٔ کوشک بُدم من چو غلیواج .
نخستین خدیوی که کشور گشود
سر پادشاهان کیومرث بود.
نخستین چوکاوس باآفرین
کی آرش دوم بُد سوم کی پشین .
نخستین ِ خلقت پسین ِ شمار
توئی خویشتن را به بازی مدار.
گویند نخستین سخن از نامه ٔ پازند
آن است که با مردم بداصل مپیوند.
مرا ده ساقیا جام نخستین
که من مخمورم و میلم به جام است .
ز جانش خوشتر آمد عشق رامین
چه خوش باشد به دل یار نخستین .
نباشد یار چون یار نخستین
نه هر معشوق چون معشوق پیشین .
این نخستین خدمت است که فرزندتو را فرموده شد. (تاریخ بیهقی ص 383). بای تکین ... هم نخستین غلام بود امیر محمود را. (تاریخ بیهقی ).
زیراکه پل است خویشتن را
در راه سفر خر نخستین .
چون که رسد بر سرت آن ساده مرد
گو زقدمگاه نخستین بگرد.
میان ما و شما عشق در ازل بوده ست
هزار سال برآید همان نخستینی .
- صبح نخستین ؛ صبح نخست . صبح کاذب . دم گرگ . ذنب السرحان . فجر کاذب . بام بالا. فجر اول :
منم آن صبح نخستین که چو بگشایم لب
خوش فروخندم و خندان شدنم نگذارند.
از آن صبح نخستین بی فروغ است
که لاف روشنی از وی دروغ است .
- نخستین مایه ؛ ماده ٔ اولی .
- نور نخستین :
نور نخستین شمار و صور پسین دان
روح و جسد را به هم هوای صفاهان .
دانش از نور نخستین است و چون صور پسین
صورت انصاف در آخرزمان انگیخته .
|| (ق ) بار اول . در آغاز. در ابتدا. اول . دفعه ٔ اول :
بیاورد گنجی درم صدهزار
ز گنجی که بود از پدر یادگار
سه یک زآن نخستین به درویش داد
پرستندگان را درم بیش داد.
چو آئی به کاخ فریدون فرود
نخستین ز هر دو پسر ده درود.
نخستین که آتش ز جنبش دمید
ز گرمیش پس خشکی آمد پدید.
نخستین ز تور اندرآمد بدی
که برخاست زو فره ٔ ایزدی .
نخستین پند خود گیر از تن خویش
وگرنه نیست پندت جز که ترفند.
ز دست ناوک اندازان چشمت
نخستین ضربتی بر جان می آید.
نخستین به عتاب حجاب درآمدند و به شکوی و رسم نوحت و ندبت سخن بدانسوی گفتند. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 455).
نخستین یافت باید چون بیابی
چو گم کردی سوی جستن شتابی .
|| فَلَمّا. (یادداشت مؤلف ). چون آنگاه : نخستین که از پیغمبر فارغ شدند اسامه را به غزوفرستادند. (مجمل التواریخ و القصص ).
آن روز نخستین که ملک جامه ش پوشید
بر کنگره ٔ کوشک بُدم من چو غلیواج .
ابوالعباس عباسی .
نخستین خدیوی که کشور گشود
سر پادشاهان کیومرث بود.
فردوسی .
نخستین چوکاوس باآفرین
کی آرش دوم بُد سوم کی پشین .
فردوسی .
نخستین ِ خلقت پسین ِ شمار
توئی خویشتن را به بازی مدار.
فردوسی .
گویند نخستین سخن از نامه ٔ پازند
آن است که با مردم بداصل مپیوند.
لبیبی .
مرا ده ساقیا جام نخستین
که من مخمورم و میلم به جام است .
منوچهری .
ز جانش خوشتر آمد عشق رامین
چه خوش باشد به دل یار نخستین .
فخرالدین اسعد.
نباشد یار چون یار نخستین
نه هر معشوق چون معشوق پیشین .
فخرالدین اسعد.
این نخستین خدمت است که فرزندتو را فرموده شد. (تاریخ بیهقی ص 383). بای تکین ... هم نخستین غلام بود امیر محمود را. (تاریخ بیهقی ).
زیراکه پل است خویشتن را
در راه سفر خر نخستین .
ناصرخسرو.
چون که رسد بر سرت آن ساده مرد
گو زقدمگاه نخستین بگرد.
نظامی .
میان ما و شما عشق در ازل بوده ست
هزار سال برآید همان نخستینی .
سعدی .
- صبح نخستین ؛ صبح نخست . صبح کاذب . دم گرگ . ذنب السرحان . فجر کاذب . بام بالا. فجر اول :
منم آن صبح نخستین که چو بگشایم لب
خوش فروخندم و خندان شدنم نگذارند.
خاقانی .
از آن صبح نخستین بی فروغ است
که لاف روشنی از وی دروغ است .
جامی .
- نخستین مایه ؛ ماده ٔ اولی .
- نور نخستین :
نور نخستین شمار و صور پسین دان
روح و جسد را به هم هوای صفاهان .
خاقانی .
دانش از نور نخستین است و چون صور پسین
صورت انصاف در آخرزمان انگیخته .
خاقانی .
|| (ق ) بار اول . در آغاز. در ابتدا. اول . دفعه ٔ اول :
بیاورد گنجی درم صدهزار
ز گنجی که بود از پدر یادگار
سه یک زآن نخستین به درویش داد
پرستندگان را درم بیش داد.
فردوسی .
چو آئی به کاخ فریدون فرود
نخستین ز هر دو پسر ده درود.
فردوسی .
نخستین که آتش ز جنبش دمید
ز گرمیش پس خشکی آمد پدید.
فردوسی .
نخستین ز تور اندرآمد بدی
که برخاست زو فره ٔ ایزدی .
فردوسی .
نخستین پند خود گیر از تن خویش
وگرنه نیست پندت جز که ترفند.
ناصرخسرو.
ز دست ناوک اندازان چشمت
نخستین ضربتی بر جان می آید.
خاقانی (دیوان چ سجادی ص 598).
نخستین به عتاب حجاب درآمدند و به شکوی و رسم نوحت و ندبت سخن بدانسوی گفتند. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 455).
نخستین یافت باید چون بیابی
چو گم کردی سوی جستن شتابی .
عطار.
|| فَلَمّا. (یادداشت مؤلف ). چون آنگاه : نخستین که از پیغمبر فارغ شدند اسامه را به غزوفرستادند. (مجمل التواریخ و القصص ).
