نظامیه
لغت‌نامه دهخدا
نظامیه . [ ن ِ می ی َ / ی ِ ] (اِخ ) نام مدارسی است که به امر خواجه نظام الملک وزیر دانشمند و مقتدر دولت سلجوقیان ، در قرن پنجم هجری قمری ، در ولایات مهم قلمرو سلجوقی تأسیس شد، و ظاهراً نظامیه ها نخستین مدارسی بوده است که برای طلاب و دانشجویان آنها راتبه و شهریه ٔ معین و مداومی مقرر شده است . این مدارس به صورت آموزشگاههای مرتب شبانه روزی مخصوص شافعی مذهبان اداره می شده و وسایل آسایش طلاب آنها از هر حیث فراهم بوده است . معروفترین نظامیه ها عبارت است از:
1 - نظامیه ٔ نیشابور، این مدرسه در اواخر نیمه ٔ اول قرن پنجم هجری قمری به امر خواجه نظام الملک برای امام الحرمین ابوالمعالی عبدالملک بن عبداﷲ جوینی متوفی به سال 487 هَ . ق . بنا شد و ابوالمعالی سی سال در آنجا به تدریس و خطابه و ذکر می پرداخت و روزانه سیصد مرد در آنجا به دانش آموزی جمع می شدند، از طلاب و دانش آموزان نامدار این مدرسه اند: امام محمد غزالی و اوحدالدین انوری ابیوردی .
2 - نظامیه ٔ بغداد، بنای این مدرسه در سال 459 هَ . ق . پایان گرفت ، نظام الملک برای ساختمان این مدرسه 200000 دینار از مال خود خرج کرد و موقوفات متعدد و پردرآمدی بدان تخصیص داد، در نظامیه ٔ بغداد حجره هائی به سکونت طلاب اختصاص داشت و کتابخانه ٔ معتبر آن از کتابهای ارجمند انباشته بود. در این دارالعلم بزرگ شش هزار تن دانشجو به تحصیل فقه و تفسیر و حدیث و نحو و لغت و ادبیات و فلسفه ، اشتغال داشتند و به روایت ابن جبیر اندلسی که در سال 580 هَ . ق . بغداد را سیاحت کرده است : «بغداد را نزدیک سی مدرسه است و بزرگترین و مشهورترین آنها نظامیه است » در آغاز تأسیس نظامیه ٔ بغداد از امام شیخ ابواسحاق شیرازی دعوت شد تادر آنجا به تدریس پردازد و تا فرارسیدن وی امام ابونصر بغدادی ، معروف به ابن صباغ بیست روزی بدین مهم پرداخت ، امام غزالی نیز از مدرسان این دارالعلم بود. تولیت نظامیه ٔ بغداد بعد از خواجه نظام الملک با فرزندان وی بود و این دانشگاه بزرگ مذهب شافعی تا قریب دوقرن بعد از ایجاد در اوج عظمت و اشتهار بود و از آن پس نیز با اینکه مدرسه ٔ مستنصریه از شهرت و اعتبار آن کاسته بود، مدتها دایر بود.
3 - نظامیه ٔ بلخ ، از اساتید معروف آن آدم بن اسدالهروی است و از شاگردان بنام آنجا رشید وطواط است .
4 - نظامیه ٔ بصره ، به روایت مؤلف تجارب السلف این مدرسه که از نظامیه ٔ بغداد نیکوتر و بزرگتر بوده است ، در اواخر ایام المعتصم باﷲ خراب شد و از مصالح ساختمانی آن در شهر بصره مدرسه ٔ دیگری به همین نام ساختند.
5 - نظامیه ٔ اصفهان ، که خواجه ده هزار دینار از ضیاع و مستغلات خویش بر آن وقف کرده بود و آن را به نام صدرالدین خجندی مدرسه ٔ صدریه هم نامیده اند.
گذشته از اینها نظامیه هائی در مرو و موصل و هرات نیز به همت و امر خواجه تأسیس شده بوده است . (از تاریخ ادبیات در ایران دکتر صفا ج 2 صص 234 - 241). برای تحقیق بیشتر رجوع به مجله ٔ مهر سال 2 شماره ٔ 2 ص 117 مقاله ٔ مرحوم سعید نفیسی زیر عنوان نظامیه و مقدمه ٔ جلال همائی بر غزالی نامه و وفیات الاعیان ج 1 ص 222 و 407 و طبقات الشافعیه ج 3 ص 137 و 252 به بعد و تجارب السلف ص 269 و تاریخ تمدن اسلامی ج 3 ص 97 و دایرة المعارف اسلامی ج 3 ص 404 و رحله ٔ ابن جبیر چ مصر ص 197 و حوادث الجامعه ص 124 شود.
1 - نظامیه ٔ نیشابور، این مدرسه در اواخر نیمه ٔ اول قرن پنجم هجری قمری به امر خواجه نظام الملک برای امام الحرمین ابوالمعالی عبدالملک بن عبداﷲ جوینی متوفی به سال 487 هَ . ق . بنا شد و ابوالمعالی سی سال در آنجا به تدریس و خطابه و ذکر می پرداخت و روزانه سیصد مرد در آنجا به دانش آموزی جمع می شدند، از طلاب و دانش آموزان نامدار این مدرسه اند: امام محمد غزالی و اوحدالدین انوری ابیوردی .
2 - نظامیه ٔ بغداد، بنای این مدرسه در سال 459 هَ . ق . پایان گرفت ، نظام الملک برای ساختمان این مدرسه 200000 دینار از مال خود خرج کرد و موقوفات متعدد و پردرآمدی بدان تخصیص داد، در نظامیه ٔ بغداد حجره هائی به سکونت طلاب اختصاص داشت و کتابخانه ٔ معتبر آن از کتابهای ارجمند انباشته بود. در این دارالعلم بزرگ شش هزار تن دانشجو به تحصیل فقه و تفسیر و حدیث و نحو و لغت و ادبیات و فلسفه ، اشتغال داشتند و به روایت ابن جبیر اندلسی که در سال 580 هَ . ق . بغداد را سیاحت کرده است : «بغداد را نزدیک سی مدرسه است و بزرگترین و مشهورترین آنها نظامیه است » در آغاز تأسیس نظامیه ٔ بغداد از امام شیخ ابواسحاق شیرازی دعوت شد تادر آنجا به تدریس پردازد و تا فرارسیدن وی امام ابونصر بغدادی ، معروف به ابن صباغ بیست روزی بدین مهم پرداخت ، امام غزالی نیز از مدرسان این دارالعلم بود. تولیت نظامیه ٔ بغداد بعد از خواجه نظام الملک با فرزندان وی بود و این دانشگاه بزرگ مذهب شافعی تا قریب دوقرن بعد از ایجاد در اوج عظمت و اشتهار بود و از آن پس نیز با اینکه مدرسه ٔ مستنصریه از شهرت و اعتبار آن کاسته بود، مدتها دایر بود.
3 - نظامیه ٔ بلخ ، از اساتید معروف آن آدم بن اسدالهروی است و از شاگردان بنام آنجا رشید وطواط است .
4 - نظامیه ٔ بصره ، به روایت مؤلف تجارب السلف این مدرسه که از نظامیه ٔ بغداد نیکوتر و بزرگتر بوده است ، در اواخر ایام المعتصم باﷲ خراب شد و از مصالح ساختمانی آن در شهر بصره مدرسه ٔ دیگری به همین نام ساختند.
5 - نظامیه ٔ اصفهان ، که خواجه ده هزار دینار از ضیاع و مستغلات خویش بر آن وقف کرده بود و آن را به نام صدرالدین خجندی مدرسه ٔ صدریه هم نامیده اند.
گذشته از اینها نظامیه هائی در مرو و موصل و هرات نیز به همت و امر خواجه تأسیس شده بوده است . (از تاریخ ادبیات در ایران دکتر صفا ج 2 صص 234 - 241). برای تحقیق بیشتر رجوع به مجله ٔ مهر سال 2 شماره ٔ 2 ص 117 مقاله ٔ مرحوم سعید نفیسی زیر عنوان نظامیه و مقدمه ٔ جلال همائی بر غزالی نامه و وفیات الاعیان ج 1 ص 222 و 407 و طبقات الشافعیه ج 3 ص 137 و 252 به بعد و تجارب السلف ص 269 و تاریخ تمدن اسلامی ج 3 ص 97 و دایرة المعارف اسلامی ج 3 ص 404 و رحله ٔ ابن جبیر چ مصر ص 197 و حوادث الجامعه ص 124 شود.
